«Han jaylaghan Qaratau, by jaylaghan Alatau» dep beker aitpaghan. Qariya taudyng qos qaptaly túnghan tariyh. Týstik-batysynda kýlli Týrki júrtynyng ruhany tiregi - Týrkistan Qazaq Ordasynyng da kóp jyl astanasy bolghan. Al teriskeyindegi kóne Sozaq shaharyna Qazaq handarynyng tabany tiymegeni kem de kem shyghar. Kýre joldan búrystau, arnayy artynyp- tartynyp shyqpasa, beysauat jolaushygha jayylyp tósek bola qaluy ekitalay. Shóbi shýigin, auasy taza, taulardan aqqan móldir de salqyn búlaqtar, kósile jatqan keng qonys handardyng jazghy jaylauyna asa qolayly-aq.

Qazaqtyng qily tarihy búl ólkede az tanbalanghan joq. Qa­ryn­dastan aiyrylghan qayghyly júrttyng elim-aylaghan zar ýni tas­targha sinip qalghanday әli kýn­ge deyin kónil elegizitedi. Qazaq Ordasynyng alghashqy tu kótergen jeri osy ónir bolatyn «Qaratau­dyng teristigindegi qamal qala Sozaq qazaqtyng talay handaryna tirek bolghan» (Á. Marghúlan).
Búl ólkede «Qaraqorym», «Aq­nazar», «Han mazary»» «Han tóbe», «Tóre toghan», «Toy tóbe» degen jer attary bar. Sonymen birge Edige by dýniyege kelgen búl aimaq «Edigening mayly júrty» atanady..
Qazaq handyghyna alghashy as­tana bolghan Sozaqta keyin auyq-auyq talay handardyng kenesi ótkeni belgili. Qasym hannyng úly Haq Nazar syndy tegeurindi basshynyng jigerli qimyldary arqasynda qazaq taghy da «almas qylyshtay» jarqyldap shygha keldi.
Haq Nazar - qazaq handary­nyng ishinde eng kóp uaqyt el biylegen handardyng biri. Qytay derekterinde Haq Nazar jayly edәuir derek bar eken. Oladyng aituynsha 42 jyl taqta otyryp­ty. Osy uaqyt ishinde әkesi Qa­sym hannyng jolyn quushy, Qa­zaq Ordasyn biriktirushi, әri ny­ghaytushy, memlekettikti nyq ornyqtyrushy, eng bir yqpaldy han bolghan.
Ony kezinde Orys patshalyghy da, timiski Qytaylar da tanyp, mәmlegerlik qarym-qatynastar ornatysqan. Ol 1510 jyly tuyp, 1580 j. óltirilgen.
Haq Nazar han biylikke 1538 j. kelgen kezde qazaqtar jan-ja­ghy antalaghan jau bolatyn. Teristikte kóshim, batysynda no­ghay­lylar, shyghysynda moghol­stan, ontýstiginde ózbek handary kóz alartyp, әlsin-әlsin sha­buyl­dap, tonap ketuge beyim túrdy. Áytse de, jana han kýsh jinaqtap, az uaqytta noghaylylar iyemdengen ólkening bir bóligin qaytaryp aldy. Qazaq Ordasy­nyng shekarasyn Edilge deyin keneytip, bayyrghy qonystardy jәne bashqúrttar iyemdengen au­maqtardy da ózine qayta qosyp aldy. Tipti eshteneden qaymyq­pay orystarda ketken eseni qay­taryp, Ájitarhan handyghyn ózine qaratyp aldy. Osy әre­ket­terining arqasynda bir býiirden ýnemi shanshylyp túratyn Noghay ordasynyng mýldem tarap ty­nuyna sebepshi boldy. Endigi qauip - Sibir hany Kóshim bola­tyn. Oghan toytarys beru ýshin týstik jaqtaghy irgeni bekitip alu kerek. Bayyrghy tuystyqty algha tartyp, Mәurennahrdaghy Shay­bany әuletimen tatu túrudy kózdedi. Sol maqsatpen tabighaty jangha jayly Sozaq qamalynyng janyndaghy shýigin jazyqqa kóptegen ýiler tiktirip, barynsha sәn-saltanatyn jasap, Búhara hany II Abdollany qonaqqa shaqyrdy. Osy jerde ózbek hanymen anttasyp kelisim-shart jasasady. Búl ant kópke deyin qazaqtardyng es jiyp, nyghaya tý­suine ong septigin tiygizedi. Sol se­bepti bolsa kerek, handar kez­desip ýlken jiyn ótkizip túrghan jerdi keyin halyq «Haq Nazar» atap ketti. El auzyndaghy әn­gimelerde Aqnazar hangha qastan­dyq jasalynyp, óltirilgende sýiegin osy jerge әkep qoyypty desedi.
Sozaq qamal-qalasynyng osy jaylauynda keyin de talay han­dardyng mәslihat-kenesteri ótip túrghan. Múnyng bir mysaly M.Maghauinning «Alasapyran» roma­nynda Tәuekel hannyng ótkizgen kenesi egjey-tegjeyli bayandal­ghanyn oqyghanbyz. Osylardy oi­gha ala otyryp Kóne Sozaq sha­harynyng týbindegi Aqnazar ata­latyn jerge nege sol hangha arnap eskertkish belgi qoymasqa degen oy keledi.
Mәsele ol kisining sýiegi osyn­da jatyr ma, jatqan joq pa degende emes. Mәsele - Han ba­ba­myzdyng osynda boluynda. Qa­zaq Ordasynyng ýlken shanyra­ghyn kóterip, Aq Ordasyn tiguinde. Osy jerde nebir el taghdyryna bay­la­nysty tarihy mәselelerdi sheship, auqymdy, salihaly ji­yn­dar ót­kizuinde. Halyq jer atyn be­ker Aqnazar dep qoymaghan ghoy.
Bireuler han sýiegi osynda dese, endi bireuler Qarabura әu­liyening qasynda desedi. Taghy bi­reuleri, tipti, búl ólkede emes, joryqta jýrgende Tashkent-Qa­zyghúrt baghytyndaghy kýre jol­dyng many bolsa kerek desedi.
Eskertkish qabir basyna dep emes, Han Ordasy bolghan, tarihy mәni zor oryngha jәne Haq Nazar hannyng ruhyna qoyylsa deymiz.
Biz osy maqala-ýndeudi elding býkil ziyaly qauymy nazar auda­rar, qoldar degen niyettemiz. Jә­ne handardyng ýrim bútaqtary qalghan bolsa, nemese jay «elim», «últym» deytin isker, qaltaly azamattardyng qúlaghyna jetse bәlkim oilanar, sóitip, bir she­shimge keler degen oidamyz. Al­daghy kýnderde Týrkistan qala­synda sonda jatqan býkil qazaq handaryna as beriledi degen ha­bardy estip otyrmyz. Bәlkim, sol jiynnan song biz kóterip otyrghan mәsele de kópshilikting talqysyna týser degen ýmitimiz bar.
Dulat TÚRANTEGI,
Ontýstik Qazaqstan oblysy, Sozaq audany

«Ayqyn» gazeti