Este joq eski zamannan Euraziya endikterin erkin jaylap, boylyqtaryn boylay kóshken  babalar kerueni tyrnaday tizilip 20-shy ghasyr  basyna  jetken. Jetip otyzynshy jyldar oiranyna úshyraghan. Astamshyl qyzyl sayasat kóshpelilerdi de, kóshpeli ómir saltyn da sosializmge jat element dep janazasyn shygharghan. Qazaqtyn  tal besigi  dalasyn tabytqa ainaldyrugha az-aq qalghan. Kóshpelilerding ózi ghana emes, repressiyagha sózi de, yaghni, týgel dýniyetanymy  úshyraghan.  Qaghazgha týsken tarihy jady - shejire, kitap, Qúrandary órtelip, jyrau- jyrshy, jazushy, kýishi, molda, baqsy, emshileri oqqa baylanghan.

Este joq eski zamannan Euraziya endikterin erkin jaylap, boylyqtaryn boylay kóshken  babalar kerueni tyrnaday tizilip 20-shy ghasyr  basyna  jetken. Jetip otyzynshy jyldar oiranyna úshyraghan. Astamshyl qyzyl sayasat kóshpelilerdi de, kóshpeli ómir saltyn da sosializmge jat element dep janazasyn shygharghan. Qazaqtyn  tal besigi  dalasyn tabytqa ainaldyrugha az-aq qalghan. Kóshpelilerding ózi ghana emes, repressiyagha sózi de, yaghni, týgel dýniyetanymy  úshyraghan.  Qaghazgha týsken tarihy jady - shejire, kitap, Qúrandary órtelip, jyrau- jyrshy, jazushy, kýishi, molda, baqsy, emshileri oqqa baylanghan.

Sóitip, qyzyl sayasat qazaqtyng dәstýrli dýniyetanymyna balta shapty, halyqty halyq etip ghasyrdan-ghasyrgha sýirep, talay alasapyran zamanalardan  alyp ótken últtyng úly ruhy tiregi -  dәstýrli dýniyetanymyn  bútarlady. «...Jalpy kóshpeliler qoghamy, kóshpeli ómir saltta qalyptasqan qazaq qoghamy, onyng tóltuma bitimdegi barsha qúrylymdyq bolmysy «jabayylyq» túrghysynda paryqtaldy» - deydi  «Qazaqtyng auyzsha tarihy» atty jana enbeginde eltanushy Aqseleu Seydimbek. Eng soraqysy, birneshe buyn qazaq úrpaghynyng osynau solaqay da soraqy týsinik ayasynda tәrbiyelenui. Qazaqtyng qazaqtanudan shettetilui. Kóshpeliler bolmysyn kertartpa qogham retinde balaghattaugha jol ashylyp, onyng kýngeyin kóruge tiym salynuy. Onday zertteuler últshyldyq delinip, pyshaqqa týsip, turaluy. Kezinde Múrat Áuezov bastaghan bir top ghalymnyng «Kóshpeliler estetikasy» atty zertteui sonyng kebin kiydi. Aqiqatynda este joq eski zamannan Euraziya kenistigin iygergen kóshpeliler órkeniyeti týsinudi qajet etetin tarihy fenomen edi.

«Qazaqtyng auyzsha tarihynda»  әigili nemis etnografy  Alifred  Veberding myna pikiri keltirilgen:

«At ýstindegi kóshpeliler dýniyening kendigin tanydy. Olar ejelgi dýniyening úly mәdeniyetke ie elderin jaulap aldy.  ...Ýstem nәsil retinde olar dýniyege erlik pen tragediyalyq sanany qalyptastyryp, ony epos týrinde pash etti.  ...Sóitip ómirding mәn-maghynasyna qatysty sol kezdegi tarihy soqtaly isterding bәrinde de transsendentti әmbabap dindi, filosofiyany jәne tәrtipti qalyptastyrdy».

Tegi nemis orys  zertteushisi V.V.Radlov: «Men qazaq arasynda kóp boldym jәne myna jaghdaygha kózim jetti. Olarda anarhiya  joq, tek bizden ózgeshe ózindik daralyq bar. Ol daralyq  әbden qalypqa týsken mәdeny qarym-qatynas». Orys etnografy  A.N.Haruziyn: «Dala shetsiz, sheksiz, onda jerding qatang ýleske bólingen shek-shekarasy joq, dalanyng osy bolmysynyng ózi-aq  tósindegi túrghyndaryn belgili dәrejede bir janúya mýshesine ainaldyryp jiberetin biriktirushi element bolyp tabylady».  Arab tarihshysy Rashiyd-ad-Diyn: «Týrki-mongholdardyng kóneden jetken salt-dәstýri boyynsha, olar ózderining ata-tegin, ru shejiresin este saqtaugha airyqsha mәn berip  otyrady. Olar balalaryna ózge júrt siyaqty tәrbie beru ýshin tili shyghysymen-aq qúlaghyna ru turaly, ru shejiresi turaly anyz-әngimelerdi qúya beredi. Búl dәstýrden olar búryn da, kәzir de qylday auytqyghan emes»

Sh.Uәlihanov bolsa: «Qazaq ózining kóne anyzdary men nanym-senimderin qayran qalarlyq tazalyqta saqtay bilgen. Odan da ótken ghajaby sol, baytaq dalanyng әr shalghayyndaghy, әsirese, ólen-jyrlar esh ózgerisssiz qaytalanatyny. Kóshpeli sauatsyz ordadaghy auyzsha taraghan osynau ýlgilerding bir-birinen qylday auytqymaytyny adam aitsa nanghysyz qasiyet, alayda kýmәn keltiruge bolmaytyn shyndyq»,- deydi.

Osynau az ghana siltemelerding ózinen kóshpeli órkeniyetke tәn  tóltuma erekshelik atoylap túr. Yaghni, kóshpeli ómir salty óz tarihyn hattap saqtaytyn kitaphanalardyng ornyna әrbir júmyr basty  pendeni kitaphanagha ainaldyrghan. Onsyz tarihyn, tegin bilmeytin tútas halyq mәngýrtke ainalar edi. Adam sapasynyng últ sapasyna úlasaryn aldyn-ala boljaghan dana halqymyz Rashiyd- ad-Din bayqaghanday tili shyqqan әrbir bala qúlaghyna tegi men tarihyn tam-túmdap qúya bergen. Osyny  búljymas dәstýrge, paryzgha ainaldyrghan. Nәtiyjesinde Shoqan aitqanday dalanyng qay shalghayyna barsang da aldynnan ózgerissiz taza saqtalghan  tarihy tanymdyq ýlgiler shyghyp  otyrghan.  Tarihy jad birligi - últtyq birlik.  Eltanugha sanaly ghúmyryn sarp etken Aqseleu Seydimbektin  osy saladaghy qorytyndy enbegi -  «Qazaqtyng auyzsha tarihi» monografiyasynyng bir kesek qúndylyghy qazaq shejireshildiginin  astarynda jatqan   osynau últtyng úly múraty - birlik iydeyasyn  jan-jaqty taratyp beruinde. Býgingi qazaq halqy 47 taypadan qúralghan.  Al Qazaq handyghy onasha shanyraq kóterer tústa Úly daladaghy  taypalar sany  92-den asyp jyghylghan.  Qyryq qúrau halyqty bir memleketke biriktiruding alghysharty úiystyrushy últtyq iydeya ekenin sol tústa qazaq aqylmandary  tap basyp dәl boljaghan.  «Mine, osy siyaqty asa kýrdeli etnosayasy jaghdayda Qazaq handyghynyng tizginin ústaghan aqylmandar bytyranqy  el-júrtty úiystyratyn tegeurindi tetik oilap tabuy qajet boldy. Eng aldymen Qazaq handyghynyng ayasyndaghy alashabyr ru-taypalardyng etnogenelogiyalyq jadyn janghyrtyp, týbi bir tuysqandyq sezimderin oyatatynday simvol-etnonim kerek edi. Osy orayda, Qazaq handyghyn qúraghan ru-taypalardyng birtútas tuysqandyq sezimderine túghyr bolghan simvol-etnonim retinde «Alash»  atauynyng tandalghanyna den qongha bolady» «Alash!» degen úrandy estigende kýlli qazaq dýrk kóteriletin bolghan»,-  dep jazady Sh.Uәlihanov.

Sodan keyingi últty úiystyratyn úly iydeyanyng biri -  iysi qazaqty bir atadan taratatyn shejirelerdi jýieleu bolghan siyaqty. «Qazaq handyghy jasaqtalghan son, suday sapyrylysqan  el-júrttyng ru-taypalyq qúrylymy janasha jiktelip, janasha jýielengenin el ishindegi danghayyr shejireshiler de tap basyp, bilip otyrdy. Ru-taypalardyng janadan jýielenui el bolyp úiysu jolyndaghy úly qadam, eng mәndi jәne eng nәtiyjeli reforma edi»,- deydi A. Seydimbek.  Oghan dәlel retinde avtor ózi salystyrghan qolyndaghy 831 shejirening 819-da atalar sany 19-22 arasynda shektelip otyratynyn algha tartady. «Ár atanyng arasyn 20-25 jyldan eseptegende 19-22 buyndy qamtityn shejireler Qazaq handyghy qúrylghannan bergi kezendegi úrpaqtar sabaqtastyghyn aighaqtaydy».

Al býgingi qazaq halqynyng qúramyna kirgen ondaghan taypalardyng tarih sahnasyna bizding jyl sanauymyzgha deyingi ghasyrlarda-aq shyqqany ayan.

Sonday-aq, Qazaq handyghy túsynda qyryqru halyqty bir ortalyqtan basqarudy jenildetu ýshin «jýz» instituty engizilgenin, ony ýshke bóluding astarynda taghy da memleketting birligin saqtau, demokratiyalyq sheshimderge ynghaylau tәsili jatqanyn ghalym qisyndy taratady.

«Sóz joq, eldi jarastyryp, últty úiystyrugha baghyttalghan qaghidalar bir ghana hannyng túsynda, bir ghana jarlyqpen jasaqtala qoymaghany ayan. Búl rette, qazaq handary búrynghy kaghanattyq, úlystyq, ordalyq basqaru jýiesining tarihy synnan ótken tәjiriybesine taban tiregen. Alayda, handyq ayasyndaghy jýzdik bólikke negizdelgen әkimshilik basqaru jýiesining tarihy qajettiligi Qazaq handyghynyng qalyptasu ýderisi nyghayghanda ghana jýzege asty dep qorytyndy jasaugha negiz mol.

Ras, qazaq qoghamynyng jýzdik bólikke bólinui turaly әr tarapty pikirler bar. Anyz-әpsananyng aituynda iysi qazaq bir ata Alashtan  tughan ýsh adamnan órbipti-mis. (Aqarys, Janarys, Bekarys). Búny últty úiystyratyn úly birlik iydeyasy tudyrghan shejirelik iydeologiya  túrghysynda qabyldaghan abzal». Osy orayda  oishyl qalamger Ábish Kekilbay-úlynyng útymdy pikiri keltirilgen.                                                                                                                «Birneshe taypalar bir halyqqa birigerde  sayasi  qúrylymdy júp sangha bólmey, taq sangha bóluge tyrysqan. Ásirese, ýsh sanyn únatqan. Óitkeni júp san qarama-qarsy eki jaqqa bólinip ketuge, ydyrau men tartysqa ynghay túrsa, taq san qarsylasushy  kýshterge arasalmaq jasay alatyn ýshinshi kýsh. Búl rette, qazaqtyng ýsh jýzdik qúrylymy alauyzdyq emes, aghayyngershilikti, jikshildik emes, yntymaqty kózdegen konsepsiya edi»,- depti jazushy.

Búdan әri de avtor  pikirine jýginelik:

«Múnday oi-tújyrymnyng eng jarqyn aighaqtaryn әdet-ghúryptar men salt-dәstýrlerding әri qoghamdy rettegish, әri adam sapasyn shyndaghysh kiyeli-qúqyqtyq sipattaryn, epos týrinde kórinis tapqan asqaq ruhtan, aqyn-jyraular poeziyasyndaghy qaghanattyq órlik pen epikalyq qarym-quattan, әn-kýy ónerindegi ómirpaz súnghyla saryndardan aiqyn angharugha bolady. Osynau úly qasiyetter qazaq halqy bodandyq túzaghyna týsken  18-shi ghasyrdan beri  údayy shekteu kórip, údayy tyiym-tejeuge úshyrap keldi. Bylaysha aitqanda, qazaq halqynyng últtyq tóltumalyghyna bodandyq kezende tolassyz repressiya jasalumen boldy. Sóz joq, qazaq últyn múnday zúlmattan aman alyp shyqqan eng basty qúdiret te sol әdet-ghúryptary, sol salt-dәstýrleri, sol jol-joralghylary, sol jón-jobalary  edi. Demek, qazaq últynyng jany da osy qasiyetterge úyalaghan deuge bola. ...19 ghasyrdyng ekinshi jartysynda  syrtqy kýshting zorlyghymen jýzege asqan  әkimshilik jәne sot reformalary qazaqtyng dәstýrli etnoәleumettik instituttaryna  eleuli ózgerister engizdi. Búnyng ózi qoghamdyq ómirdi retteuge baghyttalghan dәstýrli qúndylyqtardyng solghyn tartuyna sebepshi  bolyp, etnostyn  ózdik sanasynyng (samosoznaniya)  tabighy damuyna salqynyn tiygizdi. Sóitip, qazaq halqynyng dәstýrli etnikalyq bolmysy syrtqy óktem kýshting yqpalymen jýzege asqan sayasiy-әleumettik ózgeristerge  beyimdeluge mәjbýr boldy. Búl túrghydan kelgende, qazaqtyng dәstýrli qoghamy turaly belgili bir oy qorytu ýshin 18, 19, 20 ghasyrlar deregine ýlken talghampazdyqpen qaraghan abzal».

«Kóshpeli ómir-salt degen - tek ghana újymdasu, mýdde-múrat biriktiru arqyly mýmkin bolatyn әleumettik qúbylys. Al kóshpeli ómir-salt jaghdayynda újymdasu, mýdde-múrat biriktiru arqyly qalyptasatyn ómir-salt ózinen-ózi ru-taypa jýieni dýniyege keltiredi. Sebebi, újymdasu (qauymdasu)  ýshin aldymen etjaqyn tuystar, odan әri kórshi-qolandar bir maqsat jolynda bas biriktiruleri kerek. Yaghni, qauymdasudan bastau  alatyn  ru-taypalyq jýie - kóshpeliler ýshin baqytty ómir sýruding alghysharty».

«Dәstýrli qazaq qoghamynda «noqta aghalardyn» joly airyqsha mәrtebeli bolghanyn atap ótken jón. Osy orayda, ýsh jýzding «noqta aghalary»  - jalayyrdyng da, taraqtynyng da, tabynnyng da tanbalarynyng birdey taraq tanba bolyp kelui jәne búl tanbanyng tóre tanbasymen tektestigi nazar audartady. Shejirelik jәne foliklorlyq - etnografiyalyq derekterde  «noqta aghalary»  ru-taypalardyn  el basqaru isine jii aralasatyny, bitim-mәmile kezinde noqta aghalyq jón-jobanyng iltipatpen eskeriletini, әsirese, jol-jora jasalghanda  «noqta aghalargha»  airyqsha qúrmet kórsetiletini  aiqyn bayqalady. Mәshhýr-Jýsip tóre joqta «noqta aghalary» tórelik etetinin aitady».

«Qazaqtyng tuysqandyq jýiesine tóltuma sipat darytatyn tegeurindi tetik retinde, eng aldymen, jeti atagha deyin, yaghni, jeti buyn úrpaq almasqangha deyin qyz alyspaytyn dәstýrdi bóle-jaryp aitugha bolady. Jeti atagha deyin qyz alyspau dәstýrin ústanatyn qazaqtan basqa etnostyng jer betinde bar ekenin biz bile almadyq. Búnday dәstýrding ornyghuyna sebepshi bolghan tarihy eki alghyshartty aldymen atap ótken jón. Birinshisi - adamdardy tektendiruge, yaghni, túqymyn jaqsartugha baylanysty, ekinshisi - kóshpeli ómir-salttaghy qazaq qoghamyn әleumettik-sayasy jәne mәdeniy-ruhany túrghy da birtútas jaralym etudi kózdeuden tuyndaghan ústanym. Sóz joq, jeti atagha deyin qyz alyspau dәstýri qazaq qoghamyndaghy tuysqandyq baylanystar ayasynyng meylinshe kenenine  birden-bir sebepshi bolghan faktor».

«Últtyng úly birlik iydeyasynan tuyndaghan shejirelik derek boyynsha Orta jýzdegi iysi nayman atauly Úly jýzding Álpesh degen qyzynan órbiydi. Dәl sol siyaqty, Orta jýzdegi qalyng arghynnyng týp analary Kishi jýzding ýsh qyzy ekeni aitylady. Osy siyaqty shejirelik derekke qanyq әrbin nayman adamy Úly jýzdi, әrbir arghyn adamy býkil Kishi jýzdi naghashy júrtym dep bilgen.    ...Týptep kelgende, qazaq halqyn ne tilinde, ne dilinde, ne dininde, ne ómir saltynda aiyrym-ózgeshelik joq, birtútas etnojaralymgha ainaldyrghan ghajayyp tetik bolghan faktor retinde  osynau jeti atagha deyin qyz alyspau dәstýrin ataugha bolady».

«El qamyn, úrpaq bolashaghyn oilaghan danalar búl mәselege airyqsha mәn berip, jeti atagha deyin qyz alyspau dәstýrinen qylday auytqymaudy qyraghylyqpen qadaghalap otyrghan. Enlik pen Kebektin, Qalqaman men Mamyrdyn  aralary tórt- bes ata bolghanyna qaramastan, olardyng bir-birine degen sýiispenshiligi eldikting shyrqyn búzatyn auyr qylmysqa baghalanyp, qatal jazagha úshyraytyny da sodan».

«2004 jyly shygharylghan zertteu qorytyndysy boyynsha qazaqtyng 56 payyzdyq geni - aziyalyqtargha, 44 payyzy europalyqtargha, 17 payyzy tuva, saha, buryat halyqtaryna tәn «D» galotobyna, 13 payyzy - Fransiya, Angliya, Germaniya  túrghyndaryna tәn batys europalyq «N» galotobyna sәikes kelgen. Yaghni, búl, qaysybir zamandarda qazaqtardyng Tayau Shyghys, Ontýstik Europa, Soltýstik jәne Batys Sibir, Skandinaviya, Shyghys elderimen, tipten, Amerika ýndisterimen de qaysibir zamanda baylanysta bolghanyn kórsetedi. Demek, Euraziya men Afrika  qúrylyqtaryndaghy halyqtar  ýshin 3-4 jyl boyy «Tәnirding dyrau qamshysy» atanghan Úly Dala kóshpelileri, sol kóshpelilerding kindik mekenindegi qazaqtardyng ata-babalary tóniregindegi alys-jaqyn elderge tegeurindi yqpal etken degen qisyngha keledi».

Aqseleu Seydimbek Adam-Ata ghalәissalamnyng túnghyshy Abyldan bastalatyn mal sharuashylyghyna negizdelgen kóshpeliler dýniyetanymy, yaghni,  filosofiyasy,  nanym-senimi tym erte, este joq eski zamanda qalyptasqan dep biledi.

«Kýn, ai, júldyzdar siyaqty aspan denelerining qozghalysyn, ol qozghalystarmen tikeley baylanysy bar  jerdegi ózgeristerdi múqiyat payymdap, mol tәjiriybe jinaqtaghan kóshpeliler eng alghashqylardyng biri bolyp uaqyt pen kenistik turaly tanym-týsinik qalyptastyra aldy. Basqasyn bylay qoyghanda, 12 jyldyq januarlar siklynan túratyn kýntizbeni alghash ret kóshpelilerding oilap tapqany býginde әlemdik ghylymy tanymda moyyndalghan aqiqat.  Osy orayda aita ketuge bolady, aspan denelerining beligil bir tәrtippen jәne qaytalanyp otyratyn yrghaqpen údayy qozghalysta boluy, búl qozghalystardyng jer betindegi myn-san qúbylystarmen tikeley baylanysyp jatuy, múnyng bәrining qapysyz ýilesim tabuy bayyrghy adamdargha ghajayyp bir qúdiret iyesining sanaly әreketindey әser bergen. Ol qúdiret iyesining túraghy aspan dep bilgen. «Tәnir» sózi «aspan» degen maghyna beredi. Osylaysha eng alghash ret kóshpeliler ortasynda bir Qúdaygha senetin transsendentti tanym-týsinik qalyptasqan. Múnday úly iydeya taghy da sol kóshpeliler arqyly tóniregindegi elderge tarap, nәtiyjesinde bir mezgilde deuge bolatynday uaqyt ayasynda әlemdik dinderding payda boluyna yqpal etken». Búl uәjin avtor Alifred Veberding tómendegidey oilarymen tújyrymdaydy.

«Birinshiden, әlemdik dinderding Úly Dala kóshpelileri arealyna japsar ónirlerde dýniyege kelui nazar audarsa, ekinshiden, Bir Qúday, Qúday túraghynyng kókte boluy, o dýniye, peyish pen dozaq, jan, mәngilik ghúmyr, aqyrzaman siyaqty  iydeyalardyng әlemdik din ataulygha ortaq boluyn basqasha uәjben týsindiruding qisyny joq».

Alifred Veber men Aqseleu Seydimbekting osy uәjin tarihy shyndyq joqqa shygharmaydy. Aghylshyn dintanushysy Mery Boys ózining «Zorastrizm» atty irgeli enbeginde býgingi әlemdik dinderge tәn  - adam men әlemdi jaratqan jalghyz jaratushy turaly, aqyrzaman, perishte men saytan, dozaq pen júmaq, jalghanshy bú dýnie men mәngilik o dýnie jәili ayattardy bizding jyl sanauymyzgha deyingi 15 ghasyrda alghash uaghyzdaghan  Zaratushtra (Zorata)  Kaspiy tenizining soltýstik shyghysynda jatqan Úly Dalada týie baqqan kóshpeliler arasynan shyqqan payghambar ekenin dәleldeydi. Jәne búl  baghzy din әigili «Avesta» arqyly aldymen Tayau Shyghysta sodan keyin Ýndistangha tarap, iudaizm, buddizm, hristiandyq  tәrizdi dinderding payda boluyna zor yqpal etkenin jazady.

Aqseleu Seydimbek búl zertteuin «Qazaqtyng auyzsha tarihy» dep atauy negizinen halyq arasynda óz tarihy jәili auyzsha aitylatyn anyz, shejire, mifterding jinaqtalghan mol deregine sýienip jәne osynau auyzsha tariyhqa jan-jaqty taldau bergendikten bolsa kerek. Resmy tarihnama búnday derekterge múryn  shýiire qarasa, Ahang halyqtyng ózi jәili ózi aitqan auyzsha tarihyn hatqa týsirip  jýielep, saralap ózine qaytarghan. Bú kitapta jinaqtalghan halyqtyng mol shejirelik  anyz múralary  san ghasyrlar sorabynda halyq jadynda saqtalyp,  onyng  ruhany ainalymynda túraqty bolghanyn eskersek, búnday múrany ainalyp ótip qazaqtanugha  qadam basa almaytynymyz shyndyq.

Sonday anyzdardyng bir shoghyry qazaqtyng shyghu tegi turaly. Sonyng biri Mәshhýr-Jýsipting «Qazaq shejiresi» kitabynan keltirilgen derek. 19 ghasyrdyng ekinshi jartysy. Ishinde Qúnanbay qajy bar jýzden astam kisi Mekkede qajylyq paryzyn ótep jýredi. Olardan «sizder kim bolasyzdar?» dep súraydy. «Biz qazaqpyz!» deydi. «Sizderding tektering turaly shejirelik derek bar ma?» delinedi. Sonda qajylar óz arasynan Kishi jýz tabyn Dosjan haziretti Baghdat kitaphanasyna attandyrypty. Dosjan haziret Baghdattan qazaqtyng qaydan shyqqany turaly shejirelik qújat alyp keledi. Ol derek boyynsha qazaq Ánes sahabadan taraydy eken.

«Ánesten - Jabal, Qúraq. Onan - Maghaz, Múrat. Onan- Búharbay, Seyil. Onan - Aqsholpan, Qúray. Onan - Alaman, Alash. Alashtan - Seyilhan, Jayylhan. Seyilhannan - segiz arys týrikpen. Jayylhannan - Mayqy. Mayqydan - Ózbek, Syban. Sybannan - Ayyrqalpaq, onan - Qazaq pen Sozaq. Sozaqtan - Qaraqalpaq. Qazaqtan - Aqarys, Janarys, Bekarys».

Kózimen kórip, qolymen ústaghan eshkim joq. Aytushylardyng aityp, Ánesting ózin de bir núsqada «Alash» dep aitady.

«Erte zamanda Qyzylarystan degen han bolypty. Bir joryqta Qyzylarystangha asqan súlu bir qyz tútqyngha týsedi. Qyzdy han әiel etip alady. Áyel jýkti bolyp  bir úl tabady. Álgi úldyng túla boyy týgel ala bolady. Búny jamandyqqa joryghan bәibishe balany Syrdariyanyng suyna tastandar deydi. Balany balyq aulap jýrgen bir kedey qútqaryp bala etip alady.  Bala erjetedi. Aqyldy, erjýrek bolady. Júrt ony «Alash» dep ataydy. Han balanyng ataghyn estip ony ordasyna aldyrmaq bolady. Sonda Mayqy by «joq, oghan jýz jigit qosyp berip, óz erkine jiberu kerek» deydi. Aldymen, Ýisin degen bir jigit bastap baryp jýz jigitimen qosylady. Sodan keyin Bolat degen jigit bastaghan jýz jigit baryp qosylady. Ayaghy, Alshyn degen jigit bastaghan jýz jigit te baryp Alashqa qosylady. Olar joryqtar jasap, tóniregindegi elderdi baghyndyrady. Keyin olar jiyn ashyp Alashty aq kiyizge otyrghyzyp han kóteripti».

Búdan әri әr jýzdin, taypanyn  ata-tekteri turaly shejirelik derekter, anyzdar «Qazaqtyng kәriya sózderi» bóliminde molynan keltirilgen.

Bayqap otyrghanynyzday, biz, ghalymnyng qazaqtanugha qosqan qomaqty ýlesin neghúrlym dәiekti nasihattau túrghysynda kitaptan  ýzindilerdi ýzbey  keltirip otyrmyz. Óitkeni, әngime bolyp otyrghan taqyrypty Ahannan artyq aitu qiyn. Maqsatymyz -  qazaqtanugha qosylghan  osy qomaqty enbekke qalayda kópshilik nazaryn audaru. Oghan sebep, ózge europalyqtar túrmaq, songhy 70 jylda qazaqty týsinuden qazaqtyng ózi qalyp, kóshpeliler qauymy degenge túmsyq shýiire qaraushylar kóbeydi. Basqany qoyghanda ondaylar qazaqtyng óz ishinen  shyqty.  Olar tilden, dinnen, dilden, yaghny qazaqtyqtan bezindi.  Otarshyl ozbyr sayasat qazaqqa tәn qúndylyqtardy  tәrk etu arqyly  onyng  óz úrpaghyn ózinen jeritti. Býginde  qaghynan jerigen qúlanday onday dýbaralar qatary kóbeyip qazaq bolashaghy ýshin qaterli kýshke ainalyp otyr.  Osynday taghdyrhal  tústa   qazaqqa onyng bolmysyn, tarihyn  týsindiruding ózektiligi orasan.  Osy túrghydan «Qazaqtyng auyzsha tarihy» - oqyrmanyn tek  tegin týsindiretin tektilikke tәrbiyelep qana qoymay, kiyiz tuyrlyqty kóshpelining keshegi kýnine, ómir saltyna, sol almaghayyp zamandarda bolashaq ýshin jýrgizgen qaysar kýresine degen  qúrmetke, iltipatqa  bóleytin siyrek qúral. Tәrbie qúraly. Ár ýide túrugha tiyis kitap. Kóshpelilerding bir úly qasireti - at jaly, atan qomynda jýrip óz tarihyn ózi jazyp sonynda qabyrghaly qala, qordaly kitaphanalar qaldyra almauy. Nәtiyjesinde olardyng dýmpuli   kaharmandyq  jenisteri, qasiretti jenilisteri kóbinese jau qolymen  jazyldy. Al olar bolsa kóshpelilerdi sybaudan kende qalmapty. Álem tarihshylary songhylyqta sol jylnamalargha jýgindi. Sodan, kóshpelilerge kezinde jaulary teligen «varvary», «poganiye» «jabayylar»  tәrizdi   balaghattar tarihnamada  olargha telingen  teneulerge  ainalghan. Kóshpelilerge degen  osynday tarihy әdiletsizdikti týzetuge, ony  tarihy sanadan joygha kim at salysty desek  tym siyrek esimder eske týsedi.  A.Veber, L.Gumiylev tәrizdi sanauly esim. Demek, kóshpeliler tarihy - әlemdik tarihnamada qayta zertteudi, qayta zerdeleudi qajet etetin  taqyryp. Ol ózining obektivti tarihshylaryn әli  kýtip túr. Kóshpeliler tarihyn oidan-qyrdan qúrastyryp syrtqy tarihshylar  jazsa jazar, biraq, kóshpeliler túrmysyn, bolmysyn, salt-sanasyn,  dýniyetanymyn jazsa tek  sol ortanyn  belbalasy ghalymdar ghana jaza alar edi. Taghdyr Shoqangha sonday mýmkindik berdi. Ghalym uyz jas qysqa ghúmyrynda qazaqtanu maydanynda qyruar iz qaldyrdy.

Shoqannan keyin aragha attay ghasyr salyp kóshpeli órkeniyetting ózi de tarih sahnasynan kóshti. 20 ghasyr ortasyna jetpey-aq kóshpelilerding Úly dala  tósin dýbirletken,  talay tarihy dýmpulerge tótep bergen danqty epikalyq bolmysy  kelmeske ketti. Kóshpeliler at jaly, atan qomynan týsip autokólikterge otyrdy. Olardyng túrmysy, bolmysy  týbegeyli ózgeristerge  úshyrady. Alayda, epikalyq kóshpeliler dәuirining janghyryghy eluinshi jyldargha deyin jetti. Eluinshi jyldary kóshpelilerding songhy kóshin kórgen,  balalyq shaghyn sonday auylda ótkizgen úrpaq ókilderi, Qúdaygha shýkir, býginde aramyzda jýr. Olardyng arasynan qazaqtyng dәstýrli túrmysyn jyr etken danghayyr jazushy, tarihshylar shyqty. Olardy «songhy Mogihandar» deuge layyq. Olar - býginde  jastary 60-tan asqan, bastaryn qyrau shalghan  agha úrpaq. Osy «songhy Mogihandar» oiynda, boyynda әzirshe kóshpeliler dýniyetanymynyng janghyryghy  saqtalyp keledi. Ólmey, óshpey  keledi.  Búl úrpaq - kelmeske ketken kóshpeliler әleminin,  sózsiz, songhy janghyryghy, songhy kólenkesi, songhy ókilderi, songhy kuәgerleri. Olar tiri túrghanda  kóshpeliler mәdeniyeti, kóshpeliler ruhy әli de tiri, birjola óldi deuge kelmeydi. Olarmen birge, alayda, kelmeske bet alyp, Úly Dala tósinde myndaghan jyldar dýniyeni dýbirletken kóshpeliler ruhy, keudesin kóldenenge  bastyrmaghan   babalar ruhy ótip bara jatqanyn úghu paryz. Payymdau, moyyndau paryz.

Dala sәigýligin - qala «sәigýligine», uyqty ýiin - jәili pәterge   ayyrbastaghanymen, bala jasta jadta qalghan kókjiyegi keng óris kósh-keruen   ómirdin  ghajayyp janghyryghy janyn qashanda mazalauly, sahranyng sol «songhy Mogihandarynyn» biri - Aqseleu Seydimbek.  Ol óz balalyq shaghy turaly ózi bylay tolghaydy.

«20 ghasyrdyng 50-60 jyldaryndaghy ahual. Arqa men Betbaqdala japsaryndaghy kóshpeli el.  Kәsibi - mal sharuashylyghy. Ol kezde el jazylyp jaylaugha shyghady. Ádette, on shaqty ýy bir auyl bolyp, oty-suy mol jerge kiyiz ýilerin shýpirlete tigip, mәre-sәre kýy keshedi. Jazghy jaylaudyng dәureni ótip, shóp buyny qata bastasa  da sary ala kýz ben qonyr kýzge maldy semirtu ýshin el-júrt kýzeuden taban audarmay otyrady. Sodan qara kýzding qarly janbyry biline bastaghanda shúbap Shu boyyna qaray kóshedi.  Ýirenshikti әdetpen auyl-el Shu boyyn betke alyp ýdere kóship kele jatqan. Arqanyng shýigin alabynan kóship shyqqan song aragha on segiz qonyp, on toghyzynshy qonagha Shu boyyna túyaq iliktiredi. Betpaqtyng shólin basyp ótetin úzaq kóshte at jalyn tartugha jaraytynnyng bәri júdyryqtay  júmylyp, airyqsha shiraq qimyldaytyn әdeti».

«Arqanyng oty-suy mol úyaday alqabyna bauyr basqan kiyiz ýili auyl jazdyng eng bir mamyrajay shuaghyna bólengen. Tirshilik atauly tabighatpen minsiz ýilesim tauyp, rahatqa bógip, ózgeshe bir sabyrly qalypqa týsken. Búl dýniyede qayghy-qasiret, qulyq-súmdyq, zorlyq-zombylyq degen mýlde bolyp kórmegendey. Onday jamandyqtyng eshqashan boluy da mýmkin emestey maujyrap, uyljyp túrghan úly әlem.

Auyl әielderi әlsin-әlsin toptasyp baryp bie sauady. Múnyng ózi olar ýshin jan qinalatyn júmys emes, beyne bir boy jazyp qaytatyn seyil-seruen siyaqty».

Búl ýzindiler avtordyng ózining balalyq shaghy jәili jazghan etnografiyalyq epizodtarynan alyndy. Ol epizodtardyng qay-qaysysy da qazaqtyng salt-dәstýri, últtyq psihologiyasy turaly avtordyng kózben kórip, bastan keshken baghaly tanymdyq kórinister, oqighalar.

Eger,  baldәuren balalyq shaghy kiyiz tuyrlyqty kóshpeli auyl  besiginde terbelmese,  qalamy jýirik sóz sheberi Aqseleu Seydimbek, kim biledi, әdebiyet maydanyn shiyrlap jýrip alyp, tyng óris,  qashannan qaghaju kórip kele jatqan qazaqtanugha qadam basar ma edi, baspas pa edi. Qadam basqannyng ózinde de, eger ol ózining úshqan úyasynda últtyq qúndylyqtardyng uyzyna jarymay ósken bolsa, onda onyng bolmysynan dәl býgingidey qazaqtyng dәstýrli mәdeniyetin  qyzghyshtay qorghaushy  shyghar ma edi, shyqpas pa edi, kim bilsin! Aqseleu Seydimbekti eltanugha alyp kelgen  fenomen  - qalayda, Arqada tuyp qaymaghy búzylmaghan ata júrt saltyn arda emui. Ony ata saltymyzdyng advokatyna ainaldyrghan da sol perzenttik paryz, tereng tamyr.  Onyng tua bitti qalamgerlik qasiyeti, jýre kele damytqan  etnograf  ghalymdyq qarymyna tek úshqyr qanat, ystyq qan, últtyq ruh bergen. Aytuly sóz sheberi eltanudyng tilin kórkeytip, bayytyp, keneytip әketken. Talay terminder qazaqsha júp-júmyr balamasyn tauyp talmaugha kelmey-aq jútylyp jatady. Aqseleu Seydimbekting tili jalpy qazaq gumanitarlyq ghylymynyng tiline ainalsa ghoy deysin. Qazaq tili - ghylym tili emes dep jýrgender kim desek, ol sabazdar  qazaq tilining kól-kósir mýmkinshiligin Ahanday iygere almay jýrgender eken. Tildi tolyq mengere almay jýrip ondaylar  tam-túm óz tilin  kinalaudyng ornyna, belden basyp baybalamgha salyp barlyq jalany iysi qazaq tiline jauyp jatady.

«Qazaqtyng auyzsha tarihi» -  aldymen qazaqty qazaqqa týsindirip beretin  qúndy enbek. Sonday-aq, qoyan-qoltyq ómir sýrip jatqan memleketimizding negizgi halqyn týsingisi keletin kez-kelgen ózge últ ókilderi ýshin de taptyrmas qúral.  Qazaqty tereng bilu - ózge etnos ókilderi  ýshin ómirlik ózekti  mәsele. Óitkeni, Qazaqstan jaghdayynda qazaqtanu - ózara týsinistik, syilastyq, qúrmet kepiline ainalmaq.  Qazaqtanu sondyqtan  Qazaqstan oqu oryndaryna pәn retinde  engizilip jatsa, búl últaralyq tatulyqtyng ruhany kópirin túrghyzghanmen birdey bolary ayan.

Kólemi 60 baspa tabaqtyq osynau shejirelik-әpsanalyq auqymdy enbek óz oqyrmanyn osynday oilargha jeteleydi.

«Alty Alash» gazeti, №3 (03.07.2009)