Búl materialdy Begildә agha búdan birneshe ay búryn redaksiyamyzgha óz qolymen әkelip edi. Oqydyq. Oilandyq. Kórkem ónerding kez-kelgen týrine pikir aitqanda, nening asyl, nening jasyq ekenin tap basyp tany biletin tamasha estet qalpynan, beting bar, jýzing bar demeytin tuabitti turashyldyghynan búl joly da tanbaghany kórindi. Biraq ...shyndyqty shyrqyrap aitam dep, birneshe úrpaqtyng jadynda minnen ada, synnan taza qalypta jattalyp qalghan keybir әnder men әn mәtinderine buynsyz tildi batyrynqyrap jibergen eken. «Sәl júmsartyp berseniz qaytedi» degenimizde, Beken: «Onda ol Begildәnyng maqalasy bolmay shyghady ghoy» degen-di.
IYә, Begildә dýniyeden Begildә qalpynda ótti...Shyndyqtyng betine tura qarauymen... boyyndaghy boyausyz barymen ... aishyqty, qayshylyqty bolmysymen... ondy-soldy júmsaghan tereng bilimimen... jýzim, ruym demegen jarqyn jýzimen...

Didahmet

Búl materialdy Begildә agha búdan birneshe ay búryn redaksiyamyzgha óz qolymen әkelip edi. Oqydyq. Oilandyq. Kórkem ónerding kez-kelgen týrine pikir aitqanda, nening asyl, nening jasyq ekenin tap basyp tany biletin tamasha estet qalpynan, beting bar, jýzing bar demeytin tuabitti turashyldyghynan búl joly da tanbaghany kórindi. Biraq ...shyndyqty shyrqyrap aitam dep, birneshe úrpaqtyng jadynda minnen ada, synnan taza qalypta jattalyp qalghan keybir әnder men әn mәtinderine buynsyz tildi batyrynqyrap jibergen eken. «Sәl júmsartyp berseniz qaytedi» degenimizde, Beken: «Onda ol Begildәnyng maqalasy bolmay shyghady ghoy» degen-di.
IYә, Begildә dýniyeden Begildә qalpynda ótti...Shyndyqtyng betine tura qarauymen... boyyndaghy boyausyz barymen ... aishyqty, qayshylyqty bolmysymen... ondy-soldy júmsaghan tereng bilimimen... jýzim, ruym demegen jarqyn jýzimen...

Didahmet

Qasym Amanjolovtyng bala kezimde oqyghan «Sovettik mening ѳz elim» degen ѳleni maghan osy kezge deyin jat siyaqty bop seziledi. Kәzir onyng ne sebepti ekenin dәleldep jatudyng ѳzi artyq. Osynday әser tughan jer, tughan el, Otan turaly qazaq әnderin tyndaghan sayyn әlige deyin bir ketpeydi. Shyndyghyna kelgende, adamnyng ata-babasy tuyp-ѳsken, bauyr basqan, býtkil ѳmiri ѳtken qasiyatty qara shanyraqtay bola bilgen tughan eling men tughan jerine eshteme de jetpeydi. Ol jәy ghana jer, tau-tas, dala emes, saghan deyin jasaghan myn-myndaghan úrpaqtyng ruhy singen, sol ata-baba ruhy әn men kýide qalyp, jandy bir nәrse retinde keyinge jetken, ghajayyp dýniya. Mәselen, Qúrmanghazynyng «Saryarqasyn» tyndaghan sayyn, ýlken qalada kepterding úyasynday pәter alghanyna qanshama mәz bop jýrseng de, arghymaqqa mine sap, sayyn dalada shaba jѳnelgin-aq keledi! Bayaghy bala kezindegidey boz dalanyng boz jusanynyng iysin qúmarta jútqyng keledi! «Men kelem tau ishinde týndeletip» dep, ѳz qiyalynda syqyrlauyq esikting ebin tauyp asha sap, irgeden ýrdey qyzgha qol jýgirtking keledi! Biraq... esti alghan ekologiya men benzinning qaldyghy singen kѳnirsikten shygha almay, әri-sәri bolasyn. Býgingi qazaq әnderin tyndap otyrghanda da, osy kýiden aryla almaysyn. Onyng birden bir sebebi - bizde kѳpke deyin әn ѳnerin aighay-shugha, úrangha baghyndyrylghan, iydeologiyanyng qúraly retinde kѳrip kelgendigimiz. Bú jaghday bir ghana Kenes ýkimeti kezinde emes, jalpy әr zamanda, әrdәuirde, әrtýrli atpen, әr týrli formamen ýstemdik alghan pikirler jýiesi-nazariyat túsynda da bolghan edi. Sonyng saldarynan jalpy kѳrkemѳner qazaq tili boyyna ana sýtimen sinbegen aqynnyng qurap, solyp qalghan qu aghashtay joldary siyaqty birdemege ainalyp ketti. Odan tek qana halyqtyng ѳzimen bite qaynasyp tughan, kezinde әpәndә, rinda atanghan úly daryndar ghana saqtap qala aldy. Qazaq әnderinde de osy jaghday bar. Mәselen «Auylyng sening irgeliden» nemese «On alty qyzdan» qanday iydeologiyany izdeuge bolady? Tipti sony izdep jatudyng keregi bar ma? Al bizding Kenes túsynda dýniyagha kelgen әnderimiz jayly búlay dey qoy qiyndau. Mysalgha S.Kәrimbaevtyng naghyz halyq әnine ainalyp ketken «Jetisuyn» alyp kѳreyik. Major әuezdiginde shygharylghan búl әndegi kѳnildi, oralymdy, súlu әuen, qazaq әnderine tәn egiz jol ýlgisimen jasalynghan kompozisiya, 7-8 buyndy jyr joly ýlgisindegi qayyrma tyndaushyny birden baurap ala qoyady. Biraq әnde bir salqyndyq, qoldan jasalghan, masattanuy basymdau kѳnil kýy bar. Áuennen de, mәtinnen de tyndaushygha Jetisu ѳlkesine basqa bir elden sayahattap kelgen jolaushynyng taudyng tamasha tabighatyna syrttay qyzyqtaghanynday jaghday seziledi. Onyng ýstine avtordyng «Jer jәnnaty - Jetisu» dep qúlaqqa qúya týsui bir týrli ѳreskeldeu әser etedi. Bú jerde kѳrkem ѳnerding eng basty mindeti - aitu, tújyrymdau, dәleldeu, rastap mѳr basu emes, sol ѳlkening jәnnattay ekendigin, nege olay bolatyndyghyn, ony muzykalyq-lirikalyq keyipkerding qalay sezinip-týisinetindigin dybys, saz, sѳz arqyly bildiru, «beyneleu», jetkizu ekendigi úmyt qaldyrylghan. Áriyne, búl arada halyqtyng qalyng ortasynan shyqqan S.Kәrimbaevqa, ony aitpaghanda keyinnen boy kѳrsetken «әuesqoy kompozitorlargha» múnday ýlken talap qoydyng qajeti de shamaly. Degenmen de vokal men poeziyanyng bir-birinen enshi alysqan túsynda lirizmdi tútastay ѳzining «jekemenshigi», «privatizasiyasy» retinde alyp qalghan әn janrynda oryndaushy bir bѳlek, kompozitor bir bѳlek otau tigip otyrghan kezende shynayy professionalizmnin, mamandanudyng ѳte-mѳte kerektigin esten shygharmaghan jѳn. Osynday joghary talap túrghysynan qarastyrsaq, bizding býginderi kompozitor dep jýr­gendermizding kѳbi shynayy kompozitor emes, dýmbilez «әuesqoylar» ghana. Sol siyaqty bizding býgingi ѳlendi jazyp shygharatyn shayyrlarymyz da, shyn mәninde, professional, mamandanghan shayyrlar emes, bar-joghy onan qashqan, múnan qashqan «әuesqoy әdәbiyatshylar», qattyraq aitsaq, «әdәby alayaqtar» ghana. Endi osy eki top bir jerde bas qosyp, sonyng ishinde әn salasynda aiqúshaq qabysyp jatsa, ol aradan qanday professionalizm, qanday jәuhar izdeuge bolady? Ol ѳz aldyna. Eng bastysy, «Jetisudan» muzykalyq-lirikalyq keyipkerding osy ѳlkege bauyr basyp ketpegendigi, onda tuyp-ѳspegendigi, onyng auasynyng tal boyyna sinisti bolmaghandyghy birden seziledi. Búl «Qústar qaytyp baradydaghy» Túmanbaydyng (onyng әnning basyndaghy «jaz ѳmirin, naz ѳmirin qysqartyp» degen maghynasyz jolyn eske almaghanda!) «Bizding jaqqa bauyr basym ketken be» degen qisynsyz jolyn eske týsiredi. Shyn mәninde, «bizding jaqqa bauyr basyp ketken» qús (týpnúsqada, «qústar», al búl sѳzding qazaq tilinde kѳpshe týri joq,-B.A.) býgingi bizding halyqty tonap, shetelge qashyp ketip, tayrandap jýrgen alayaqtarymyz syqyldy, «jyly jaqqa» ketpeydi. Tughan jer, tughan el, otan degenning shynayy sezimi de, tiregi de osy tuyp-ѳsken jerde jatyr. Al qústa ol joq, jyl qúsy - tabighy «kosmopoliyt». Myna әnnen de osynday syrghaqtyq, tiyanaqsyzdyq seziledi. Eger múnyng sѳzin ѳzgertip, «Jer jәnnaty - Jetisu» demey, «Jer jәnnaty - Japoniya» deseng de, eshtene býlinip kete qoymaydy.
Búghan kerisinshe I.Jansýgirovting «Jetisu suretteri» deytin ѳlender siklyn ѳzgertuge de, týzeuge de, kýzeuge de bolmaydy. Múnday dýniyany tek qana Jetisuda tuyp-ѳsken, onda neshe ghasyr boyy jasaghan ata-babalarynyng mәdәniyaty men ruhyn tal boyyna barynsha sinirip ѳsken shynayy shayyr ghana jaza alady. Keyde ol maghan osy ѳlkening tabighaty, shѳbi, qúsy, tau-tasy t.b. jaghynan alghanda kishkene poetikalyq ensiklopediya siyaqty bop ta kѳrinedi. Tipti osy ѳnirding qúsy da «jaz ѳmirin, naz ѳmirin qysqartyp»(?) jyly jaqqa úshyp bara jatqan birdeme emes, sol tѳnirekti mәngi-baqy jaylap jýrgen aboriygendey bop seziledi. Eng bastysy, búl ѳlenderde Iliyas Jetisudy «jannәt» ta, «újmaq» ta dep anyqtama berip jatpaydy, ony oqyghan oqushynyng ѳzi tandayyn qaghyp, әlgi sѳzderdi qalay aitqanyn bayqamay da qalady. Mine, shynayy ѳner men «muzykalyq publisistikanyn» basty aiyrmasy, ara jigi dәl osy arada jatyr. Bizding otan, tughan jer, tughan el, ata qonys, auyl t.b. turaly shygharylghan әnderimizde osy nәrseler mýldem jetispey jatady.
Mәselen, «Qarlyghash» siyaqty naghyz qazaqy, ѳzimizding kýnde kѳrip jýrgen qara kѳz (ol «Áli esimdegidey» eshqanday da «mѳldir kѳz emes! - B.A.) qyzdarymyz jayynda klassikalyq әn shygharghan A.Júbanovtyng «Aq kѳgershinin» belgili bir ѳlkening qúsy dep aita qoi qiyn. Ol bayaghy Pikasso sala salghan suret siyaqty jansyz birdeme, nyshan-simvol retinde ghana seziledi. Ol ѳz aldyna. Qazaq halqy esh uaqytta kѳgershindi «beybitshilik qúsy» dep bilmegen. Onyng esesine «shyryldaghan boztorghay» nemese «qanatymen su sepken qarlyghashtay» dese, kez kelgen qazaq qobyrlasyp, bir qompandap qalady. Eng qolaysyzy, bú da «soszakazben» shygharyla salynghan әn. Áriyne, bú jerde qara basy talqygha týsip, qudalanyp jýrgen zamanda Ahannyng onday nәrse shygharmauynyng ѳzi qauip-qater bolatyn. Múny týsinu kerek. Sonyng ѳzinde de búl qazaqsha oilammen shygharylghan dýniye. Tek Ahannyng shyn yqylysynan, jan dýniyasyn shyqpaghan.
Basqalargha qaraghanda, daghdyr-talayy mýldem basqasha bolghan L.Hamidiyding «Otanynda» onyng qay otan, kimning otany, naghylghan otan ekeni mýldem belgisiz. Onda bar-joghy «sәndi tau, baqsha bau, shalqar kѳl, malgha jay, kenge bay tughan el, tәtti kýi, әsem bi, súlu әn, shattyq jel» t.b. degen tizim ghana bar. Onyng ýstine selqos kisining jәy ynyldap aita salghan әueni siyaqty melodiya salqyn. Búl әnning de sѳzin qalay bolsa solay ѳzgerte beruge bolady. Al shynayy ѳnerde múnday ѳzgeris bolmaugha tiyis. Mәselen, úly Hafiz jyrlaghan Shiraz shәharyn basqa qalanyng atymen ѳzgertu eshkimning oiyna da kelmeydi. Úly Omar Hәiyomnyng Nishobury da sonday. Sol sebepti de osy úly eki danyshpan da ѳzderi tuyp-ѳsken shәharlarynda jatyr. Eger de olar «qashyp ketip», Parijde ne Londonda jerlense, farsylar «olardyng mýrdelerin qazyp әkep, Irangha qaytadan jerleyik» dep (býginderi bir kezdegi qashaqtardy qúday tútyp jýrgen bizdegi aighay-shu siyaqty,-B.A.) aitpas ta edi, olar ѳz eli men tughan jerin satyp ketkenderge qolyn bir-aq silter edi.
Sol zamanda jaratylghan әnderdi qarastyryp otyrghanda, E.Brusilovskiyding «Altayynda» qazaq melosyna tәn oralymdar, muzykalyq sintaksiys, qúlaqqa onsha jat bop kѳrinbeytin tirkester, halyq әnderine úqsas nәrselerding kѳptigin kѳresin. Degenmen de onyng keybir tústarynda shygharmanyng avtorynyng taza qazaqy muzykalyq logikamen oilay almaytyndyghy, sintaksisting jattandylyghy ýirenshiktiligi, qalayda qazaq melosynyng zandaryna baghynugha tyrysatyndyghy, biraq olardy ara-arasynda jasyra almay qalatyndyghy birden bayqalady. Biraq... kezinde búl әndi naghyz qazaqy әnshi J.Omarova «qazaqy qara dauyspen» aitqandyqtan, әlgi kemshilikter bayqalmay da qalghan bolatyn. Aqyry «ayta-ayta «Altaydy», Jamal apa qartaydy».

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Býginderi, nege ekeni belgisiz, tughan el, tughan jer, dala t.b. turaly shygharylghan qazaq әnderin tyndap otyrsam, mening esime osynday bir kelensiz jәitter týse beredi. Búghan kerisinshe, «Aulym kѳship barady Almalygha, kim kѳnbeydi daghdyrdyng salghanyna», - dep búrynghy qyz-kelinshekter syzyltyp әn aitsa, ishimnen ynyldap, qalay qosylyp ketkenimdi bilmey de qalam. Al «Qarataudyng basynan kѳsh keledi» aityla qalsa, kѳz aldyma kѳne dәuir, qazaq halqynyng belgili bir kezendegi daghdyry, qiyn ahualy, qisapsyz bosqan kѳshting sureti ѳz ѳzinen kele qalady. Endi birde qazaqy tәrbiyatynan janylmaghan jas kelinshek: «Jetisu, kelgen jerim - Qybyray eli» - dep әndetse, nege ekeni belgisiz, bizder shet jaghasyn kѳrip qalghan basqa bir qazaqy zamana eske týsedi. Sonyng izinshe «Susamyr elding jaylauy-ay, ѳmirding bar ma baylauy-ay?!» degen әnning qayyrmasyn tyndasam boldy, qaydaghy bir pәlsәpagha batam da, tughan jer, tughan el, aghayyn-jekjat, qatar-qúrby, zamandas kisilerdin, otbasynyn, ýrim-bútaqtyn, keleshek jastardyn, odan әri Qazaqstan dep atalatyn Ýlken Otannyng kәdir-qasiyetin, mәn-maghynasyn, ѳzimning onsyz ѳmir sýre almaytynymdy aiqyn sezem. Meni búghan ѳnerding qúdireti eriksiz iytermelep әkeldi. Ol ýshin eshqanday da aighay-shudyn, úrannyn, jar saludyn, ýgit-nasihattyn, jarnama men qúr danghyranyng qajeti joq. Otan degen adamizadtyng ѳz bolmysy, jaratylysy. Onsyz eshkim de ѳmir sýre almaydy. Onyng naqtyly aty-jѳni, әdirisi bar. Biz bir kezderi «Moy adres - Sovetskiy Soyz» dep shulaghandardy da kѳrgenbiz. Biz onyng zardabynan әli arylyp bolghan da joqpyz. Kerisinshe býginderi or qoyansha sekektegenderdin, esersoq «estradanyn» eski shanyn búrqyrata kѳkke shygharyp, ony Betpaq dalanyng tѳskeyine deyin aparyp ýlgergen yrqyldaqtar men jyrqyldaqtardyn, súnqyldaqtar men tympyldaqtardyn, dauyssyzdar men namyssyzdardyng tastary ѳrge domalap-aq túr! Árige barmay-aq qoyayyq, keshegi tәuelsizdigimizding jiyrma jyldyghyna arnalghan resmy konsertte qanday shygharmalar oryndaldy? Ony aitpaghanda, azdan keyin konsertting birajola orys tiline kѳship alghany nesi? Búdan keyin seksendegi selkildegen, qatyp-semgen bir kәri qaqsal kѳshege shygha sap: «Oybay, men qazaq emespin, qazaqstandyqpyn!» - dep jar salsa, esh te tanghalugha bolmaydy. Endi bizding «qazaqtyng halyq әnderi» degen tirkesti ѳzgertip, «qazaqstandyqtardyng әnderi» deuimiz ghana qalyp túr. Búl taghy da Q.Amanjolovtyng «Sovettik mening ѳz elimin» eske týsiredi.
Osynday jaghday bizding kѳrkem әdәbiyatymyz ben ѳnerimizde kѳpke deyin birden bir dúrys jol, dúrys baghyt dep esepteldi. Búghan basy shatylmaghan bir de bir jazushy, kompozitor, oryndaushy әnshi-kýishi az. Eng qiyny, osynday ýstirttikke, dýmbilezdikke talantty degen kompozitorlarymyzdyng ѳzderining úrynyp qalghandyghy boldy. Mәselen, Alataudyng baurayynda, Ile audanyndaghy Shiylikemerde tuyp-ѳsken, tumysynan dәulesker oryndaushy, kýishi-kompozitor N.Tilendiyevke Jetisudy jәnnat dep aityp jatudyng qajeti joq, búl aitpasa da týsinikti. Shyndyghyna kelgende, Shiylikemerding mѳldir suyn iship ѳsken ol Jetisudan basqa jerde ѳmir sýre de almaydy. Mine, osy kýi, osy sezim, osy ahual onyng «Alatauynda» joq. Salghan betten-aq júp ѳlshemde shygharylghan kѳnildi, sekekteui men selkildeui basymdau, bir qaraghanda ajarsyz da emes melodiya tyndaushyny ѳz ѳmirinde Alataudyng qanday oryn alatyndyghyn, onyng әserin, mәni men manyzyn sezdirmey, tyndaushyny birden jadaghay by alanynda selkildey jѳneluge beyimdey beredi. Bú jaghday maghan týsinikti. Sol kezderi, Sәbet zamanynda armyan halqynyng melosyna esh qatysy joq, odan әldeqashan jat tartyp ketken kompozitor A.Babadjanyannyng әnshi M.Magomaev oryndaghan ýstirt te tayyz, jeniltek te jadaghay әnderi dәuirlep túrghan edi. Sonyng әseri Núrghisa men Ásette biraz bar. Myna «Alataudan» sony birden bayqaugha bolady. Bastapqy jaghy halyq әnderindegidey sozylyp kep, kenetten ol qalpynan tez ainy qap, ѳzgerip sala bergen melodiyanyng oinaqylyghy, úshqalaqtyghy sonday, endi az-mazdan son, mәtindegi «alyp túlgha (?) baysaldy, manauraghan (?) Alatau» selk etip oyanyp ketip, sho­shandap biyley jѳneletindey bop ta kѳrinedi. Tek úrmaly aspaptardy barynsha dýnkildete beru ghana qalyp túr! Ol azday, mәtinde «zanghar tasy (tas zanghar bola ma? -B.A.) búlttargha aibat bergen (?) Alatau», «alaulaghan Alatau (nemene tau ѳrtenip jatyr ma? -B.A.)» t.b. siyaqty maghynasyz sѳzder, tirkester ѳte kѳp. Eng bastysy, Jetisuding talantty balasy Núrekenning ѳzi tuyp-ѳsken ѳlkesine, shyn mәninde, jer jәnnaty Jetisugha degen jan sezimi, ony qalay jaqsy kѳretindigi, onyng әr tasynyng ѳzine qanshalyqty ystyq ekendigi t.b. joq. Kerisinshe, búl әndi Jetisudyng balasy emes, Angliyadan ala dorbasyn arqalap kelgen, ѳmiri tau kѳrmegen, Alataugha auzyn asha tanghala qarap túrghan әldeqanday turist aityp túrghanday bop seziledi.
Endi búghan kerisinshe, «Qyz Jibek» filimindegi ѳzi bauyr basyp ketpegen, ony ѳzi tuyp-ѳsken jerindey sezinbegen, «soszakaz»-kinofilim ýshin ghana shygharyla salghan «Aq Jayyq» әninde bir salqyndyq bar. Jayyqta tusa da, Qadyr jazghan mәtin odan beter ... Ol azday, qazaq tilining tabighatyn, ishki nervisin bilmey jazyla salynghan orasholaq tirkester, sѳylemder, úiqas ýshin alyna salynghan joldar ...

<!--pagebreak--><!--pagebreak-->

Múnday jaghday E.Hasanghaliyevting «Ata mekeninde» de jeterlik. Ánning alghashqy taktylarynan-aq birden dýnkildep qoya beretin marsh ekpini eski zamandardaghy Minin men Pojarskiyding Mәskeudi shlyahtadan azat etemiz dep әskery joryqqa shyqqan sәtin, myndaghan jasaqtyng ayaqtaryn top-top etip basyp kele jatqanyn eske týsiredi. Mynaday sústy qoldy kѳrgende jer-jahangha jyluyn taratyp, tirshilik nәrin ayamay tѳgip túrghan Úly Kýn «ata-mekendi... qimay batady» emes, kerisinshe, shoshyp ketip, odan túra qashatynday әser qaldyrady. Oghan qosa bastapqy notalardan-aq sonau gharyshtan esip qoya bergendey bop seziletin suyq yzghar, asa múzday lep, melodiyadaghy syrghaqtyq, әuendegi salqyndyq túla boyyndy týrshiktiredi. Al shyndyghyna kelgende, eki ayaqty bәndәgha ѳzining balalyghy men jastyq shaghy, býtkil ѳmiri ѳtken, ѳmirde kѳrgen qyzyghy men shyjyghy soghan ghana baylanysty, keyingi úrpaqtary ѳsip-ѳnip otyrghan ata mekeni, ata qonysynan basqa ystyq ne nәrse bar? Kim bolsa da, tuyp-ѳsken jeri jәnnat bolsyn, dozaq bolsyn, ony saghyna, sýisine, asqan bir jylylyqpen eske almaydy ma? Myna әnde, mine, osy joq. Soghan qaramastan «Ata mekendi» «әn-úranymyz» dep qolpashtap, gýmpildetip jýrgenderdi kѳrgende eriksiz qayran qalasyn. Birinshiden, ata meken, ata qonys t.b. Ýlken Otan emes, ol Otannyng bir kishkentay bѳlshegi ghana. Gimn jalpy halyqtyng ortaq sezimin, kѳnil kýiin bildiruge tiyis. «Mening Qazaqstanym» desen, bir basqa. Búl әndegi jylylyq, jarq-júrq etip oinap jatqan ystyq sәule, erekshe núr «Atamekende» joq.
Al ѳnerge jylylyq ѳte qajet. Mine, osynday bir jyly lep N.Tilendiyevting «Sarjaylauynda» barshylyq. Búl әn halyq әnderi ýlgisindegidey egiz jol bop qaytalanyp, shartty týrde kuplet formasyn qúraytyn núsqa-tәsilimen jasalynghan. Shygharmanyng alghashqy notalarynan lirikalyq keyipkerding ѳz ѳlkesine degen ystyq yqylasy, oghan degen saghynyshy, ѳzgeshe mәhabbaty, onsyz tirlik ete de almaytyn bir jaghdayy anyq seziledi. Búl jaghdaydy «beu, tughan jer» degen tirkes bizge etene jaqyn ete týsedi. Melodiyada seltenshildik atymen joq. Tѳrt ayaghy teng týsip jatqan júp ѳlshemmen shygharylghan ajarly әuen kisining kѳniline bir senim úyalatady. Ishinnen: «Basqanyng jerúiyghyn naghylayyn, jerúiyghym ѳzimning qasymda eken»,- deging keledi. Biraq, ѳkinishke oray, әuen sezdirip, jetkizip jatqan osy jaghday osy eki jolmen bitip qalady. Taghy da melodiya men mәtinning bir birine sәikes kelmey, bir birine kirige almay jatqany birden kѳzge týsedi. Osy әnning sѳzin jazghan, jaratylysynda lirizmi kѳp rette kem týsip jatatyn, «publisistikasy», «jәmighatshyldyghy» basymdau M.Maqataev ѳz «sarjaylauyn» úmytyp, qay ѳlkede ekendigi belgisiz «gýlderin, shyrshalaryn, arshalaryn» jәne basqalaryn tizbektep ketedi. Tipten búl qay jerdegi sary jaylau ekendigi de belgisiz. Stilistikada ketken kәtelik kѳp. Maghynasyz tirkester de barshylyq. Mәselen «jәzira, jasyl kilem ѳrnektegen» degen joldaghy «jәzira» arabshada «shѳl dala» degen úghymdy bildiredi. Sodan song «jasyl kilem neni ѳrnektep» túr? Ol belgisiz. Avtor endi bir jerde «jadyrap, jútayynshy tau samalyn» deydi. Adam «samaldy jútpaydy», aua jútady, bolmasa taudyng auasymen dem alady. Odan tys, mәtinde «shѳldep kelem» (nege?), «aq tan» (qazaq tilinde múnday tirkes joq), «saumal búlaq» (qymyzgha ghana qoldanylatyn búl sѳzding búlaqqa epiytet boluy kѳnilge onsha qonymdy emes), t.b. qisynsyz tirkester, jәy úiqastyryla salynghan maghynasyz joldar jeterlik. Melodiyadaghy saghynysh, mәhabbat t.b. sezimin jadaghay deklamasiya orkestrdegi skripkanyng syzylghan dausyn estirtpey, dýnkildep, túrpayy barabansha basyp ketip túr.
N.Tilendiyevting keyinirekte shyghar­ghan «Ѳz elimin» әnshiler oryn­daghanda mýldem basqa bir kýy keshesin, al ony onasha otyryp analiz jasap, taldaghanda, mýldem basqa bir kýy keshesin. Eng bastysy, búl shygharmanyng shyghuyna negizgi týrtki bolghan L.Hamidiyding «Otan» degen әni ekendigin birden bayqaysyn. Osy eki әnning de bastapqy eki joly bir birine qaraylas, azdaghan úsaq ѳzgeshelikteri bolmasa, ekeuining de negizi bir әuende jatyr. «Otan» 3/4, «Ѳz elim» 2/4 ѳlsheminde shygharylghan. «Otannyn» bir joly 3 bunaqty 9 buyn, al «Ѳz elimnin» bir joly 2 bunaqty 6 buyngha bѳlingenimen, shyn mәninde, 4 bunaqty 12 buyndy. Tek qayyrma ghana bѳlek. Búghan qosa aitatyny, búl eki әnning ѳleng ѳlshemi de bayyrghy qazaq ѳlenining ѳlshemi emes, bizge keyinnen engen, túraqtamaghan, kәzirde eshkim de qoldanbaytyn, «prozaizmy» basym jat ѳlshem. Jalpy osy eki ѳlshem de bir birine ynghaylas. Áuen de sol mѳlsherden onsha asyp kete qoymaghan. Ekeui de major әuezdiginde shygharylghan. L.Hamidiyding әni birinshi oktavada soli-soli-do (múndaghy birinshi notany my dep alugha da bolady), N.Tilendiyevting shygharmasy birinshi oktavada miy-soli-do bop bastalady. Ekeuinde de miy-re-do tirkesi bar.
Ayyrmashylyq tek sekvensiyalarda ghana. Soghan qaramastan búl ekeui bѳlek-bѳlek dýniya. Bú jerde plagiat degen atymen joq, tek agha kompozitor men ini kompozitordyng arasyndaghy ruhany baylanys qana bar. «Otannan» oy týsip, sol týrtki bolghannan keyin, әndi shygharghan kezde Núrghisa «ѳz elim menin, ѳzegim menin..» t.b. degen tirkesti birneshe jerde qaytalata oinatyp, qayyrmada ony jәne de qúlpyrtyp, әuendi adam tanymastay etip ѳzgertip jiberedi. Onyng ýstine ekpin basqasha. Jәne bir aitarlyghy, lad birdey bolsa da, jalpy kѳnil kýii, Hamidiyge qaraghanda, Núrghisada basqashalau. Núrekenning melodiyasynan sergektik, kѳnildilik, shad-shadymandyq birden seziledi. Múny «ѳz elim mening - ѳzegim menin» degen joldar dәleldey týskendey bolady. Biraq búl shygharmada lirikalyq keyipkerding «ѳzegin ѳrteytin nәrsenin» ne, qanday nәrse t.b. ekendigi joq. Onyng esesine kompozitor ekinshi oktavadan bastap jasaytyn sekvensiya birneshe ret qaytalanyp, «týlegi sender, tilegi sender, tiregi sender, nazary sender, bazary sender, ajary sender» t.b. tәrizdi úiqas ýshin alyna salynghan arzan, maghynasy solqyldaqtau, deklamasiyasy basym, ýgit-nasihat siyaqty jalpylama sѳzdermen bekitilip, myna elding «ѳz eli» ekendigin tyndaushynyng miyna qúighysy kelgendey digerley týsedi. Biraq oghan ilana qoi qiyndau. Áriyne, avtordyng ѳz eli ýshin shattanuyna da, maqtanuyna da, ol ýshin keudesin keruine de, sony bildiru ýshin ýlken lep pen danghazalau patetikany qoldanuyna da bolady. Búl onshalyqty aiyp ta emes. Biraq mәtinde maghynasyzdyq, qazaq tilining tabighatyna degen qayshylyq, salqyndyq, ýstirttik, didaktika, jadaghaylyq jetip jatyr. Mәselen «Aq kýmbez (?) astyghy asqar (?) bop ѳrlegen» degen joldy qalay týsinuge bolady? «Astyq» qalay «aq kýmbez» bolady? «Kýmbez» qalaysha «asqar bop ѳrleydi»? Sonda ol qayda «ѳrleydi»? Nemene «astyq «ѳrleytindey» sonshama ne nәrse? Ony aitpaghanda, «kelgende (?) kѳktemi kѳnilin (?) gýl basqany» nesi? Qazaq «kѳktem keldi» (búl orysshadaghy «prishla vesnanyn» tikeley sѳzbe sѳz audarmasy, kalikasy ghana) demeydi, «kѳktem tudy» deydi. Búl bir. Ekinshiden, «kimnin, nenin» «kѳnilin gýl basqan»? Jalpy osy «gýl basqan» degen ne tirkes? Qay qazaq búlay dep aitady? Búdan tys, «jalyndy jastyghy jýldeni bermegen» degen ne sѳz? Sonda ol ne «jýlde», ol kimning «jalyndy jastyghy»?
Men búl jerde jaratylysynda lirizmnen gѳri «epizmi» basymdau, alghashqy «Jan sәulesinen» bastap, «Kuә bolgha» deyin әr týrli stiliding basyn bir jerde qosugha tyrysqanymen eklektizmnen aryla almaghan, ashyghyn aitqanda, Jetisu ѳnirining halyq melosy tal boyyna onsha sinbegen, tipte ol jaghy onsha sezile de qoymaytyn aqyry ataqty kýilerine kep at basyn tirep, ѳzining kýishi-kompozitor ekendigin kѳrsetken, talantty degen N.Tilendiyevting birneshe әni turaly ghana sѳz qozghap otyrmyn. Bú jerde basa aita keterligi, Núrekenning talantynyng tabighaty basqasha bolatyn. Ol jѳninde pәlen-týgen dey qoy qiyn. Al talanttan mýldem maqúrym qalghandardyng Otan, tughan jer, auyl t.b. turaly shygharghan «tuyndylary» turaly sѳz aita qoi odan da qiyn. Eng dúrysy - bәrine «kýl bolmasan, býl bol» dep, qolyndy bir silteu.
Áriyne, bizde «ѳzekti ѳrtegen» ѳz elimiz, ѳz júrtymyz, tuyp-ѳsken jerimiz, tughan aulymyz t.b. jayynda shygharylghan azyn-aulaq sәtti shygharmalar barshylyq. Mәselen Ѳ.Bәidildaevtyng «Tughan el» atty әni tyndaushyny jyly bir sezimge bѳleydi. Onda «Tughan el, bererim kѳp mening saghan» dep biletin ѳskeleng úrpaqtyng ѳzining halyq aldyndaghy ýlken jauapkershiligin sezui, ѳz elin eljirey sýyi, jaqsy kѳrui, jyly lirizm, núrly shuaq bar. Ayghay-shu, didaktika, ýgit-nasihat atymen joq. Melodiyadaghy bir týrli júmsaqtyq, jyly lep kisini ѳzine qaray tarta týsedi. Múnyng ѳzi kѳnilge bir senimdi úyalatady. Sѳz joq, «ѳzegimizdi ѳrtegen» tughan elimiz (mýldem «Sovettik mening ѳz elim» emes!), tuyp-ѳsken jerimiz, tughan auylymyz, jalpy Otanymyz jayly jyly da jaqsy, mazmúndy da teren, syrshyl da lirizmi basym jәuharlar әli talay dýniyagha kele beredi. Kelmese de, olardy aqyry bir kýni keledi dep seneyik.

«Týrkistan» gazeti