Keregetas bókterinde Shәkerim ýshinshi oqtan ajal qúshty. Ghúlama da, astyndaghy aty Torjorgha da qansyrap qúlaghanyn jaqyn jerden kórgen, tipti ong qolyn kótere: «Men ókimetke kerek adammyn, meni audangha jetkizinder» degen songhy sózderin estigen kuәler barshylyq. Biraq, shyndyq ashylmay-aq qala berdi (jazalaushy otryad sarbazdary tis jarmaymyz dep ózara anttasyp, batalasqangha úqsaydy). Sonymen, kemenger jýregine dóp tiygen ýshinshi oq kimdiki? Tómende osyny anyqtaugha talpynyp kórmekpiz.

Ádili kerek, dýmpu bastalghan 1931 jyldyng qyrkýiegi men Shәkerim qaza bolghan 2 qazangha deyingi oqighalar tónireginde qaueset, hikayalar kóp-aq, biraq... ózara qarama-qayshylyqqa toly. Múnyng ózindik sebebi bar. Biylik basyndaghylar (úshar basynda oblystyq GPU):  «Qylmysqa bizdi aparghan Shәkerim desender, bosatamyz, әitpegende ózderindi baylap-matap joq qylamyz» dep kuәlerdi birden-aq qatty ýrkitken. Oghan qosa, «Ol jalghyz bolmaghan, qaruly bandymen birge kele jatqan» degen siyaqty «mifter» jasau  arqyly súmdyq qylmystyng izin jasyrugha tyrysyp baqty. Kóterilis kezinde opat bolghan kәmunist Oljabaydyng torjorghasy eng qúndy «kózirge» ainaldy, ol kimning taqymynan tabylsa, sol kisi kóterilisting kósemi desti.

Osy aitylghan jәitterdi anyqtaugha 1963 jyly Abay audandyq partiya komiyteti janynan 9 kisiden komissiya qúrylghan bolatyn. Shәkәrimdi aqtamaq qamynda atalmysh komissiya 3 aida 300-dey adamdy sóiletip, kóp materialdar jinaqtaghan. Tómende solardyng ishinen eng senimdisi, dәleldisi degenderin ghana iriktep, onyng ózinde qarama-qarsy toptan eki kuәni (biri – Aytmyrza, ekinshisi – Berdesh) ghana tandap alyp, sóiletpekpiz.

«Búl oqigha túsynda Qarasartovtyng qarauynda chekistik qyzmet atqardym,  –  deydi Qarasartovtyng tobynda bolghan Aytmyrza Týnlikbaev. – Bandalar Qarauyldy shauyp, Oljabaydy óltirip ketken song aragha ýsh kýn salyp Shәkerim agha bizding ýige keldi, qatty auyryp jatqan toqsandaghy әkemning kónilin súrady. Sonda ol: «Qarauyldyng balshyq ýiin qiratyp, kisi óltirgende jeksúryn kóringennen basqa ne shyghardy?… Ónsheng aqymaqtardyng isi búl!» –  dep, býlinshilikke qatysqandardy qatty jazghyryp otyrdy. Sonda onyng banda bolghany qaysy?... Al, aqyn qazasyna kelsek, ol bylay bolghan. Tang mezgili. Kýzding bir búlynghyr kýni edi. Jerdi qyrbaq qyrau basqan boqyrau shaghy. Kýzette túrghan bashqúrt Halitov anadaydan múnartyp kóringen bir top attylardyng bizge qaray bettegenin kórgen. Osy habar qúlaghyna tiyisimen olardy banda dep oilaghan Qarasartov bizge birden-aq «Atyndar!» dep búiyrdy. Odan-búdan myltyq atyla bastaghan song analar irkilip qaldy. Sol kezde irkilgen toptan bireui ýzilip shyghyp, atynyng jorghasyn tógildire bizge qaray bettedi, jәne de qayta-qayta qolyn kóterip, zalalsyz adambyz degendey belgi berdi. Jaqyndaghanda Shәkerim ekenin bәrimiz-aq tanydyq. Biraq, «Atysty toqtatyndar!» degen búiryq bolmaghan song Halitov eki dýrkin taghy atty. Shәkerim atynyng jalyn qúsha berip jerge qúlap týsti. Aty da onbay jaraqattandy. Shәkenning bizge birdene deuge de shamasy kelmedi. At, týie mingen qalpymyzda biz ony qorshap biraz uaqyt ýnsiz túrdyq. Búl kezde Shәkeng serikteri zym-ziya joq bop ketti.

Qapelimde jan tәsilim qyla almay qinalyp jatqan qarttyng qaruyn, ýstindegi kiyimderin búiryq boyynsha júrt ýlesip ala bastady. Qasqyr ishik, tymaq, saptama etik, syrma beshmet, shalbar degenderiniz bir-birden alynyp bolghan song aq qyraudyng ýstinde aq jeyde, aq dambalymen qan josa bop aq saqaldy shal jatty. Sonda nachalinik maghan: «Áy, tobyqty, sen nege almadyn?» – dep zekidi. Men: «Alatyn nesi qaldy?» – degendi yzagha bulyghyp aittym. Ol: «Ózin al! Baqanasqa jetkiz! – dep búiryq berdi. Men týiemdi shógerdim de, astymdaghy óre kiyizdi jayyp jiberip, soghan ólikti úzyn kýiinde orap, eki jerden arqanmen bunap, týiening bir jaghynan eki órkeshinen ildim. Ózim týiege jaydaq minip, Baqanasqa jetkizdim. …Bizding asa qiyndyqpen oighan jerimizge qarttyng úzyn denesi simaghan son, soghan otyrghyzdyq ta jýzin jasyrdyq».

Mine, shynayy fakt, dәiekti material osy. Ony Aytmyrza Týnlikbaev óz qolymen jazyp bergen. Búl nanymdy derek kózi. Sebebi, Aytmyrzanyng aitqandaryn sәl-pәl ózgerispen әldeneshe kuәler bekitedi. Taldap kórelik.

Birinshiden, «Shәkәrimdi bәrimiz tanydyq» deydi  kuәger. Onyng sebebi, Qarasartov tobyndaghy jiyny on soldattyng bәri de jergilikti túrghyndar edi. Bóten deytin bashqúrt Halitovtyng ózi Shynghysta kópten túratyn, Shәkәrimdi jaqsy biletin. Ekinshiden, nachalinikting búiryghynsyz eshkimning eshqanday qimyl jasamaghanyn angharugha bolady. Aytmyrzanyng aituynsha, GPU-ding soldattary jyldam attarynan týsip, denesi әli suyp ýlgermegen qarttyng «qaruyn, ýstindegi kiyimderin ýlesip ala bastaghan». Búl jerde «Shәkәrimning qaruy» degenge nazar audarayyq. Ol qaru – Shәkerim dәiim janynda ústaghan aghasy Abay syilaghan myltyq-vinchester (kelesi baghaly mýlki – Stamboldan satyp alghan altyn saghaty bolatyn, múny el auzy Ábdirayym degen adam alghan desedi).

Aytmyrza sózin taldaudan shyghar qorytyndy: Shәkerim ólimine tikeley kinәli adam bar, ol – top komandiyri Abzal Qarasartov. Óitkeni, jazalaushy әskery otryadta búiryqty oryndamaugha, sol siyaqty óz betinshe әreket qylugha jol joq. Búl tәrtipti búzu – qylmyspen parapar.

Sonymen, ýshinshi oqtyng iyesi kim? Jogharyda Keregetasta bolghan qandy oqigha kuәgerleri lәm-mim demedi, júmbaqtyng ýlkenin ózderimen birge qara jerge ala ketti degenbiz. Bashqúrt Halitov atqan eki oqtyng biri Shәkәrimge, biri torjorghagha tiygeni birshama anyq. Ýshinshi oq she? Qol sozym jerden atylyp, Ahattyng sózinshe, «tós sýiekting ortasynan ótip, ong jaq omyrtqanyng qanatyn syndyrghan» osy oq bolatyn.

Oqighanyng panoramasyn tútas kóruge endi qarsy toptyng adamy –  Berdesh Ázimbayúlyna (1885-1963) kezek bereyik. Ol kóterilisting belsendisi retinde Qytay jerine ótip ketken, odan elge oralghan, әiteuir, «Oy, pәli, Berdesh-ay, sen әli tirimisin?» dep Múhang (M.Áuezov) ghajaptanghanday, tar jol, tayghaq keshudi belsheden keshe jýrip, tozaqtan tiri shyqqan adam. Onyng Qabden Esengharaúlyna aitqan әngimesinen bir ýzindini alayyq (búl әngime «Ýsh anyq» gazetining 1991 jylghy № 3 sanynda «Shәkәrim qalay atyldy?» degen atpen jariyalandy).

Kýndizgi uaqytty Shәkerim qajy jәne úly Ziyat Sayatqorada ótkizedi. Týn jamyla Keregetasqa jetip, Berdeshting tobyna qosylady. «Kelesi kýni, –  deydi Berdesh, –  tang atar-atpastan myltyq tars etip atylghanda bәrimiz shoshyna ornymyzdan túrdyq. Biz atqa minip qarsy betke shyqqanymyzda, jatqan jerimizge 15-20 adam kelip toqtady. Sol týni silbi jauyp, kýn búlynghyr edi. Olar bizge, biz olargha qarap biraz túrdyq. Sol kezde Shәkerim Ziyatqa qarap: «Qosh, jan balam!» – dep NKVD adamdaryna tura tartty. Ol NKVD adamdaryna tayap barghanda eki dýrkin myltyq atyldy, torjorgha at kókke bir sekirip baryp qúlady. Shәkerim atpen birge qúlap týsti de ornynan atyp túryp, qolyn joghary kóterdi. Onysy «atpandar» degen belgisi edi. Oghan qaraghan jan joq. Taghy da myltyq sart etti. Shәkerimning joghary kóterilgen ong qoly sylq týsti… Shәkerimning ólgenin kózben kórip túrsaq ta, qoldan keler qayran joq, kereylerge qaray bet alyp, olardyng kómegimen Qytaygha kettik».

Mine, ýshinshi oq qalay, qay jerde atylghanyn estip-bildik (bәlkim, Alla taghala Berdeshti osy shyndyqty jetkizu ýshin saqtaghan shyghar). Saralayyq. Myltyq ýsh dýrkin atylghan. Aldynghy ekeuden song torjorgha «sekirip baryp qúlaghan». Al, songhysy ýshinshi oqtan «Shәkerimning ong qoly sylq týsti», yaghny Shәkerimning «ólgenin kózben kórdik» deydi Berdesh.

Sóitip, Shәkerimning ajaly Qarasartovtyng oghynan bolghan. Jaryqtyq osyny aldyn-ala sezgendey, chekiske jolamaugha tyrysqan. Olar filosofiya, poeziya haqynda súhbat qúryp, syrlas bopty degen daqpyrt bar, biraq búl, sirә da, shyndyqqa janasa qoymaytyn jel sóz.

Dәlelge kórnekti ghalym Evney Buketov magnitofon taspasyna qúpiya týrde jazyp alghandaryn keltireyik (Qarasartovtyng jauaptary jazylghan búl material 1989 jyldyng aqpanynda «Qazaq әdebiyeti» gazetining ýsh sanynda jariyalanghan). Taspada Qarasartov Shәkәrimdi ýiine shaqyryp, «qonaq» qylghanyn bylaysha bayandaydy: «...Maghan qarasa kýlli denesimen búrylyp, «qasqyrsha» qaraydy da, qaytadan qalpyna otyryp sóileydi. Bir kýn, bir týn sóileskende ezu tartyp bir kýlmedi!  ....«Qaraghym-shyraghym» degen sózdi dalada da, ýiimde de, esh jerde estigem joq!». Osydan son, jas chekist pen әulie dostyq qatynasta bolypty deuge qaytip auyz barady. Kerisinshe, abyzdyng jany týrshikkenin estip-bilip otyrmyz.

Qosymsha dәlelge aqynnyng 1931 jyldyng jazynda jazylghan «Keybireu bezdi deydi elden meni» degen qapaly ólenin alayyq. Onda:

                          Eldi zarlatqan arsyzdyng qylyghynan,

                          Janyna janym shoshyp bara almadym, -

deydi. Sharasyzdyq qúrsauyndaghy aqyn múnda abstarktili, jalpylama týrde emes, naqtyly adamdy núsqap, adresti týrde aityp otyr.

Biri –  úlylyqty mahabbat, meyirimdilikten tapqan kemenger, biri – әdilettilik myltyqpen dep sengen, kózi qantalaghan jas revolusioner. Songhy sekundtarda, sóz joq, olardyng janarlary sharpysty. Eki arada – sheksiz ymyrasyzdyq. Shoshandaghan mauzerin qaq jýrekting túsyna kezep, shýrippeni qalay basqanyn, bәlkim, chekisting ózi de andamady. Songhy demi yshqyna shyqqan Shәkerim qasyndaghy túyaghymen auany tarpyp, denesi diril qaqqan tory jorghanyng ýstine qúlap týsti...

Sonymen, Shәkәrimdi kim atqanyn biz bilemiz deymiz. Ol – Qarasartov. Songhy oqtyng iyesi sol! Qolda bar  materialdar osynyng aighaghy. Aytpaqshy, búl tújyrymdy alghash ret Jayyq Bektúrov ózining «Aqyn men aramza» atty poemasynda kórkem tilmen jetkizgen bolatyn.

                         Qandy qanau ainalam,

                        Solardy kórip oilanam.

                        Qútqaryp alar quat joq,

                        Qúr salamyn baybalam.

Óstip, jany kýizelgen Shәkerim Qúdayberdiúly ólimi arqyly da qazaqqa zor sabaq qaldyrdy. «Qiyanattyng jenisi uaqytsha, mahabbat pen әdilettilik jenisi mәngilik» degen.

                               Anyq asyq – әuliye,

                              Keremetke sol iye.

                              Jany qúrban Jaryna,

                              Kereksiz ózge dýniye.

Bar sanaly ghúmyryn tughan halqynyng iygiligine arnaghan kemel danyshpan  Shәkerim – shyn әuliyening  sony. Qazaq ziyalylaryn týgelge juyq jalmaghan sayasy repressiyanyng túnghysh qúrbany da ózi boldy. Elim dep eniregen barsha alash arystarynyng ruhy biyikte, jany jәnnәtta bolghay!

Asan Omarov, Semey qalasy

Abai.kz