ءنازيرا بايىربەك. ءبىز...كىمگە اينالىپ بارا جاتىرمىز؟
ءبىز...كىمگە اينالىپ بارا جاتىرمىز؟ نەمەسە گەندىك موديفيكاتسيالانعان ءونىم قاۋىپسىز بە؟
كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتى كوپتەپ تۇتىناتىن كەز دە كەلىپ جەتتى. ساۋدا ورىندارىندا اسىرەسە جەمىس-جيدەك ساتىلاتىن بولىمدەر قىزۋ الىس-بەرىس الاڭىنا اينالعان.
نارىقتاعى باعانى بايىپتاپ قاراساڭىز، ازىرگە وزگەرىس جوق. ءوزىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ، وزبەكستاننىڭ جىلىجايىندا وسكەن وسىمدىكتەردىڭ باعاسى اسپاندا دا، قالىپتى قىتاي ونىمدەرى - جەردە. اقشاسى ازدار قىتايدىكىن قاناعات تۇتقانىمەن دە، قالتالىلار قىمبات بولسا دا، ارينە، وزىمىزگە جاقىن جەردە وسكەندەرگە جۇگىرەدى.
بىراق، سوندا دا وسىندا ويلاندىرماي قويمايتىن ءبىر ماسەلە بار ەكەنى انىق. ايتالىق، مىسالعا، امەريكادان اكەلىنگەن تاۋىقتىڭ ەتى بىزدە 440 تەڭگە تۇرادى دا، ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق ونىمدەر 480 تەڭگەگە ساتىلادى. قۇرلىق اسىپ كەلگەنىنە، ۇنەمى سەمىز بولىپ ماي باسىپ تۇراتىنىنا، ىرىلىگىنە قاراماستان، امەريكالىق تاۋىقتار - قولجەتىمدى. سول سەكىلدى، شەكارا اسىرىلىپ، الىستان ات ارىلتىپ جەتكىزىلگەن قىتايدىڭ كوكونىستەرى دە ارزان دا، مىنا ىرگەمىزدەگى تاشكەنتتىڭ ونىمدەرى قىمبات.
مۇنىڭ ءمانىسى نەدە؟
قيار نەگە قاۋىنداي، شيە نەگە قىزاناقتاي؟..
ءبىز...كىمگە اينالىپ بارا جاتىرمىز؟ نەمەسە گەندىك موديفيكاتسيالانعان ءونىم قاۋىپسىز بە؟
كوكونىس پەن جەمىس-جيدەكتى كوپتەپ تۇتىناتىن كەز دە كەلىپ جەتتى. ساۋدا ورىندارىندا اسىرەسە جەمىس-جيدەك ساتىلاتىن بولىمدەر قىزۋ الىس-بەرىس الاڭىنا اينالعان.
نارىقتاعى باعانى بايىپتاپ قاراساڭىز، ازىرگە وزگەرىس جوق. ءوزىمىزدىڭ وڭتۇستىك وڭىرلەردىڭ، وزبەكستاننىڭ جىلىجايىندا وسكەن وسىمدىكتەردىڭ باعاسى اسپاندا دا، قالىپتى قىتاي ونىمدەرى - جەردە. اقشاسى ازدار قىتايدىكىن قاناعات تۇتقانىمەن دە، قالتالىلار قىمبات بولسا دا، ارينە، وزىمىزگە جاقىن جەردە وسكەندەرگە جۇگىرەدى.
بىراق، سوندا دا وسىندا ويلاندىرماي قويمايتىن ءبىر ماسەلە بار ەكەنى انىق. ايتالىق، مىسالعا، امەريكادان اكەلىنگەن تاۋىقتىڭ ەتى بىزدە 440 تەڭگە تۇرادى دا، ءوزىمىزدىڭ قازاقستاندىق ونىمدەر 480 تەڭگەگە ساتىلادى. قۇرلىق اسىپ كەلگەنىنە، ۇنەمى سەمىز بولىپ ماي باسىپ تۇراتىنىنا، ىرىلىگىنە قاراماستان، امەريكالىق تاۋىقتار - قولجەتىمدى. سول سەكىلدى، شەكارا اسىرىلىپ، الىستان ات ارىلتىپ جەتكىزىلگەن قىتايدىڭ كوكونىستەرى دە ارزان دا، مىنا ىرگەمىزدەگى تاشكەنتتىڭ ونىمدەرى قىمبات.
مۇنىڭ ءمانىسى نەدە؟
قيار نەگە قاۋىنداي، شيە نەگە قىزاناقتاي؟..
وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن اقىن اعامىز مۇحتار شاحانوۆ پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ وتىرعان ۋاعىندا وسىعان ۇقساس ماسەلە كوتەرگەن. «قىتايدىڭ المالارى وزىمىزدىكىنەن ارزان جانە ۇنەمى ءتۇرى ءاپ-ادەمى بولىپ جىلتىراپ تۇرادى. وعان قۇرت تا تۇسپەيدى. ۇزاق ساقتالادى. ءدامى جوق بولسا دا، قازىر ءبارىمىزدىڭ داستارحانىمىزدان ورىن العان. ال ەندى وسىندا ءبىر گاپ بار سياقتى. سونى زەرتتەپ، تەكسەرىپ جاتقان ادام بار ما؟ وسى قىتايدىڭ جەمىستەرى دەنساۋلىققا قالاي اسەر ەتۋى مۇمكىن؟» - دەپ، ماسەلە كوتەرگەن.
تاڭ قالارلىعى سول، بىزدە شەت ەلدەردەن اكەلىنىپ جاتقان ازىق-تۇلىكتى، سونىڭ ىشىندە كوكونىستەر مەن جەمىس-جيدەكتەردى تولىققاندى قاداعالاپ، لابوراتوريادا زەرتتەپ وتىرعان ورتالىقتار جوق ەكەن. ساۋدا ورىندارىنداعى زەرتحانالار تەك نەيتراتتاردى، اعزاعا بىردەن اسەر ەتەتىن زياندى زاتتار مولشەرىن انىقتايدى. سول سەبەپتى، الگى قۇرت تۇسپەيتىن، شىرىمەي، ەزىلمەي، ۇزاق ساقتالاتىن ترانسشەكارالىق ونىمدەر ءوزىنىڭ عاجاپ قاسيەتتەرىمەن ەرتەگىلەر ەلىنەن اكەلىنگەندەي جۇمباق بولىپ قالا بەرەدى.
دەسەك تە، كەز كەلگەن وسىمدىك ءوزىنىڭ تاريحتان بەلگىلى قاسيەتتەرىن، ءدامىن، ءپىشىنىن وزگەرتكەندە ونىڭ تابيعي ءونىم ەمەستىگىن پايىمداي بەرۋگە بولادى. ول گەندىك وزگەرىسكە ۇشىراعاندىقتىڭ بەلگىسى. ال گەندىك موديفيكاتسيا ماسەلەسى بۇگىنگە دەيىن ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جەتە ءمان بەرىلىپ، نازارعا الىنباسا دا، حالىقارالىق تاعامتانۋ ينستيتۋتتارى عالىمدارىنىڭ قىزىل كەڭىردەك بولىپ ايتىسىپ، تارتىسىپ جۇرگەن ماسەلەسىنە اينالدى.
نە جەپ ءجۇرمىز؟
گەندىك موديفيكاتسيا - بيوتەحنولوگيالىق جولمەن ۋلى زاتتارعا، سۋىققا، ىستىققا ءتوزىمدى وسىمدىك ءتۇرىن جاساپ شىعارۋ.
1950 جىلداردا اتوم ەنەرگياسىمەن قوسانجارلاسا دامىعان بيوتەحنولوگيا عىلىمى بۇگىندە وسىلاي ادام بالاسىنا وسىمدىكتىڭ قۇداي جاراتپاعان جاڭا تۇرلەرىن تۇتىنۋعا مۇمكىندىك تۋدىردى. مۇنىڭ ءبىر پايداسى - بۇگىنگى كۇنى تالعاجۋ قىلۋعا ءتيىمدى اس ونىمدەرىن دايىنداپ شىعارۋعا كومەكتەسەدى. ماسەلەن، قازىر الeمدەگى جەتى ميلليارد حالىقتىڭ ءبىر ميللياردى اشىعىپ، حالىققا تاماق تاۋىپ بەرۋ ماسەلەسى تۋىنداپ وتىرعاندا بيوتەحنولوگيانىڭ جەتىستىگىمەن قيىندىقتان وتۋگە بولادى. امەريكا، انگليا ەلدەرى عالىمداردىڭ كومەگىمەن وسىنداي جاڭا ءونىم تۇرلەرىن ءوندىرىپ، كەنيا، ينديا، افريكا ەلدەرىنە اپارۋدى قولعا العان. بىراق، بۇنى مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جۇرگىزبەگەن. جەكەلەگەن كاسىپكەرلەردىڭ قولىمەن جۇزەگە اسىردى. ءبىر ەسكەرە كەتەتىن جايت، بيوتەحنولوگيا ارقىلى وندىرىلگەن ازىق-تۇلىك پەن جەمىس-جيدەكتەر ءوز ەلدەرىندە ساتىلۋىنا جول بەرىلمەيدى.
بيوتەحنولوگيا ارقىلى اس ءوندىرۋدى قىتاي مىقتاپ قولعا العان. 9,2 ميلليون شارشى شاقىرىم جەردە ەكى ميللياردتاي حالقىمەن نىعىزدالىپ وتىرعان قىتايدىڭ، ارينە، كەڭ القاپقا ەگىس سالىپ، جاعاسىن جايلاۋعا جىبەرىپ جاتۋعا مۇمكىندىگى جوق. سول سەبەپتى دە، حيميالىق تىڭايتقىشتار مەن پەستيتسيدتەردى شەكتەن تىس پايدالانىپ، جىلدام ءوسىپ شىعاتىن، تەز پىسەتىن جانە ۇزاق ساقتالاتىن وسىمدىكتەر ءوسىرۋ جولىن پايدالاندى.
عىلىمنىڭ وسى ءتۇرىنىڭ ارقاسىندا بۇگىن ادام بالاسى ازىق-تۇلىك، جەمىس-جيدەك پەن كوكونىستەر تۇتىنا وتىرىپ، ءتۇرلى جان-جانۋارلار مەن جاندىكتەردىڭ گەنىن سىڭىرۋدە. ماسەلەن، وڭايلىقپەن ەزىلە قويمايتىن قىپ-قىزىل تاستاي قىزاناق جەپ وتىرىپ، اعزاسىنا اكۋلانىڭ ازۋ ءتىسىنىڭ گەنى ەنىپ جاتقانىن بايقاي بەرمەيدى. سول سەكىلدى، قۇرت تۇمسىعىن باتىرا المايتىن، قاپ-قاتتى، ادەمى المامەن بىرگە شاياننىڭ، ال ءبىر ءتۇيىرى ءبىر كەلىگە دەيىن باراتىن كارتوپپەن بىرگە دوڭىزدىڭ گەنىن اعزاعا سىڭىرەدى.
ءبىر ءتۇيىرى قىزاناقتاي شيەلەرگە تاعى دا سول دوڭىزدىڭ گەنى، ال جۇگەرىگە جاندىكتەر زالالىن تيگىزبەۋى ءۇشىن جىلاننىڭ ۋىنان الىنعان بەلسەندى گەن ەنگىزىلەتىن كورىنەدى.
تۇسىنىكتى تىلمەن ايتقاندا، ماسەلەن، اكۋلانىڭ ازۋ ءتىسىنىڭ ءبىر گەنىن الىپ، قىزاناق جاسۋشاسىنىڭ ىشىندەگى دنك-نىڭ ءبىر بولىگىمەن الماستىرىپ جىبەرەدى. وسىلايشا قىزاناق دنك-سى وزگەرىپ، مۇلدەم باسقا وسىمدىك ءوسىپ شىعا كەلەدى.
گەندىك موديفيكاتسيالانعان ءونىم ادامنىڭ گەنىنە اسەر ەتە مە؟
دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ تالابى بويىنشا، قۇرامداس ەلدەر گەنەتيكالىق تۇرلەندىرىلگەن تاعامداردى يمپورتتاۋعا شەكتەۋ قويماۋعا ءتيىس. الايدا، ايتىپ وتكەنىمىزدەي، اقش پەن انگليا گەندىك موديفيكاتسيادان وتكەن ونىمدەردىڭ ءوز ەلدەرىندە ساتىلۋىنا شەك قويىپ وتىرادى.
بۇگىندە دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىندا ساۋدا ورىندارىن قىتاي تاۋارلارى جاۋلاپ العان. الايدا، امەريكا وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قىتايعا قارسى نوتا جاريالاپ، قىتايلىق ازىق-تۇلىك تاۋارلارىنىڭ ەلگە كىرگىزىلۋىنە تىيىم جاسادى. ءدال وسىلاي ەۋرووداق، جەكەلەگەن ەلدەردەن - مالايزيا مەن جاپونيا دا قىتاي تاعامدارىنىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ اكەلىنۋىنە توسقاۋىل قويدى.
وسى جاعدايلاردىڭ ءوزى تاعامتانۋ سالاسىنىڭ عالىمدارىن ءبىراز سارساڭعا ءتۇسىردى. رەسەي عالىمدارى، ماسەلەن، الپاۋىت ەلدەر قامدانىپ، قاۋىپتىڭ الدىن الىپ جاتقاندىقتان گەندىك موديفيكاتسيالانعان تاعام تۇرلەرى ادام دەنساۋلىعىنا زيان دەگەن بايلامعا كەلدى.
قازاق تاعامتانۋ اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى تورەگەلدى شارمانوۆ بۇل پىكىرمەن كەلىسكەن ەمەس.
«كەزىندە سەلەكتسيا دەگەن شىعىپ، ودان جۇرت ات-تونىن الا قاشقان ەدى. ءتىپتى، دۇنيەجۇزى بۇعان قارسىلىق تانىتقان. بىراق، قازىر سەلەكتسياسىز كۇن كورۋ مۇمكىن بولماي قالدى. سول سەكىلدى، قازىر جىلدان-جىلعا كوبەيىپ كەلە جاتقان گەندىك موديفيكاتسيالانعان ونىمدەرگە قاۋىپتەنە قارايتىندار بار. ءتىپتى، رەسەي عالىمدارى گەنى موديفيكاتسيالانعان ونىمدەر ادامنىڭ گەنىن وزگەرتىپ، كۇردەلى اقاۋلارعا ۇشىراتادى دەپ ءجۇر. بۇل ءالى تولىق تەكسەرىلىپ، عىلىمي مويىندالماعان نارسە. سوندىقتان، بۇگىن ءبىر جاقتى پىكىر ايتا سالۋعا بولمايدى. مەنىڭ ويىمشا، گەندىك موديفيكاتسيالانعان تاعامداردىڭ ادام اعزاسىنا ەشقانداي دا زيانى جوق. قايتا بۇل تەحنولوگيا تاعامنىڭ جاڭا قاسيەتىن جاساپ شىعارۋعا مۇمكىندىك بەرىپ وتىر»، - دەيدى ول.
دەسە دە، قاۋىپ سەيىلەر ەمەس. «كەدەيدىڭ ءبىر تويعانى - بايىعانى» دەمەكشى، مۇمكىندىگى جەتكەن كەز كەلگەن ادام ءبىر رەت جەسە دە، باعاسىنا قاراماي، تابيعي ءونىم الىپ تۇتىنعاندى قۇپ كورەدى. ولاي بولاتىنى، ءبىر عانا كاناداداعى جاعداي دا الەم عالىمدارىن ويلاندىرىپ تاستاعان. كانادانىڭ مال شارۋاشىلىعى ماماندارى قاراپايىم سيىردان ءسۇتتى ەكى ەسە كوپ بەرەتىن سيىر ءتۇرىن بيوتەحنولوگيا ادىسىمەن ءوسىرىپ شىعارعان ەدى. بۇل، ارينە، قۇپيا تۇردە جۇزەگە اسىرىلعان. وسىلايشا، ءسۇتى كوپ سيىردىڭ بەرگەن ءونىمى ساتىلىمعا شىعا باستادى. ارتىنان ەكولوگ، دارىگەرلەر ءسۇت قۇرامىن، ونىڭ اعزاعا اسەرىن تولىقتاي تەكسەرۋدەن وتكىزدى. ناتيجەسىندە، زياندى دەپ تابىلىپ، مۇنداي ونىمگە تىيىم سالىندى.
سول سەكىلدى، رەسەي عالىمدارى دا ءبىر ەلدى مەكەن تۇرعىندارىنا قىتايدىڭ ترانسگەندى ونىمدەرىن عانا بەرىپ وتىرىپ، ەكى جىل بويى باقىلاۋ جۇرگىزگەن. اۋىل تۇرعىندارى تازا ورگانيكالىق ونىمدەرمەن تاماقتانعان كورشىلەس اۋىل تۇرعىندارىمەن سالىستىرعاندا اس اللەرگياسىنا كوپ ۇشىراعىش بولىپ كەتكەنى انىقتالعان ۇقسايدى...
گەندىك موديفيكاتسيالاۋ توڭىرەگىندەگى پىكىر قايشىلىقتارىنىڭ ساعىزشا سوزىلۋىنا تۇرتكى بولىپ وتىرعان دا وسى جاعدايلار.
ال وسىمدىك قۇرامىنداعى دنك-نىڭ ادام گەنىنە قانشالىق اسەر ەتەتىنى ءالى كۇنگە باسى اشىلماعان ماسەلە.
ۇلتتىق زاڭنامامىز نە دەيدى؟
بۇگىندە ەلىمىزدە جىل ون ەكى اي بويى ساتىلاتىن كوكونىستەر مەن جەمىستەردىڭ 90 پايىزى - قىتاي ونىمدەرى. كوپتەگەن شەت ەلدەردە تاعام قۇرامىنا ترانسگەننىڭ قاي ءتۇرى جانە قانشا قوسىلعانى باقىلانىپ وتىرادى. قازاقستاندا شەتەلدەن اكەلىنگەن تاۋارلارعا ازىرگە ترانسگەنى تۇرعىسىنان تەكسەرۋ جاسالمايدى. سەبەبى، گەندىك ينجەنەريا ەلىمىزدە سوڭعى جىلدارى عانا قالىپتاسقان.
وسىمدىكتەر بيولوگيا جانە بيوتەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ كلەتكالىق بيولوگيا زەرتحاناسىنىڭ مەڭگەرۋشسى ءنازيرا بيشەمباەۆانىڭ ايتۋىنشا، بىزدە قازىر گما (گەنى موديفيكاتسيالانعان اعزا) باعدارلاماسى ەنگىزىلگەن. ءتىپتى، عالىمدار العاشقى جوبا بويىنشا ترانسگەندى وسىمدىك ءوسىرىپ تە كورىپتى. ول بىراق وندىرىسكە ەنگىزىلگەن جوق. ويتكەنى، گەندىك موديفيكاتسيادان وتكەن ءونىم ابدەن تەكسەرىلىپ، ۇرىعى الىنىپ، كوبەيتىلىپ بولعانشا ءبىراز ۋاقىت وتەدى.
ءمالىم بولعانى، قازىردە عالىمدارىمىز كۇرىش، ماقتا، سويا، كارتوپ، ت.ب. ونىمدەر بويىنشا عىلىمي جۇمىستارىن جالعاستىرۋدا. مۇنىمەن 1993 جىلى قۇرىلعان بيوتەحنولوگيا ورتالىعى اينالىسادى.
سونىمەن، قازاقستان گما باعدارلاماسى قابىلداعان. الايدا، الەمدە بولىپ جاتقان گەندىك موديفيكاتسيالانعان ونىمدەردىڭ ادام اعزاسىنا اسەرى دەگەن ماسەلە بويىنشا قازاق عالىمدارى ەندى عانا ءۇن قوسا باستايدى.
2010 جىلى قابىلدانعان «تاماق ونىمدەرىنىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» زاڭ بويىنشا، بىزدە قازىر ترانسگەندى ءونىم نارىققا ەنگىزىلمەسىن دەگەن تىيىم جوق. الايدا، بۇگىنگى كۇنى پارلامەنت «گەندىك ينجەنەريا قىزمەتىن مەملەكەتتىك باقىلاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىمەن جۇمىس جاساپ كەلەدى. قازىرگى بەت الىس بويىنشا، دەپۋتاتتاردىڭ ماقساتى - گەندىك وزگەرىسكە ۇشىراعان ونىمدەردىڭ وتانىمىزدا كىرگىزىلۋىنە، ساتىلۋىنا شەك قويۋ. مۇنداعى ماقسات، ارينە، حالىقتىڭ دەنساۋلىعىنا ءتونۋى مۇمكىن قاۋىپتىڭ الدىن الۋ.
ءسوز سوڭى
بۇگىندە جەر بەتىندە كۇن سايىن 20 مىڭ ادام اشتىقتان قىرىلىپ جاتىر دەيدى ستاتيستيكا. جان تۇرشىگەرلىك وسى جاعدايدى ويلاعاندا، گەندىك ينجەنەريا ارقىلى ءونىم ءوندىرۋ، ارينە، قاجەت. ول - ۋاقىت ماجبۇرلىگى.
ال ەندى قازاققا گەندىك موديفيكاتسيادان وتكەن ءونىمدى تۇتىنۋدىڭ قاجەتى قانشالىق؟
كەڭ بايتاق جەرى بار، سۋى بار، كۇنى دە جىلى، مال ءوسىرىپ، ەگىن ەگۋگە قولايلى تەرريتوريادا تۇراتىن 16 ميلليون حالىق جاساندى تاعامعا زار بولىپ وتىر ما؟
قىتاي عالىمى لاو-تسزى: «نە جەسەڭ، سوعان تارتاسىڭ» دەگەن ەكەن. ادامنىڭ قانداي مالدىڭ ەتىن كوبىرەك جەسە، مىنەزى سوعان ۇقساپ كەتەتىنىن باسقا عالىمدار دا دالەلدەپ باققان. ال، راسىندا، دوڭىزدىڭ گەنى قوسىلىپ، ءپىشىنى وزگەرگەن، ۇلكەن-ۇلكەن شيە مەن قاۋىنمەن بىردەي قىتاي قيارلارىن جەۋ ءبىزدى جىلقىمىنەزىمىزدەن الىستاتىپ جىبەرمەي مە؟..
جان-جانۋاردىڭ گەنى قوسىلىپ وندىرىلگەن ءونىمدى تۇتىنۋ ەرتەڭگە ۇرپاعىمىزدىڭ دا گەنىنە، مىنەزى مەن بولمىسىنا اسەر ەتىپ جۇرمەي مە؟
قىتاي كوكونىستەرى، ارينە، ارزان. بىراق، بايقاپ قاراڭىز: ءبىز نە جەپ، قانداي بولىپ بارا جاتىرمىز...
«اباي-اقپارات»
