قىرعىز-تاجىك قاقتىعىسى ورتالىق ازيادا جاقىن ارالىقتا ۇلكەن قاقتىعىستار بولۋ مۇمكىندىگىن كورسەتتى. ەكى ەل اراسىنداعى شەكارا ماسەلەسى، انكلاۆ ماشاقاتىنان بولەك، سۋ ماسەلەسى وتكىر تۇرعانىن بايقادىق. سەبەبى قاقتىعىس سۋ قويماسىنىڭ باسىندا باستالدى. ارتىنشا سۋدان باستالعان قاقتىعىس كىشىگىرىم سوعىسقا ۇلاستى. بۇل تاشكەنت، نۇر-سۇلتان، اشحاباد، دۋشانبە، بىشكەكتى ويلاندىردى. سەبەبى ورتالىق ازيادا سۋ ماسەلەسى جىل سايىن وزەكتىلىگىن ارتتىرىپ كەلەدى، ال بەس ەل اراسىنداعى سۋ ادىلەتتى بولىنبەگەن. 

تۇركىمەنستان مەن قازاقستاندا سۋ تاپشىلىعى سوڭعى ۋاقىتتا قاتتى بايقالۋدا. ال وزبەكستانداعى سۋدىڭ 77 پايىزى سىرت ەلدەردەن كەلەدى. تۇركىمەنستاندا - 90 پايىزدان، ال قازاقستاندا - 40 پايىزدان استامى سىرت ەلدەردەن كەلەتىن ترانسشەكارالىق وزەندەر. قازاقستان ترانسشەكارالىق وزەندەردى كەلىسىمسىز قولدانۋدىڭ نەگە اكەلەتىنىن جاقسى بىلەدى. ارال تەڭىزى سونىڭ ايقىن دالەلى. ارالدىڭ زاردابىن وزبەكستان دا تارتۋدا. ياعني كەلىسىزسىز شەشىم قابىلداي سالۋدىڭ سالدارىن دا تاشكەنت ءتۇسىندى. بۇل ارەكەت ماسكەۋ بۇيرىعى ارقىلى جاسالسا دا، ونىڭ اششى زاردابىن قوس ەل تارتۋدا.

تاجىكستان مەن قىرعىزستان سۋدىڭ مول قورىن يەمدەنۋ ارقىلى، ونى ەكونوميكالىق پايداعا اسىرعىسى كەلەدى. ياعني «سۋدى ساۋدالاۋ» مۇناي، گاز ساۋداسىمەن تەڭ. سۋ ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ قۇرىلىسى. تاجىكستان مەن قىرعىزستان ءىرى سۋ ەلەكتر ستانتسيالارىن سالۋعا دايىندالۋدا. قازىرگى تاڭدا پاندەميا مەن ەكونوميكالىق داعدارىس ولاردىڭ بۇل جوسپارىنا توسقاۋىل بولۋدا، الايدا بولاشاقتا ول جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋعا تىرىسۋ مۇمكندىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. وزبەكستان مەن قازاقستان بۇل جوسپارلارىنا قارسىلىق ءبىلدىرىپ كەلەدى. جانە ول قارسىلىق كەز كەلگەن ۋاقىتتا جاڭا قارقىنعا كوشۋى مۇمكىن.

سۋ ءۇشىن تالاس اسىرەسە كوكتەم مەزگىلىندە ارتا تۇسەدى. سەبەبى اۋىل شارۋاشىلىعى ءۇشىن ءدال وسى ۋاقىتتا سۋدى ءبولىسۋ پروتسەسستەرى باستالادى. دۋشانبە مەن بىشكەك ءدال وسى مەزگىلدە سۋدى بارىنشا ساۋدالاپ، ونى قىسىم كورسەتۋ رىچاگى رەتىندە قولدانعىسى كەلەدى. ورتالىق ازيادا جاز قۇرعاق، ەكولوگيالىق احۋال وتە قيىن. وزەندەردىڭ لاستانۋ ماسەلەسى كۇردەلى، بۇل سۋ رەسۋرستارى پروبلەماسىن ودان ءارى وتكىر جانە وزەكتى ەتۋدە.

تاجىكستان سۋ قويمالارىن سالۋدا. اسىرەسە روگۋن سۋ قويماسىنىڭ ماسەلەسى وتكىر تۇر. روگۋن سۋ قويماسى تاجىكستاننىڭ بيىك ايماعىندا ورنالاسقان. ول سەيسميكالىق اسا قاۋىپتى ايماقتا. كەز كەلگەن ۋاقىتتا جەر سىلكىنىسى بۇل قويمانىڭ جارىلۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. سوندىقتان تاشكەنت ۇنەمى تاجىكستانعا ەسكەرتۋ جاساپ كەلەدى. سەبەبى بۇل قويمانىڭ جارىلۋى ورتالىق ازيادا ۇلكەن اپات تۋىنداتۋى مۇمكىن. اسىرەسە فەرعانا جازىعىنىڭ سۋ استىندا قالىپ، ميلليونداردىڭ باسپاناسىز قالىپ، بوسقىنعا اينالۋىنا سەبەپكەر بولۋى عاجاپ ەمەس. سوندىقتان بۇل سۋ قويماسى تاجىكستانعا شەكارالاس ەلدەردى قاتتى الاڭداتۋدا.

سۋ قويماسى ماسەلەسى رەسمي نۇر-سۇلتاندى دا الاڭداتىپ كەلەدى. سەبەبى وزبەكستاننىڭ ساردوبا سۋ قويماسىنىڭ جارىلۋى پاندەميا ۋاقىتىندا وڭتۇستىك وڭىرلەرىمىزدىڭ سۋ باسۋىنا سەبەپكەر بولدى. اۋىلدار قيراپ، ەگىستىكتى سۋ شايىپ كەتتى. بۇل ەكونوميكالىق شىعىنعا دا اكەپ سوقتى. قازاقستان مەن وزبەكستان بۇل ماسەلەنى ءوزارا كەلىسىم ارقىلى شەشتى. دەگەنمەن بۇل وقيعا جەرگىلىكتى حالىقتى دا، بيلىكتى دە ويلاندىرىپ قويدى. سونىمەن بىرگە قىرعىزستاننىڭ سۋ ساياساتى دا قازاقستانعا ءتيىمدى ەمەس. بىشكەك سۋ قاجەت جاز مەزگىلىندە سۋدى بوگەسە، سۋ قاجەت ەمەس قىس ۋاقىتىندا كەرىسىنشە بوگەتتەردى اشىپ، قيىندىقتار تۋىنداتىپ كەلەدى. ارينە، بۇل قارسى شارالار قابىلداۋعا ماجبۇرلەپ كەلەدى.

سۋ رەسۋرستارىن پايدالانۋ ايماقتىق پروبلەما بولىپ تابىلادى. ونى ءتيىستى ەلدەر كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ ارقىلى شەشۋى جانە تالقىلاۋى قاجەت. 10 جىلدان استام ۋاقىت ىشىندە «سۋدى ءبولىسۋ» پروبلەماسى ورتالىق ازياداعى ايماقتىق ىنتىماقتاستىقتىڭ باستى نازارىندا بولاتىنى انىق. قازاقستان مەن وزبەكستان ەنەرگەتيكالىق رەسۋرستاردى تاجىكستان مەن قىرعىزستانعا تەگىن بەرگىسى كەلمەيدى، ولار ءوز كەزەگىندە سۋ رەسۋرستارىن «كوممەرتسياليزاتسيالاۋدى» جاقتايدى. سوندىقتان بۇل ماسەلەدە كەلىسىمگە كەلۋ قيىندىق تۋدىرۋدا.

بۇۇ مالىمەتى بويىنشا الداعى ۋاقىتتا سوعىستار سۋ ءۇشىن بولادى. مۇناي مەن قازبا بايلىقتار ەكىنشى پلانعا اۋىسىپ، باستاپقى كەزەڭگە سۋ شىعادى دەپ بولجاۋدا. ورتالىق ازيادا بۇل 2045-2050 جىلدارى بولۋى مۇمكىن دەيدى ساراپشىلار. سوندىقتان سۋ ءۇشىن تالاس ءالى الدا. تەگى مەن تاريحى ۇقساس باۋىرلاس ەلدەر بۇل ماسەلەدە ورتاق كەلىسىم تابۋ ءۇشىن قازىرگى تاڭدا كەلىسسوزدەردىڭ العىشارتتارى جاسالۋى ءتيىس.

اسحات قاسەنعالي

Abai.kz