امەريكالىقتىڭ «ايقىنداماسى»

جاقىندا امەريكانىڭ كومەديالىق ءفيلمىن كورىپ وتىرىپ جۇرتقا كەڭ تاراعان ءبىر اۋىز ءسوزدى ەستىپ قالدىم. «مەن ءۇشىن قىتايلاردىڭ ءبارىنىڭ ءتۇرى بىردەي». بۇل تۇسىنىك امەريكا جانە ەۋروپانىڭ ءبىر ەمەس، بىرنەشە فيلمدەرىندە نەمەسە ازيالىقتاردىڭ انەكدوتتارىندا، ساتيرالىق اڭگىمەلەرىندە قولدانىلادى. اتالعان ەلدەر تۇرعىندارىنىڭ ەلەۋلى بولىگى اراسىندا تەك قىتاي عانا ەمەس، جالپى شىعىس جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى ءبىر كەيىپتى دەگەن ۇعىم بۇرىننان قالىپتاسقان ەكەن. سونىمەن قاتار ولار قىسىق كوزدى حالىقتىڭ وكىلدەرىن تۇگەل دەرلىك قىتاي ۇلتىنا جاتقىزاتىن كورىنەدى.

قىتايعا وقۋعا كەلە سالا وزىمىزبەن بىرگە ءبىلىم الۋعا تالاپتانعان باسقا ەلدەردىڭ وكىلدەرىمەن، ياعني شەتەلدىك ستۋدەنتتەرمەن تانىسا باستادىق. العاشقى كۇندەردىڭ ءبىرى ەدى. بەس-التى جىگىت بولىپ كەشكى سالقىنمەن سەرۋەندەۋگە ءارى اينالاداعى جۇرتپەن تانىسۋعا، ءسويتىپ ءوزىمىزدى بايقاتىپ كەلۋگە بەل بۋدىق. «ىزدەگەنگە سۇراعان» دەگەندەي، جاتاقحانادان شىعۋىمىز سول-اق ەكەن، الدىمىزدان كەزدەسە كەتكەن ۇزىن بويلى، كوك كوز، جيرەن شاشتى، شيكىلسارى امەريكالىق: «ني حاۋ!»، - دەپ سابىرلى ۇنمەن امانداستى. ول كەزدە قىتايشا ءلام-ميم دەپ بىلمەسەك تە ءبىز داعدى بويىنشا سالەم بەردىك: «ني حاۋ!». ءسال-ءپال ويلانىپ قالعان امەريكالىق سارى جىگىت قولىنداعى سوزدىگىنە ءبىر كوز سالدى دا تاعى دا بىردەڭەلەردى ايتىپ كۇبىرلەدى. ابدەن ساسقانىمىز سونشالىق، ءتىپتى اعىلشىنشا بىلەتىنىمىز ەستەن شىعىپ كەتىپتى. اڭتارىلىپ ءبىر-بىرىمىزگە قارايمىز. الگى امەريكالىق سان مارتە كۇبىرلەپ-كۇبىرلەپ، سوڭىندا اعىلشىنشا: «دەگەنمەن سەندەر، قىتايلىقتار، قىزىقسىڭدار»، - دەپ بۇرىلا بەردى. سوندا عانا اعىلشىنشامىز ەسىمىزگە ءتۇسىپ، شەتەلدىك بەيتانىسپەن شۇيىركەلەسە كەتتىك. قىتاي ەمەس ەكەنىمىزدى ءتۇسىندىرىپ، ەلىمىز تۋرالى ەكى اۋىز ءسوز ايتىپ، ءوزىمىزدى تانىستىرىپ جاتىرمىز. سوندا الگى شەتەلدىكتىڭ: «بىلمەيمىن، ءبىز جاقتاعى ءبىراز ادامنىڭ ۇعىمىندا قازاق، كارىس دەپ ءبولۋ دەگەن بولمايدى. ازيالىقتاردىڭ بارلىعىن دەرلىك ءبىر ۇلتقا، كوبىنەسە قىتايلارعا جاتقىزا سالادى. بارلىعىڭ بىردەي سانالاسىڭدار»، - دەگەنى بار ەمەس پە؟!

«قىتايدىڭ ءبارى بىركەلكى»
جالپى، مۇنداي پىكىر تەك امەريكالىقتاردىڭ ىشىندە عانا ەمەس، كوپتەگەن ەۋروپا مەملەكەتتەرى وكىلدەرىنىڭ اراسىندا دا كەڭ تاراعان. جانە ول ۇعىمنىڭ قالىپتاسۋ سەبەبىن تۇسىنۋگە بولادى. بۇگىندە مەملەكەتارلىق گازەت-جۋرنال، ينتەرنەت بەتتەرىندەگى ازيا جاڭالىقتارىنا نازار اۋدارساڭىز، مالىمەتتەردىڭ باسىم بولىگى قىتايدىڭ مەملەكەتارالىق قارىم-قاتىناستارى تۋرالى ەكەنىن اڭعاراسىز. ازيا ەلدەرىنە اياق باسپاعان ورتاشا قابىلەتتى ەۋروپالىق «ازيات» ءسوزىن ەستىسە بولدى، قىسىق كوزدى، الاسا بويلى، قولىندا ەكى تاياقشاسى مەن ءبىر كەسە كۇرىشى بار قىتاي بەينەسى كوز الدىنا كەلەدى ەكەن. مەنىڭ ەۋروپا جاستارى تۇتىناتىن ينتەرنەت فورۋمىنان العان مالىمەتتەرىمنىڭ قورىتىندىسىنان تۋعان تۇجىرىمىم وسىنداي بولىپ شىقتى.

بۇل فورۋمدا «قىتاي تۋرالى نە بىلەمىز؟» دەگەن سۇراققا جەتكىنشەك جاستاردىڭ بەرگەن جاۋاپتارى كەلتىرىلىپتى. بىرەۋلەر شۇبەرەك ءماسى مەن ۇشكىر توبەلى باس كيىم كيگەن، قولىندا شاپقىسى بار ەگىنشى قىتايدى ەلەستەتسە، ەندى بىرەۋلەرى سارى تريكو كيگەن، كۋنگ-فۋ كورسەتىپ تۇرعان بريۋس ءليدى جانە تاعى باسقا تانىمال تۇلعالاردى ويعا الادى. قانداي جاۋاپ بولسىن، بارلىعىندا دەرلىك «ازيات» پەن «قىتاي» سوزدەرى سينونيم رەتىندە كەلتىرىلەدى.
ال ازياتتىقتاردىڭ وزدەرى شە؟ ارينە، مۇنداي پىكىرمەن ەشبىر ازيالىق كەلىسپەيدى. سەبەبى، ءار ۇلتتىڭ وزىنە ءتان بەت-الپەتى، دەنە ءپىشىنى، ۇلتتىق پسيحولوگياسى بار. الايدا جالپى ازياتتىقتاردىڭ بىركەلكىلىگى تۋرالى پىكىرمەن كەلىسپەسە دە، ەۋروپالىقتاردىڭ قىتايلار تۋرالى ويىمەن ورتاقتاساتىن ازيا ەلدەرىنىڭ وكىلدەرى جەتكىلىكتى. سونىمەن، ازيات بولسىن، ەۋروپالىق، امەريكالىق بولسىن، كوپشىلىكتىڭ ويىندا ءبىر ورتاق ۇعىم تاعى بار: قىتايلىقتاردىڭ بارلىعى بىركەلكى. مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ءبىر سىنىپتاسىم قىتاي تۋرالى تۇسىنىگىن قالجىڭ ارالاستىرىپ ايتقانى ءالى ەسىمدە. ونىڭ ويىنشا قىتاي ءبىر ۇلكەن «كسەروكس» كوشىرمە اپپاراتى سەكىلدى ەكەن. ول اپپاراتتىڭ ەكى ەسىگى بار: ءبىر-بىرىنەن اۋمايتىن ادامدار، ەكىنشىسىنەن نەشە ءتۇرلى الەمگە ايگىلى زاتتاردىڭ كوشىرمەسى شىعىپ جاتادى...

«ۇلتىڭ كىم؟» «چجۋنگۋوجەن»
وقۋىمنىڭ العاشقى جىلىن تامامداپ ەلگە ورالعاندا جولداستارىم قاپتاعان سۇراقتىڭ استىنا الدى. سول كەزدە جاۋاپ بەرۋگە ىركىلىپ قالعان ءبىر-ەكى ساۋالىم بولدى: «قىتايلار قانداي بولادى؟ ءبىر-بىرىنە ۇقساي ما؟ ولاردى قالاي اجىراتۋعا بولادى؟» سوندا ىلە-شالا: «اجىراتاتىن دانەڭەسى دە جوق، بارلىعى دا ءبىر-بىرىنە ۇقسايدى. بويلارى بيىك ەمەس، قىسىق كوزدى، وزدەرى كىشىپەيىل»، - دەگەن سياقتى جەڭىل-جەلپى جاۋاپپەن قۇتىلا سالعان ەدىم. بۇل سۇراقتىڭ ءدال جاۋابىن كەيىننەن تاپتىم. مەن ونى العاشقىدا قوسىمشا مالىمەت ارتىق ەمەس دەگەن ويمەن ىزدەپ جۇرسەم، بۇل قىتايتانۋشى بىلۋگە ءتيىس نەگىزگى ماعلۇماتتاردىڭ ءبىرى بولىپ شىقتى. جالپى، تەك قىتايتانۋشى ەمەس، سونىمەن قاتار قىتايعا قانداي دا ءبىر ماقساتپەن ساپار شەككەن ءاربىر مەيماننىڭ جادىندا تۇرسا، ارتىق بولماس دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، قىتاي مەن قازاقستاننىڭ اراسىندا زۋ-زۋ ەتىپ، قايتا-قايتا قاتىناپ، اسپان استى ەلىنىڭ ارعى شەتى مەن بەرگى شەتىن شارلاپ شىققان بيزنەسمەن اعالارىمىز بەن ساۋداگەر اپالارىمىزدىڭ نازارىنا ىلىنسە، ازدى-كوپتى پايداسى تيەتىن دەرەكتەردى ورتاعا سالا كەتكىم كەلەدى. سونىمەن، قالىڭ ەلدى ءبىر-بىرىنەن قالاي اجىراتۋعا بولادى؟
قىتاي حالقىنىڭ تاريحى بىرنەشە مىڭ جىلداردى قامتيتىنى بارشاعا ءمالىم. وسىنشاما ۋاقىت ىشىندە حالىقتىڭ ءوزى دە، سول حالىق مەكەن ەتكەن جەر دە، ونىڭ تابيعات جاعدايى دا الۋان ءتۇرلى وزگەرىستەرگە ۇشىرادى. توڭكەرىس بولدى، بيلىك اۋىستى، جۇرت باسقا جەرگە قونىس اۋداردى، حالىقتار ءبىر-بىرىمەن ارالاستى، بىرەۋ بىرەۋدى جاۋلادى، بىرەۋ بىرەۋگە بەرىلدى. ءسويتىپ، بۇكىل تىرشىلىك وزگەردى. ەندى مىنە، بۇگىن سول ۇلانعايىر مەكەندەگى ەل قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى بولىپ قالىپتاستى.
جالپى، بۇل حالىق بارشاعا ورتاق بەلگىلى ءبىر ءتۇر-سيپاتىن تاپتى. بۇگىندە قحر-دىڭ تۇگەل دەرلىك تۇرعىندارى قىتاي حالقى بولىپ سانالادى. ولاردىڭ قاي-قايسىسىنان دا ۇلتىن سۇراساڭ: «ۋو شي چجۋنگۋوجەن» دەپ جاۋاپ بەرەدى. بۇل «مەن قىتايلىقپىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. حالىق ىشىندە ۇلتقا ءبولىنۋ دەگەن تۇسىنىك جوقتىڭ قاسى. ال رەسمي دەرەكتەرگە كوز سالساق، قىتايدى 56 ۇلت مەكەن ەتەتىنىن بىلەمىز. سونىمەن قاتار ول ۇلتتاردىڭ وزىنە ءتان ءتىلى، سالت-ءداستۇرى، ادەت-عۇرىپتارى بار ەكەنى دە كورسەتىلگەن. دەگەنمەن بۇل كۇندە سول ۇلتتاردىڭ بارلىعى دەرلىك ءوزارا كوشى-قونىمەن ارالاسىپ، ورتاق اتاۋعا يە بولدى: «چجۋنگۋوجەن (قىتاي)» .
«چجۋنگۋوجەندەر» مونگولويد ناسىلىنە جاتادى. قىتاي حالقىنىڭ قالىپتاسۋى ولاردىڭ قوس كۇرەتامىرى - حۋانحە مەن يانتسزى وزەندەرىنىڭ ارالىقتارىندا باستالعان دەلىنەدى دەرەكتەردە. حاندىقتار (تۇپكى قىتايلىقتار) وسى ەكى ورتادان شىعىپ، سولتۇستىك، وڭتۇستىك جانە باتىس باعىتتارى بويىنشا جىلجىپ، جولدا مەكەن ەتەتىن شاعىن ۇلتتاردى وتارلاي وتىرىپ، جان-جاقتى تارالا باستاعان.

ارعى-بەرگى جاعالاۋ
قىتايدا تۇراتىن حالىقتار بىرنەشە نەگىزگى ەتنوتوپتاردان قۇرالادى: 1.سينو-تيبەتتىك توپ. بۇل توپقا قىتايلاردىڭ نەگىزگى ۇلتى - حان، تيبەتتىكتەر، حۋەيلىقتار (دۇنعاندار), تاعى باسقالار كىرەدى. ولار نەگىزىنەن قىتايدىڭ سولتۇستىگىن، تيبەت تاۋلارىن، نينسيا اۆتونومدى ايماعىن مەكەن ەتەدى. 2.تاي توبى: چجۋاندار. بۇلار وڭتۇستىك، گۋانسيو چجۋان اۆتونومدى ايماعىندا تۇرادى. 3.اۆستروازياتتىق توپ: مياو جانە ياو ۇلتتارى. وڭتۇستىك، وڭتۇستىك-باتىس قىتايعا قونىستانعان. 4.التاي توبى: تۇركى، موڭعول، مانچجۋر ۇلتتارى (قازاق، ۇيعىر، قىرعىز تاعى باسقالار) سولتۇستىك-باتىس قىتايدا، شىڭجاڭ ۇيعىر اۆتونومدى ايماعىندا ورىن تەپكەن. 5.ۇندىەۋروپالىق توپ: تاجىكتەر، ورىستار، كارىستەر تاعى باسقالار...
قىتايلىقتاردىڭ كوپتىگىنە، مەملەكەت تەرريتورياسىنىڭ كەڭدىگى مەن اركەلكىلىگىنە قاراپ، ولاردا ءوزارا ايماقارالىق ەرەكشەلىكتەر بولۋى ءتيىس دەپ سەنىممەن ايتا الامىز. كەيدە وسى فاكتورلاردى ەلەي كەلىپ، بۇلاردا قانداي دا ءبىر بىركەلكىلىكتىڭ ساقتالىپ قالعانىنا تاڭعالاسىڭ. قىتاي ۇلتىنىڭ تالاي ۇرپاعىن ءوز جاعالاۋىندا تەربەگەن قوس كۇرەتامىردىڭ ءبىرى - يانتسزى وزەنى اسپان استى ەلىن ەكىگە بولەدى. سولتۇستىك جانە وڭتۇستىك. وزەننىڭ ەكى جاعالاۋىنداعى تىرشىلىك ەكى ءتۇرلى دەسە دە ارتىق بولماس. قىتايدىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىنىڭ كليماتتىق جاعدايىندا دا ءبىرتالاي ايىرماشىلىق بار. وڭتۇستىگى - سۋبتروپيكالىق ايماق، سولتۇستىگى - قوڭىرجاي. سونىمەن قاتار ەكى جاقتى مەكەن ەتەتىن حالىق ءبىر-بىرىنە مۇلدە ۇقسامايدى دەۋگە كەلمەس، دەگەنمەن ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتى بايقاۋعا بولادى.
بەت الپەتى مەن دەنە پىشىنىنە كەلەتىن بولساق، سولتۇستىكتەگىلەردىڭ بويلارى بيىك، تەرىلەرىنىڭ ءتۇسى بوزداۋ، اتجاقتى، مۇرىندارى جىڭىشكە، تاناۋلارى قىساڭداۋ بولىپ كەلەدى. ۇلى يمپەريانىڭ نەگىزىن قالاۋشى حان ۇلتىنىڭ باستاپقى دەنە ءبىتىمى مەن ءپىشىنى وسىنداي بولعان ەكەن. حاندىقتاردىڭ نەگىزگى بولىگى سولتۇستىكتە شوعىرلانىپ، قالعاندارىن بىرنەشە اسكەري توپقا ءبولىپ، يانتسزىنىڭ ارعى جاعالاۋىنا قونىس اۋدارعان. جوعارىدا ايتىلعانداي يانتسزى اسقان اسكەري توپتار جولدا كەزدەسكەن شاعىن ۇلتتاردى وتارلاي وتىرىپ، حاندىقتاردىڭ جاڭا ناسىلدەرىن دۇنيەگە اكەلگەن. ءسويتىپ، بارا-بارا بويلارى تاپال، سوپاق بەتتى، جالپاق تاناۋلى، تىك ماڭدايلى حاندىقتار پايدا بولا باستادى.

سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك
سولتۇستىك پەن وڭتۇستىك قىتايلاردىڭ ايىرماشىلىعى تەك دەنە بىتىمىنەن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مىنەز-قۇلقىنان دا بايقالادى. سولتۇستىكتەگىلەر نەگىزىنەن سالقىنقاندى بولىپ كەلەدى. ولار كوپتەگەن جاعدايلاردا سابىرلىلىق ساقتاپ، ءادىل جانە قادىرلى شەشىم قابىلداۋعا تىرىسادى. بۇلار ءۇشىن «شۋو حۋا سۋان شۋ» (ايتقان سوزىنە جاۋاپ بەرۋ) دەگەن ۇعىم - ەڭ قاسيەتتى قاعيدالاردىڭ ءبىرى. ال ەندى ولار ناعىز ەر مىنەزدى. باستارىنان ارتىق ءسوز اسىرمايدى جانە كىمنىڭ الدىندا بولسىن، تىزە بۇكپەۋگە تىرىسادى. ەشقانداي داۋ-جانجالدان باس تارتپايدى، ءوزىنىڭ پىكىرىن دالەلدەۋ ءۇشىن، كەز كەلگەن شاراعا بارادى. وڭتۇستىكتەگىلەرگە قاراعاندا جۇدىرىقتاسۋعا قۇمارلاۋ كەلەدى. قىتاي اسكەرى قاتارىنا كوبىنەسە سولتۇستىكتىڭ جىگىتتەرىن الادى.
وڭتۇستىككە كەلەتىن بولساق، بۇلاردىڭ سيپاتى سولتۇستىكتەگىلەرگە قاراعاندا الدەقايدا بولەك. وتارلاۋ پروتسەسىنىڭ بارىسىندا پايدا بولعان «جاڭا حاندىقتار» جەڭىل مىنەزدى، شيراق، ءبىزدىڭ تىلمەن ايتقاندا، ەتى تىرىلەۋ بولىپ كەلەدى. يانتسزىنىڭ ارعى جاعالاۋىندا باسقا جۇرتتان بەيحابار جۇرگەن وڭتۇستىكتەگىلەرگە سولتۇستىكتەگىلەر بىرنەشە مارتە وتارلاۋشى اسكەر جىبەرىپ وتىرعان. ۇنەمى جان-جاقتى قىسىم كورگەن، قاندارىندا بىرنەشە ۇلتتىڭ قوسىندىسى بار وڭتۇستىكتەگىلەر ومىرگە بەيىمدەۋ كەلەدى. وڭتۇستىكتەگىلەرگە تەك سولتۇستىكتەگى قىتايلاردان عانا ەمەس، سونىمەن قوسا تىنىق مۇحيت جاعالاۋلارىنداعى وزگە دە ەلدەردەن قىسىم كورسەتىلگەن. سول ەلدەردىڭ دە ارەكەتى اسەر ەتكەن. ادام كوڭىلىن تابۋدى ەجەلدەن جاقسى مەڭگەرگەن وڭتۇستىكتەگىلەر ساۋداعا بەيىمدەۋ كەلەدى. سوندىقتان دا قىتايدىڭ ەڭ ۇلكەن ساۋدا ورتالىقتارى وڭتۇستىك ايماقتاردا ورنالاسقان. ولاردا سولتۇستىكتەگىدەي مەنمەندىك جوق، اتا جاۋى بولسا دا ودان پايدا كورىپ قالۋ ماقساتىندا ۋاقىتشا دوس، باۋىر بولۋعا دايىن تۇرادى. سىزدەن كەرەگىن المايىنشا ءىشى-باۋىرىڭىزعا كىرىپ كەتەدى. اعالاپ، كوكەلەپ، ايتەۋىر دەگەنىنە جەتەدى. سونداي قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسىندا بولسا كەرەك، قىتايدىڭ باي تۇرعىندارى وڭتۇستىكتە شوعىرلانعان. اسپان استى ەلىنىڭ ەڭ اۋقاتتىلارى چجەچجيان پروۆينتسياسىندا تۇرادى. اتالمىش پروۆينتسيادا اۋقاتتى ادامدار ءۇشىن ارنايى سالىنعان قالاشىق بار ەكەن. ول قالاشىق «ميلليونەرلەر اۋىلى» دەپ اتالادى.
جوعارىدا ايتىلعانداي، وڭتۇستىكتەگىلەرگە تالاي ەلدىڭ ىقپالى تيگەن. بۇلاردىڭ كەيبىر تۇسىنىكتەرى سول ەلدەردەن ەنگەن. سولاردىڭ ءبىرى - بۇگىندە قىتايلاردا كەڭىنەن ەتەك جايىپ كەلە جاتقان، باتىس ەلدەرىنەن كەلگەن ايەل مەن ەركەك اراسىنداعى تەپە-تەڭدىك تۋرالى ۇعىم. وڭتۇستىكتەگىلەرگە وسى پايىمنىڭ ابدەن ءسىڭىپ كەتكەنى سونشالىق، بۇل ايماق ەرلەرى كوبىنەسە كۇشىككۇيەۋ بولىپ كەلەدى. كوپتەگەن وڭتۇستىك وتباسىلارىندا شاڭىراقتى ايەل باسقارادى. سولتۇستىكتە ماشينە مىنگەننىڭ باسىم بولىگى ەرلەر بولسا، مۇندا كەرىسىنشە. الدىمەن ايەل ءسوزى، ارتىنان ەردىڭ پىكىرى جۇرەدى. ارينە، ءار ۇيدە دە وسىنداي دەۋگە كەلمەس، بىراق بۇل كوپ جاعدايدا بايقالاتىن قۇبىلىس.
جاسوسپىرىمدەر اراسىندا دا مۇنداي احۋال ورىن العان. شانحاي كافەلەرىنىڭ كوبىندە تاماقتانىپ بولعاننان كەيىن، جاڭا عانا رومانتيكالىق اڭگىمە قوزعاپ، ماحاببات تولقىنىندا تەربەلىپ وتىرعان ەكى جاستىڭ تۇرلەرىن تىرجيتىپ الىپ، ەسەپ-قاعازىنا ءۇڭىلىپ، اركىم ءوز جەگەن اسىنىڭ باعاسىن شىعارىپ وتىرعانىن كورەسىڭ. ال سولتۇستىكتىڭ جىگىتى سۇيىكتىسىن مۇنداي قولايسىز جاعدايعا قالدىرا قويمايدى.

ءتۇرلى مىنەز، ءتۇرلى سالت
قىتايلار اراسىندا «حۋاتسياو» دەگەن تاعى ءبىر ۇعىم بار. بۇل - ەل سىرتىنداعى جۇرگەن قىتايلار دەگەن ءسوز. نەگىزگى بولىگى وڭتۇستىك - شىعىس ازيادا، مۇحيت جاعالاۋىنداعى ەلدەردە، امەريكا قۇرلىعىندا شوعىرلانعان حۋاتسياولار سانى 25 ميلليوننان استام ەكەن. مۇنداي قىتايلاردى اسپان استى ەلىندە بىردەن اجىراتۋعا بولادى. بۇلار - بويلارى بيىك، تازايىن، ەۋروپا ۇلگىسىندە كيىنگەن قىتايلار. مادەنيەتتىلەۋ، سىپايىلاۋ، ۇستامدىلاۋ كەلەدى. ەۋروپالىق مادەنيەتكە ابدەن داعدىلانعان حۋاتسياولار وزدەرىن قىتايلار سەكىلدى ۇستامايدى. قىتايلاردىڭ كۇندەلىكتى جاسايتىن تيچيچۋان جاتتىعۋلارى مەن قىلىش-نايزالارىن گيمناستيكالىق زال مەن ءزىل تاستارعا، كوك شايدى كوكا كولاعا، «حانفۋ» اتالاتىن ۇلتتىق كيىمىن كروسسوۆكا مەن بەيسبولكاعا اۋىستىرعان حۋاتسياولار كەيدە قىتايلارعا كىسىمسىنىپ قارايتىن كورىنەدى. سوندا دا ولار ءۇرىم-بۇتاعىنىڭ قايدا جاتقانىن، تامىرى تەرەڭگە تارتقان مادەنيەتى مەن تاريحى بارىن ەشقاشان ەستەن شىعارماۋعا تىرىسادى.
مىنەكەي، ءسويتىپ جالپى قىتايلىقتار ەكىگە بولىنەدى: دۋنفانجەن (وڭتۇستىك) جانە بەيفانجەن (سولتۇستىك). الايدا قىتايدا بىرنەشە ۇلت پەن ءناسىل وكىلدەرى مەكەن ەتەدى. مونگولويد بولعانىمەن، ەلدىڭ شەتكى جاعىندا نەگىزگى ناسىلدەر قاتارىنا كىرمەيتىن مۇلدە ءبىر باسقا بەينەلى حالىقتار دا بارشىلىق. ولاردىڭ ارقايسىسىن اجىراتا ءبىلۋ ءۇشىن شىعىستانۋدىڭ مايتالمان مامانى بولۋىڭ قاجەت. ءوزىمىزدىڭ قازاقتار ءۇشىن كورشى قالىڭ ەلدىڭ وڭتۇستىگى مەن مەن سولتۇستىگىن اجىراتا بىلسە دە جەتكىلىكتى.
سونىمەن، قىتايعا جولىڭىز ءتۇسىپ جاتسا، قاسىڭىزدا قانداي ادام جۇرگەنىن جوعارىدا كەلتىرىلگەن مىسالدارعا قاراپ اجىراتا الاسىز. الدىڭىزدا اۋزىنىڭ سۋى قۇرىپ، ءوز ءونىمىن ماقتاپ، سىزگە قايتا-قايتا جالپىلداپ تۇرعان قىتايدى كورسەڭىز، ونى دا الداپ-سۋلاپ تەزىرەك قۇتىلۋ امالىن ويلاڭىز. ايتپەسە، وڭتۇستىكتىڭ قۋ ساۋداگەرىنە جەم بولاسىز. ەگەر دە سالماقتى دا دەنەلىسىنە جولىقساڭىز، اۋىزدان شىققان ءار سوزگە اباي بولىڭىز. ابىرويسىزدىقتان امان قالاسىز. ال ەندى ءىرى تۇلعالى، ءجۇزى جارقىن، تازا، ۇقىپتى كيىنگەن، شەت تىلىندە سويلەيتىن حۋاتسياولاردى كەزدەستىرسەڭىز، ويلانباي بايلانىسا بەرسەڭىز بولادى. حۋاتسياولار كەز كەلگەن شەتەلدىكپەن جىلى شىرايمەن جەڭىل شۇيىركەلەسىپ كەتە بەرەدى...
قۇپياسى كوپ قالىڭ ەل ءسىزدى ەش حالىققا ۇقسامايتىن ەرەكشەلىكتەرىمەن ۇنەمى تاڭ- عالدىرىپ وتىرادى...

داۋرەن وماروۆ،
«ايقىننىڭ» قحر-داعى ءتىلشىسى،
حالىقارالىق «شابىت» جاستار فەستيۆالىنىڭ
باس جۇلدەگەرى، رەسپۋبليكالىق جاستار
سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى
شانحاي