Biz...kimge ainalyp bara jatyrmyz?  nemese gendik modifikasiyalanghan ónim qauipsiz be?

Kókónis pen jemis-jiydekti kóptep tútynatyn kez de kelip jetti. Sauda oryndarynda әsirese jemis-jiydek satylatyn bólimder qyzu alys-beris alanyna ainalghan.

Naryqtaghy baghany bayyptap qarasanyz, әzirge ózgeris joq. Ózimizding ontýstik ónirlerdin, Ózbekstannyng jylyjayynda ósken ósimdikterding baghasy aspanda da, qalypty Qytay ónimderi - jerde. Aqshasy azdar Qytaydykin qanaghat tútqanymen de, qaltalylar qymbat bolsa da, әriyne, ózimizge jaqyn jerde óskenderge jýgiredi.

Biraq, sonda da osynda oilandyrmay qoymaytyn bir mәsele bar ekeni anyq. Aytalyq, mysalgha, Amerikadan әkelingen tauyqtyng eti bizde 440 tenge túrady da, ózimizding qazaqstandyq ónimder 480 tengege satylady. Qúrlyq asyp kelgenine, ýnemi semiz bolyp may basyp túratynyna, iriligine qaramastan, amerikalyq tauyqtar - qoljetimdi. Sol sekildi, shekara asyrylyp, alystan at aryltyp jetkizilgen Qytaydyng kókónisteri de arzan da, myna irgemizdegi Tashkentting ónimderi qymbat.

Múnyng mәnisi nede?

Qiyar nege qauynday, shie nege qyzanaqtay?..

Biz...kimge ainalyp bara jatyrmyz?  nemese gendik modifikasiyalanghan ónim qauipsiz be?

Kókónis pen jemis-jiydekti kóptep tútynatyn kez de kelip jetti. Sauda oryndarynda әsirese jemis-jiydek satylatyn bólimder qyzu alys-beris alanyna ainalghan.

Naryqtaghy baghany bayyptap qarasanyz, әzirge ózgeris joq. Ózimizding ontýstik ónirlerdin, Ózbekstannyng jylyjayynda ósken ósimdikterding baghasy aspanda da, qalypty Qytay ónimderi - jerde. Aqshasy azdar Qytaydykin qanaghat tútqanymen de, qaltalylar qymbat bolsa da, әriyne, ózimizge jaqyn jerde óskenderge jýgiredi.

Biraq, sonda da osynda oilandyrmay qoymaytyn bir mәsele bar ekeni anyq. Aytalyq, mysalgha, Amerikadan әkelingen tauyqtyng eti bizde 440 tenge túrady da, ózimizding qazaqstandyq ónimder 480 tengege satylady. Qúrlyq asyp kelgenine, ýnemi semiz bolyp may basyp túratynyna, iriligine qaramastan, amerikalyq tauyqtar - qoljetimdi. Sol sekildi, shekara asyrylyp, alystan at aryltyp jetkizilgen Qytaydyng kókónisteri de arzan da, myna irgemizdegi Tashkentting ónimderi qymbat.

Múnyng mәnisi nede?

Qiyar nege qauynday, shie nege qyzanaqtay?..

Osydan birneshe jyl búryn aqyn aghamyz Múhtar Shahanov Parlament Mәjilisining deputaty bolyp otyrghan uaghynda osyghan úqsas mәsele kótergen. «Qytaydyng almalary ózimizdikinen arzan jәne ýnemi týri әp-әdemi bolyp jyltyrap túrady. Oghan qúrt ta týspeydi. Úzaq saqtalady. Dәmi joq bolsa da, qazir bәrimizding dastarhanymyzdan oryn alghan. Al endi osynda bir gәp bar siyaqty. Sony zerttep, tekserip jatqan adam bar ma? Osy Qytaydyng jemisteri densaulyqqa qalay әser etui mýmkin?» - dep, mәsele kótergen.

Tang qalarlyghy sol, bizde shet elderden әkelinip jatqan azyq-týlikti, sonyng ishinde kókónister men jemis-jiydekterdi tolyqqandy qadaghalap, laboratoriyada zerttep otyrghan ortalyqtar joq eken. Sauda oryndaryndaghy zerthanalar tek neytrattardy, aghzagha birden әser etetin ziyandy zattar mólsherin anyqtaydy. Sol sebepti, әlgi qúrt týspeytin, shirimey, ezilmey, úzaq saqtalatyn transshekaralyq ónimder ózining ghajap qasiyetterimen ertegiler elinen әkelingendey júmbaq bolyp qala beredi.

Desek te, kez kelgen ósimdik ózining tarihtan belgili qasiyetterin, dәmin, pishinin ózgertkende onyng tabighy ónim emestigin payymday beruge bolady. Ol  gendik ózgeriske úshyraghandyqtyng belgisi. Al gendik modifikasiya mәselesi býginge deyin bizding elimizde jete mәn berilip, nazargha alynbasa da, halyqaralyq taghamtanu instituttary ghalymdarynyng qyzyl kenirdek bolyp aitysyp, tartysyp jýrgen mәselesine ainaldy.

Ne jep jýrmiz?

Gendik modifikasiya - biotehnologiyalyq jolmen uly zattargha, suyqqa, ystyqqa tózimdi ósimdik týrin jasap shygharu.

1950 jyldarda atom energiyasymen qosanjarlasa damyghan biotehnologiya ghylymy býginde osylay adam balasyna ósimdikting Qúday jaratpaghan jana týrlerin tútynugha mýmkindik tudyrdy. Múnyng bir paydasy - býgingi kýni talghaju qylugha tiyimdi as ónimderin dayyndap shygharugha kómektesedi. Mәselen, qazir әlemdegi jeti milliard halyqtyng bir milliardy ashyghyp, halyqqa tamaq tauyp beru mәselesi tuyndap otyrghanda biotehnologiyanyng jetistigimen qiyndyqtan ótuge bolady. Amerika, Angliya elderi ghalymdardyng kómegimen osynday jana ónim týrlerin óndirip, Keniya, Indiya, Afrika elderine aparudy qolgha alghan. Biraq, búny memlekettik dengeyde jýrgizbegen. Jekelegen kәsipkerlerding qolymen jýzege asyrdy. Bir eskere ketetin jayt, biotehnologiya arqyly óndirilgen azyq-týlik pen jemis-jiydekter óz elderinde satyluyna jol berilmeydi.

Biotehnologiya arqyly as óndirudi Qytay myqtap qolgha alghan. 9,2 million sharshy shaqyrym jerde eki milliardtay halqymen nyghyzdalyp otyrghan Qytaydyn, әriyne, keng alqapqa egis salyp, jaghasyn jaylaugha jiberip jatugha mýmkindigi joq. Sol sebepti de, himiyalyq tynaytqyshtar men pestisidterdi shekten tys paydalanyp, jyldam ósip shyghatyn, tez pisetin jәne úzaq saqtalatyn ósimdikter ósiru jolyn paydalandy.

Ghylymnyng osy týrining arqasynda býgin adam balasy azyq-týlik, jemis-jiydek pen kókónister tútyna otyryp, týrli jan-januarlar men jәndikterding genin sinirude. Mәselen, onaylyqpen ezile qoymaytyn qyp-qyzyl tastay qyzanaq jep otyryp, aghzasyna akulanyng azu tisining geni enip jatqanyn bayqay bermeydi. Sol sekildi, qúrt túmsyghyn batyra almaytyn, qap-qatty, әdemi almamen birge shayannyn, al bir týiiri bir kelige deyin baratyn kartoppen birge donyzdyng genin aghzagha siniredi.

Bir týiiri qyzanaqtay shiyelerge taghy da sol donyzdyng geni, al jýgerige    jәndikter zalalyn tiygizbeui ýshin jylannyng uynan alynghan belsendi gen engiziletin kórinedi.

Týsinikti tilmen aitqanda, mәselen, akulanyng azu tisining bir genin alyp, qyzanaq jasushasynyng ishindegi DNK-nyng bir bóligimen almastyryp jiberedi. Osylaysha qyzanaq DNK-sy ózgerip, mýldem basqa ósimdik ósip shygha keledi.

Gendik modifikasiyalanghan ónim adamnyng genine әser ete me?

Dýniyejýzilik sauda úiymynyng talaby boyynsha, qúramdas elder genetikalyq týrlendirilgen taghamdardy importtaugha shekteu qoymaugha tiyis.  Alayda, aityp ótkenimizdey, AQSh pen Angliya gendik modifikasiyadan ótken ónimderding óz elderinde satyluyna shek qoyyp otyrady.

Býginde dýniyening tórt búryshynda sauda oryndaryn Qytay tauarlary jaulap alghan. Alayda, Amerika osydan birneshe jyl búryn Qytaygha qarsy nota jariyalap, qytaylyq azyq-týlik tauarlarynyng elge kirgiziluine tyiym jasady. Dәl osylay Euroodaq, jekelegen elderden - Malayziya men Japoniya da Qytay taghamdarynyng keybir týrlerining әkelinuine tosqauyl qoydy.

Osy jaghdaylardyng ózi taghamtanu salasynyng ghalymdaryn biraz sarsangha týsirdi. Resey ghalymdary, mәselen, alpauyt elder qamdanyp, qauipting aldyn alyp jatqandyqtan gendik modifikasiyalanghan tagham týrleri adam densaulyghyna ziyan degen baylamgha keldi.

Qazaq taghamtanu akademiyasynyng akademiygi Tóregeldi Sharmanov búl pikirmen kelisken emes.

«Kezinde seleksiya degen shyghyp, odan júrt at-tonyn ala qashqan edi. Tipti, dýniyejýzi búghan qarsylyq tanytqan. Biraq, qazir seleksiyasyz kýn kóru mýmkin bolmay qaldy. Sol sekildi, qazir jyldan-jylgha kóbeyip kele jatqan gendik modifikasiyalanghan ónimderge qauiptene qaraytyndar bar. Tipti, Resey ghalymdary geni modifikasiyalanghan ónimder adamnyng genin ózgertip, kýrdeli aqaulargha úshyratady dep jýr. Búl әli tolyq tekserilip, ghylymy moyyndalmaghan nәrse. Sondyqtan, býgin bir jaqty pikir aita salugha bolmaydy. Mening oiymsha, gendik modifikasiyalanghan taghamdardyng adam aghzasyna eshqanday da ziyany joq. Qayta búl tehnologiya taghamnyng jana qasiyetin jasap shygharugha mýmkindik berip otyr», - deydi ol.

Dese de, qauip seyiler emes. «Kedeyding bir toyghany - bayyghany» demekshi, mýmkindigi jetken kez kelgen adam bir ret jese de, baghasyna qaramay, tabighy ónim alyp tútynghandy qúp kóredi. Olay bolatyny, bir ghana Kanadadaghy jaghday da әlem ghalymdaryn oilandyryp tastaghan. Kanadanyng mal sharuashylyghy mamandary qarapayym siyrdan sýtti eki ese kóp beretin siyr týrin biotehnologiya әdisimen ósirip shygharghan edi. Búl, әriyne, qúpiya týrde jýzege asyrylghan. Osylaysha, sýti kóp siyrdyng bergen ónimi satylymgha shygha bastady. Artynan ekolog,  dәrigerler sýt qúramyn, onyng aghzagha әserin tolyqtay tekseruden ótkizdi. Nәtiyjesinde, ziyandy dep tabylyp, múnday ónimge tyiym salyndy.

Sol sekildi, Resey ghalymdary da bir eldi meken túrghyndaryna Qytaydyng transgendi ónimderin ghana berip otyryp, eki jyl boyy baqylau jýrgizgen. Auyl túrghyndary taza organikalyq ónimdermen tamaqtanghan kórshiles auyl túrghyndarymen salystyrghanda as allergiyasyna kóp úshyraghysh bolyp ketkeni anyqtalghan úqsaydy...

Gendik modifikasiyalau tóniregindegi pikir qayshylyqtarynyng saghyzsha sozyluyna týrtki bolyp otyrghan da osy jaghdaylar.

Al ósimdik qúramyndaghy DNK-nyng adam genine qanshalyq әser etetini әli kýnge basy ashylmaghan mәsele.

Últtyq zannamamyz ne deydi?

Býginde elimizde jyl on eki ay boyy satylatyn kókónister men jemisterding 90 payyzy - Qytay ónimderi. Kóptegen shet elderde tagham qúramyna transgenning qay týri jәne qansha qosylghany baqylanyp otyrady. Qazaqstanda shetelden әkelingen tauarlargha әzirge transgeni túrghysynan tekseru jasalmaydy. Sebebi, gendik injeneriya elimizde songhy jyldary ghana qalyptasqan.

Ósimdikter biologiya jәne biotehnologiya institutynyng kletkalyq biologiya zerthanasynyng mengerushsi Nәzira Biyshembaevanyng aituynsha, bizde qazir GMA (geni modifikasiyalanghan aghza) baghdarlamasy engizilgen. Tipti, ghalymdar alghashqy joba boyynsha transgendi ósimdik ósirip te kóripti. Ol biraq óndiriske engizilgen joq. Óitkeni, gendik modifikasiyadan ótken ónim әbden tekserilip, úryghy alynyp, kóbeytilip bolghansha biraz uaqyt ótedi.

Mәlim bolghany, qazirde ghalymdarymyz kýrish, maqta, soya, kartop, t.b. ónimder boyynsha ghylymy júmystaryn jalghastyruda. Múnymen 1993 jyly qúrylghan Biotehnologiya ortalyghy ainalysady.

Sonymen, Qazaqstan GMA baghdarlamasy qabyldaghan. Alayda, әlemde bolyp jatqan gendik modifikasiyalanghan ónimderding adam aghzasyna әseri degen mәsele boyynsha qazaq ghalymdary endi ghana ýn qosa bastaydy.

2010 jyly qabyldanghan «Tamaq ónimderining qauipsizdigi turaly» zang boyynsha, bizde qazir transgendi ónim naryqqa engizilmesin degen tyiym joq. Alayda, býgingi kýni Parlament «Gendik injeneriya qyzmetin memlekettik baqylau turaly» zang jobasymen júmys jasap keledi. Qazirgi bet alys boyynsha, deputattardyng maqsaty - gendik ózgeriske úshyraghan ónimderding otanymyzda kirgiziluine, satyluyna shek qong. Múndaghy maqsat, әriyne, halyqtyng densaulyghyna tónui mýmkin qauipting aldyn alu.

Sóz sony

Býginde jer betinde kýn sayyn 20 myng adam ashtyqtan qyrylyp jatyr deydi statistika. Jan týrshigerlik osy jaghdaydy oilaghanda, gendik injeneriya arqyly ónim óndiru, әriyne, qajet. Ol - uaqyt mәjbýrligi.

Al endi qazaqqa gendik modifikasiyadan ótken ónimdi tútynudyng qajeti qanshalyq?

Keng baytaq jeri bar, suy bar, kýni de jyly, mal ósirip, egin eguge qolayly territoriyada túratyn 16 million halyq jasandy taghamgha zar bolyp otyr ma?

Qytay ghalymy Lao-Szy: «ne jesen, soghan tartasyn» degen eken. Adamnyng qanday maldyng etin kóbirek jese, minezi soghan úqsap ketetinin basqa ghalymdar da dәleldep baqqan. Al, rasynda, donyzdyng geni qosylyp, pishini ózgergen, ýlken-ýlken shie men qauynmen birdey qytay qiyarlaryn jeu bizdi jylqyminezimizden alystatyp jibermey me?..

Jan-januardyng geni qosylyp óndirilgen ónimdi tútynu ertenge úrpaghymyzdyng da genine, minezi men bolmysyna әser etip jýrmey me?

Qytay kókónisteri, әriyne, arzan. Biraq, bayqap qaranyz: biz ne jep, qanday bolyp bara jatyrmyz...

«Abay-aqparat»