Qyrghyz-tәjik qaqtyghysy Ortalyq Aziyada jaqyn aralyqta ýlken qaqtyghystar bolu mýmkindigin kórsetti. Eki el arasyndaghy shekara mәselesi, anklav mashaqatynan bólek, su mәselesi ótkir túrghanyn bayqadyq. Sebebi qaqtyghys su qoymasynyng basynda bastaldy. Artynsha sudan bastalghan qaqtyghys kishigirim soghysqa úlasty. Búl Tashkent, Núr-Súltan, Ashhabad, Dushanbe, Bishkekti oilandyrdy. Sebebi Ortalyq Aziyada su mәselesi jyl sayyn ózektiligin arttyryp keledi, al bes el arasyndaghy su әdiletti bólinbegen. 

Týrkimenstan men Qazaqstanda su tapshylyghy songhy uaqytta qatty bayqaluda. Al Ózbekstandaghy sudyng 77 payyzy syrt elderden keledi. Týrkimenstanda - 90 payyzdan, al Qazaqstanda - 40 payyzdan astamy syrt elderden keletin transshekaralyq ózender. Qazaqstan transshekaralyq ózenderdi kelisimsiz qoldanudyng nege әkeletinin jaqsy biledi. Aral tenizi sonyng aiqyn dәleli. Araldyng zardabyn Ózbekstan da tartuda. Yaghny kelisizsiz sheshim qabylday saludyng saldaryn da Tashkent týsindi. Búl әreket Mәskeu búiryghy arqyly jasalsa da, onyng ashy zardabyn qos el tartuda.

Tәjikstan men Qyrghyzstan sudyng mol qoryn iyemdenu arqyly, ony ekonomikalyq paydagha asyrghysy keledi. Yaghny «sudy saudalau» múnay, gaz saudasymen ten. Su elektr stansiyasynyng qúrylysy. Tәjikstan men Qyrghyzstan iri su elektr stansiyalaryn salugha dayyndaluda. Qazirgi tanda pandemiya men ekonomikalyq daghdarys olardyng búl josparyna tosqauyl boluda, alayda bolashaqta ol josparlaryn iske asyrugha tyrysu mýmkndigin joqqa shygharugha bolmaydy. Ózbekstan men Qazaqstan búl josparlaryna qarsylyq bildirip keledi. Jәne ol qarsylyq kez kelgen uaqytta jana qarqyngha kóshui mýmkin.

Su ýshin talas әsirese kóktem mezgilinde arta týsedi. Sebebi auyl sharuashylyghy ýshin dәl osy uaqytta sudy bólisu prosessteri bastalady. Dushanbe men Bishkek dәl osy mezgilde sudy barynsha saudalap, ony qysym kórsetu rychagy retinde qoldanghysy keledi. Ortalyq Aziyada jaz qúrghaq, ekologiyalyq ahual óte qiyn. Ózenderding lastanu mәselesi kýrdeli, búl su resurstary problemasyn odan әri ótkir jәne ózekti etude.

Tәjikstan su qoymalaryn saluda. Ásirese Rogun su qoymasynyng mәselesi ótkir túr. Rogun su qoymasy Tәjikstannyng biyik aimaghynda ornalasqan. Ol seysmikalyq asa qauipti aimaqta. Kez kelgen uaqytta jer silkinisi búl qoymanyng jaryluyna әkelui mýmkin. Sondyqtan Tashkent ýnemi Tәjikstangha eskertu jasap keledi. Sebebi búl qoymanyng jaryluy Ortalyq Aziyada ýlken apat tuyndatuy mýmkin. Ásirese Ferghana jazyghynyng su astynda qalyp, milliondardyng baspanasyz qalyp, bosqyngha ainaluyna sebepker boluy ghajap emes. Sondyqtan búl su qoymasy Tәjikstangha shekaralas elderdi qatty alandatuda.

Su qoymasy mәselesi resmy Núr-Súltandy da alandatyp keledi. Sebebi Ózbekstannyng Sardoba su qoymasynyng jaryluy pandemiya uaqytynda ontýstik ónirlerimizding su basuyna sebepker boldy. Auyldar qirap, egistikti su shayyp ketti. Búl ekonomikalyq shyghyngha da әkep soqty. Qazaqstan men Ózbekstan búl mәseleni ózara kelisim arqyly sheshti. Degenmen búl oqigha jergilikti halyqty da, biylikti de oilandyryp qoydy. Sonymen birge Qyrghyzstannyng su sayasaty da Qazaqstangha tiyimdi emes. Bishkek su qajet jaz mezgilinde sudy bógese, su qajet emes qys uaqytynda kerisinshe bógetterdi ashyp, qiyndyqtar tuyndatyp keledi. Áriyne, búl qarsy sharalar qabyldaugha mәjbýrlep keledi.

Su resurstaryn paydalanu aimaqtyq problema bolyp tabylady. Ony tiyisti elder kelissózder jýrgizu arqyly sheshui jәne talqylauy qajet. 10 jyldan astam uaqyt ishinde «sudy bólisu» problemasy Ortalyq Aziyadaghy aimaqtyq yntymaqtastyqtyng basty nazarynda bolatyny anyq. Qazaqstan men Ózbekstan energetikalyq resurstardy Tәjikstan men Qyrghyzstangha tegin bergisi kelmeydi, olar óz kezeginde su resurstaryn «kommersializasiyalaudy» jaqtaydy. Sondyqtan búl mәselede kelisimge kelu qiyndyq tudyruda.

BÚÚ mәlimeti boyynsha aldaghy uaqytta soghystar su ýshin bolady. Múnay men qazba baylyqtar ekinshi plangha auysyp, bastapqy kezenge su shyghady dep boljauda. Ortalyq Aziyada búl 2045-2050 jyldary boluy mýmkin deydi sarapshylar. Sondyqtan su ýshin talas әli alda. Tegi men tarihy úqsas bauyrlas elder búl mәselede ortaq kelisim tabu ýshin qazirgi tanda kelissózderding alghysharttary jasaluy tiyis.

Ashat Qasenghaliy

Abai.kz