Amerikalyqtyng «ayqyndamasy»

Jaqynda Amerikanyng komediyalyq filimin kórip otyryp júrtqa keng taraghan bir auyz sózdi estip qaldym. «Men ýshin qytaylardyng bәrining týri birdey». Búl týsinik Amerika jәne Europanyng bir emes, birneshe filimderinde nemese aziyalyqtardyng anekdottarynda, satiralyq әngimelerinde qoldanylady. Atalghan elder túrghyndarynyng eleuli bóligi arasynda tek qytay ghana emes, jalpy shyghys jәne ontýstik-shyghys Aziya elderining ókilderi bir keyipti degen úghym búrynnan qalyptasqan eken. Sonymen qatar olar qysyq kózdi halyqtyng ókilderin týgel derlik qytay últyna jatqyzatyn kórinedi.

Qytaygha oqugha kele sala ózimizben birge bilim alugha talaptanghan basqa elderding ókilderimen, yaghny sheteldik studenttermen tanysa bastadyq. Alghashqy kýnderding biri edi. Bes-alty jigit bolyp keshki salqynmen seruendeuge әri ainaladaghy júrtpen tanysugha, sóitip ózimizdi bayqatyp keluge bel budyq. «Izdegenge súraghan» degendey, jataqhanadan shyghuymyz sol-aq eken, aldymyzdan kezdese ketken úzyn boyly, kók kóz, jiyren shashty, shiykilsary amerikalyq: «Ny hau!», - dep sabyrly ýnmen amandasty. Ol kezde qytaysha lәm-mim dep bilmesek te biz daghdy boyynsha sәlem berdik: «Ny hau!». Sәl-pәl oilanyp qalghan amerikalyq sary jigit qolyndaghy sózdigine bir kóz saldy da taghy da birdenelerdi aityp kýbirledi. Ábden sasqanymyz sonshalyq, tipti aghylshynsha biletinimiz esten shyghyp ketipti. Antarylyp bir-birimizge qaraymyz. Álgi amerikalyq san mәrte kýbirlep-kýbirlep, sonynda aghylshynsha: «Degenmen sender, qytaylyqtar, qyzyqsyndar», - dep búryla berdi. Sonda ghana aghylshynshamyz esimizge týsip, sheteldik beytanyspen shýiirkelese kettik. Qytay emes ekenimizdi týsindirip, elimiz turaly eki auyz sóz aityp, ózimizdi tanystyryp jatyrmyz. Sonda әlgi sheteldiktin: «Bilmeymin, biz jaqtaghy biraz adamnyng úghymynda qazaq, kәris dep bólu degen bolmaydy. Azialyqtardyng barlyghyn derlik bir últqa, kóbinese qytaylargha jatqyza salady. Barlyghyng birdey sanalasyndar», - degeni bar emes pe?!

«Qytaydyng bәri birkelki»
Jalpy, múnday pikir tek amerikalyqtardyng ishinde ghana emes, kóptegen Europa memleketteri ókilderining arasynda da keng taraghan. Jәne ol úghymnyng qalyptasu sebebin týsinuge bolady. Býginde memleketarlyq gazet-jurnal, internet betterindegi Aziya janalyqtaryna nazar audarsanyz, mәlimetterding basym bóligi Qytaydyng memleketaralyq qarym-qatynastary turaly ekenin angharasyz. Aziya elderine ayaq baspaghan ortasha qabiletti europalyq «aziat» sózin estise boldy, qysyq kózdi, alasa boyly, qolynda eki tayaqshasy men bir kese kýrishi bar qytay beynesi kóz aldyna keledi eken. Mening Europa jastary tútynatyn internet forumynan alghan mәlimetterimning qorytyndysynan tughan tújyrymym osynday bolyp shyqty.

Búl forumda «Qytay turaly ne bilemiz?» degen súraqqa jetkinshek jastardyng bergen jauaptary keltirilipti. Bireuler shýberek mәsi men ýshkir tóbeli bas kiyim kiygen, qolynda shapqysy bar eginshi qytaydy elestetse, endi bireuleri sary triko kiygen, kung-fu kórsetip túrghan Brus Liydi jәne taghy basqa tanymal túlghalardy oigha alady. Qanday jauap bolsyn, barlyghynda derlik «aziat» pen «qytay» sózderi sinonim retinde keltiriledi.
Al aziattyqtardyng ózderi she? Áriyne, múnday pikirmen eshbir aziyalyq kelispeydi. Sebebi, әr últtyng ózine tәn bet-әlpeti, dene pishini, últtyq psihologiyasy bar. Alayda jalpy aziattyqtardyng birkelkiligi turaly pikirmen kelispese de, europalyqtardyng qytaylar turaly oiymen ortaqtasatyn Aziya elderining ókilderi jetkilikti. Sonymen, aziat bolsyn, europalyq, amerikalyq bolsyn, kópshilikting oiynda bir ortaq úghym taghy bar: qytaylyqtardyng barlyghy birkelki. Mektepte oqyp jýrgen kezimde bir synyptasym Qytay turaly týsinigin qaljyng aralastyryp aitqany әli esimde. Onyng oiynsha qytay bir ýlken «kseroks» kóshirme apparaty sekildi eken. Ol apparattyng eki esigi bar: bir-birinen aumaytyn adamdar, ekinshisinen neshe týrli әlemge әigili zattardyng kóshirmesi shyghyp jatady...

«Últyng kim?» «Chjunguojen»
Oquymnyng alghashqy jylyn tamamdap elge oralghanda joldastarym qaptaghan súraqtyng astyna aldy. Sol kezde jauap beruge irkilip qalghan bir-eki saualym boldy: «Qytaylar qanday bolady? Bir-birine úqsay ma? Olardy qalay ajyratugha bolady?» Sonda ile-shala: «Ajyratatyn dәnenesi de joq, barlyghy da bir-birine úqsaydy. Boylary biyik emes, qysyq kózdi, ózderi kishipeyil», - degen siyaqty jenil-jelpi jauappen qútyla salghan edim. Búl súraqtyng dәl jauabyn keyinnen taptym. Men ony alghashqyda qosymsha mәlimet artyq emes degen oimen izdep jýrsem, búl qytaytanushy biluge tiyis negizgi maghlúmattardyng biri bolyp shyqty. Jalpy, tek qytaytanushy emes, sonymen qatar Qytaygha qanday da bir maqsatpen sapar shekken әrbir meymannyng jadynda túrsa, artyq bolmas dep oilaymyn. Ásirese, Qytay men Qazaqstannyng arasynda zu-zu etip, qayta-qayta qatynap, Aspan asty elining arghy sheti men bergi shetin sharlap shyqqan biznesmen aghalarymyz ben saudager apalarymyzdyng nazaryna ilinse, azdy-kópti paydasy tiyetin derekterdi ortagha sala ketkim keledi. Sonymen, qalyng eldi bir-birinen qalay ajyratugha bolady?
Qytay halqynyng tarihy birneshe myng jyldardy qamtityny barshagha mәlim. Osynshama uaqyt ishinde halyqtyng ózi de, sol halyq meken etken jer de, onyng tabighat jaghdayy da aluan týrli ózgeristerge úshyrady. Tónkeris boldy, biylik auysty, júrt basqa jerge qonys audardy, halyqtar bir-birimen aralasty, bireu bireudi jaulady, bireu bireuge berildi. Sóitip, býkil tirshilik ózgerdi. Endi mine, býgin sol úlanghayyr mekendegi el Qytay Halyq Respublikasy bolyp qalyptasty.
Jalpy, búl halyq barshagha ortaq belgili bir týr-sipatyn tapty. Býginde QHR-dyng týgel derlik túrghyndary qytay halqy bolyp sanalady. Olardyng qay-qaysysynan da últyn súrasan: «Uo shy Chjunguojen» dep jauap beredi. Búl «Men qytaylyqpyn» degen maghynany bildiredi. Halyq ishinde últqa bólinu degen týsinik joqtyng qasy. Al resmy derekterge kóz salsaq, Qytaydy 56 últ meken etetinin bilemiz. Sonymen qatar ol últtardyng ózine tәn tili, salt-dәstýri, әdet-ghúryptary bar ekeni de kórsetilgen. Degenmen búl kýnde sol últtardyng barlyghy derlik ózara kóshi-qonymen aralasyp, ortaq ataugha ie boldy: «Chjunguojen (qytay)» .
«Chjunguojender» mongoloid nәsiline jatady. Qytay halqynyng qalyptasuy olardyng qos kýretamyry - Huanhe men Yanszy ózenderining aralyqtarynda bastalghan delinedi derekterde. Hanidyqtar (týpki qytaylyqtar) osy eki ortadan shyghyp, soltýstik, ontýstik jәne batys baghyttary boyynsha jyljyp, jolda meken etetin shaghyn últtardy otarlay otyryp, jan-jaqty tarala bastaghan.

Arghy-bergi jaghalau
Qytayda túratyn halyqtar birneshe negizgi etnotoptardan qúralady: 1.Sino-tiybettik top. Búl topqa qytaylardyng negizgi últy - hani, tiybettikter, hueylyqtar (dúnghandar), taghy basqalar kiredi. Olar negizinen Qytaydyng soltýstigin, Tiybet taularyn, Ninisya avtonomdy aimaghyn meken etedi. 2.Tay toby: chjuanidar. Búlar Ontýstik, Guanisio Chjuani avtonomdy aimaghynda túrady. 3.Avstroaziattyq top: Myao jәne Yao últtary. Ontýstik, Ontýstik-batys Qytaygha qonystanghan. 4.Altay toby: týrki, monghol, manichjur últtary (qazaq, úighyr, qyrghyz taghy basqalar) Soltýstik-batys Qytayda, Shynjang úighyr avtonomdy aimaghynda oryn tepken. 5.Ýndieuropalyq top: tәjikter, orystar, kәrister taghy basqalar...
Qytaylyqtardyng kóptigine, memleket territoriyasynyng kendigi men әrkelkiligine qarap, olarda ózara aimaqaralyq erekshelikter boluy tiyis dep senimmen aita alamyz. Keyde osy faktorlardy eley kelip, búlarda qanday da bir birkelkilikting saqtalyp qalghanyna tanghalasyn. Qytay últynyng talay úrpaghyn óz jaghalauynda terbegen qos kýretamyrdyng biri - Yanszy ózeni Aspan asty elin ekige bóledi. Soltýstik jәne Ontýstik. Ózenning eki jaghalauyndaghy tirshilik eki týrli dese de artyq bolmas. Qytaydyng ontýstigi men soltýstigining klimattyq jaghdayynda da birtalay aiyrmashylyq bar. Ontýstigi - subtropikalyq aimaq, soltýstigi - qonyrjay. Sonymen qatar eki jaqty meken etetin halyq bir-birine mýlde úqsamaydy deuge kelmes, degenmen aitarlyqtay aiyrmashylyqty bayqaugha bolady.
Bet әlpeti men dene pishinine keletin bolsaq, soltýstiktegilerding boylary biyik, terilerining týsi bozdau, atjaqty, múryndary jinishke, tanaulary qysandau bolyp keledi. Úly imperiyanyng negizin qalaushy hani últynyng bastapqy dene bitimi men pishini osynday bolghan eken. Hanidyqtardyng negizgi bóligi soltýstikte shoghyrlanyp, qalghandaryn birneshe әskery topqa bólip, Yanszynyng arghy jaghalauyna qonys audarghan. Jogharyda aitylghanday Yanszy asqan әskery toptar jolda kezdesken shaghyn últtardy otarlay otyryp, hanidyqtardyng jana nәsilderin dýniyege әkelgen. Sóitip, bara-bara boylary tapal, sopaq betti, jalpaq tanauly, tik mandayly hanidyqtar payda bola bastady.

Soltýstik pen ontýstik
Soltýstik pen ontýstik qytaylardyng aiyrmashylyghy tek dene bitiminen ghana emes, sonymen qatar minez-qúlqynan da bayqalady. Soltýstiktegiler negizinen salqynqandy bolyp keledi. Olar kóptegen jaghdaylarda sabyrlylyq saqtap, әdil jәne qadirli sheshim qabyldaugha tyrysady. Búlar ýshin «Shuo hua suan shu» (aytqan sózine jauap beru) degen úghym - eng qasiyetti qaghidalardyng biri. Al endi olar naghyz er minezdi. Bastarynan artyq sóz asyrmaydy jәne kimning aldynda bolsyn, tize býkpeuge tyrysady. Eshqanday dau-janjaldan bas tartpaydy, ózining pikirin dәleldeu ýshin, kez kelgen sharagha barady. Ontýstiktegilerge qaraghanda júdyryqtasugha qúmarlau keledi. Qytay әskeri qataryna kóbinese soltýstikting jigitterin alady.
Ontýstikke keletin bolsaq, búlardyng sipaty soltýstiktegilerge qaraghanda әldeqayda bólek. Otarlau prosesining barysynda payda bolghan «jana hanidyqtar» jenil minezdi, shiraq, bizding tilmen aitqanda, eti tirileu bolyp keledi. Yanszynyng arghy jaghalauynda basqa júrttan beyhabar jýrgen ontýstiktegilerge soltýstiktegiler birneshe mәrte otarlaushy әsker jiberip otyrghan. Ýnemi jan-jaqty qysym kórgen, qandarynda birneshe últtyng qosyndysy bar ontýstiktegiler ómirge beyimdeu keledi. Ontýstiktegilerge tek soltýstiktegi qytaylardan ghana emes, sonymen qosa Tynyq múhit jaghalaularyndaghy ózge de elderden qysym kórsetilgen. Sol elderding de әreketi әser etken. Adam kónilin tabudy ejelden jaqsy mengergen ontýstiktegiler saudagha beyimdeu keledi. Sondyqtan da Qytaydyng eng ýlken sauda ortalyqtary ontýstik aimaqtarda ornalasqan. Olarda soltýstiktegidey menmendik joq, ata jauy bolsa da odan payda kórip qalu maqsatynda uaqytsha dos, bauyr bolugha dayyn túrady. Sizden keregin almayynsha ishi-bauyrynyzgha kirip ketedi. Aghalap, kókelep, әiteuir degenine jetedi. Sonday qasiyetterining arqasynda bolsa kerek, Qytaydyng bay túrghyndary ontýstikte shoghyrlanghan. Aspan asty elining eng auqattylary Chjechjyan provinsiyasynda túrady. Atalmysh provinsiyada auqatty adamdar ýshin arnayy salynghan qalashyq bar eken. Ol qalashyq «Millionerler auyly» dep atalady.
Jogharyda aitylghanday, ontýstiktegilerge talay elding yqpaly tiygen. Búlardyng keybir týsinikteri sol elderden engen. Solardyng biri - býginde qytaylarda keninen etek jayyp kele jatqan, batys elderinen kelgen әiel men erkek arasyndaghy tepe-tendik turaly úghym. Ontýstiktegilerge osy payymnyng әbden sinip ketkeni sonshalyq, búl aimaq erleri kóbinese kýshikkýieu bolyp keledi. Kóptegen ontýstik otbasylarynda shanyraqty әiel basqarady. Soltýstikte mәshiyne mingenning basym bóligi erler bolsa, múnda kerisinshe. Aldymen әiel sózi, artynan erding pikiri jýredi. Áriyne, әr ýide de osynday deuge kelmes, biraq búl kóp jaghdayda bayqalatyn qúbylys.
Jasóspirimder arasynda da múnday ahual oryn alghan. Shanhay kafelerining kóbinde tamaqtanyp bolghannan keyin, jana ghana romantikalyq әngime qozghap, mahabbat tolqynynda terbelip otyrghan eki jastyng týrlerin tyrjityp alyp, esep-qaghazyna ýnilip, әrkim óz jegen asynyng baghasyn shygharyp otyrghanyn kóresin. Al soltýstikting jigiti sýiiktisin múnday qolaysyz jaghdaygha qaldyra qoymaydy.

Týrli minez, týrli salt
Qytaylar arasynda «Huasyao» degen taghy bir úghym bar. Búl - el syrtyndaghy jýrgen qytaylar degen sóz. Negizgi bóligi Ontýstik - shyghys Aziyada, múhit jaghalauyndaghy elderde, Amerika qúrlyghynda shoghyrlanghan huasyaolar sany 25 millionnan astam eken. Múnday qytaylardy Aspan asty elinde birden ajyratugha bolady. Búlar - boylary biyik, tazayyn, Europa ýlgisinde kiyingen qytaylar. Mәdeniyettileu, sypayylau, ústamdylau keledi. Europalyq mәdeniyetke әbden daghdylanghan huasyaolar ózderin qytaylar sekildi ústamaydy. Qytaylardyng kýndelikti jasaytyn tichichuan jattyghulary men qylysh-nayzalaryn gimnastikalyq zal men zil tastargha, kók shaydy koka kolagha, «hanifu» atalatyn últtyq kiyimin krossovka men beysbolkagha auystyrghan huasyaolar keyde qytaylargha kisimsinip qaraytyn kórinedi. Sonda da olar ýrim-bútaghynyng qayda jatqanyn, tamyry terenge tartqan mәdeniyeti men tarihy baryn eshqashan esten shygharmaugha tyrysady.
Minekey, sóitip jalpy qytaylyqtar ekige bólinedi: Dunfanjen (ontýstik) jәne beyfanjen (soltýstik). Alayda Qytayda birneshe últ pen nәsil ókilderi meken etedi. Mongoloid bolghanymen, elding shetki jaghynda negizgi nәsilder qataryna kirmeytin mýlde bir basqa beyneli halyqtar da barshylyq. Olardyng әrqaysysyn ajyrata bilu ýshin shyghystanudyng maytalman mamany boluyng qajet. Ózimizding qazaqtar ýshin kórshi qalyng elding ontýstigi men men soltýstigin ajyrata bilse de jetkilikti.
Sonymen, Qytaygha jolynyz týsip jatsa, qasynyzda qanday adam jýrgenin jogharyda keltirilgen mysaldargha qarap ajyrata alasyz. Aldynyzda auzynyng suy qúryp, óz ónimin maqtap, sizge qayta-qayta jalpyldap túrghan qytaydy kórseniz, ony da aldap-sulap tezirek qútylu amalyn oilanyz. Áytpese, ontýstikting qu saudagerine jem bolasyz. Eger de salmaqty da denelisine jolyqsanyz, auyzdan shyqqan әr sózge abay bolynyz. Abyroysyzdyqtan aman qalasyz. Al endi iri túlghaly, jýzi jarqyn, taza, úqypty kiyingen, shet tilinde sóileytin huasyaolardy kezdestirseniz, oilanbay baylanysa berseniz bolady. Huasyaolar kez kelgen sheteldikpen jyly shyraymen jenil shýiirkelesip kete beredi...
Qúpiyasy kóp qalyng el sizdi esh halyqqa úqsamaytyn erekshelikterimen ýnemi tan- ghaldyryp otyrady...

Dәuren OMAROV,
«Ayqynnyn» QHR-daghy tilshisi,
Halyqaralyq «Shabyt» jastar festivalining
bas jýldegeri, respublikalyq jastar
syilyghynyng laureaty
ShANHAY