Ábdiuaqap Qara. Mústafa Shoqaydy qaralaushylargha jauap
Óskemende «Flash!» deytin gazet bar eken. Azattyq radiosynyng jazuyna qaraghanda, byltyry jazda gazetting bas redaktory Denis Daniylevskiy «Nasional - demokraty protiv Tamojennogo Soiza» taqyrybynyng ózi Reseyding memlekettik mýddesin ynta-shyntasymen qorghaytynyn aighaqtap túrghan maqala jazady. Jazyp qana qoymay, Alashtyng ayauly úly Mústafa Shoqaygha «qazaqtyng Vlasovy, fashisterding qúiyrshyghy» dep tiyisedi. Shoqayda jeti atasynyng qúny ketkendey әlgi gazet múnymen toqtamay Sergey Miyheev deytin jurnalistting maqalasyn basady. Maqalada «Mústafa Shoqay - Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, «Týrkistan legionynyn» iydeyalyq jetekshilerining biri», degen qazaq tarihy men qazaq halqy ýshin óte auyr sózder aitady.
Sóitken gazetti «Mústafa Shoqay jolymen» filimining avtory әri rejisseri Qasymhan Begmanov sotqa bergen eken.
Býgin sol sot: «Begmanov bergen talap-aryzdy qanaghattandyrmau jәne sot prosesine ketken shyghyndy ótep beru turaly» sheshim shygharypty. Gazet pen onyng qorghaushysy sot sheshimine dәn riza eken.
«Al Qasymhan Begmanovtyng qorghaushysy Galina Hvannyng pikirinshe, sudiya sheshimdi "maqaladaghy teris pikir filimning avtoryna emes, keyipkerine qatysty aitylghan" degenge sýienip shygharghan"», deydi Azattyq radiosy.
Óskemende «Flash!» deytin gazet bar eken. Azattyq radiosynyng jazuyna qaraghanda, byltyry jazda gazetting bas redaktory Denis Daniylevskiy «Nasional - demokraty protiv Tamojennogo Soiza» taqyrybynyng ózi Reseyding memlekettik mýddesin ynta-shyntasymen qorghaytynyn aighaqtap túrghan maqala jazady. Jazyp qana qoymay, Alashtyng ayauly úly Mústafa Shoqaygha «qazaqtyng Vlasovy, fashisterding qúiyrshyghy» dep tiyisedi. Shoqayda jeti atasynyng qúny ketkendey әlgi gazet múnymen toqtamay Sergey Miyheev deytin jurnalistting maqalasyn basady. Maqalada «Mústafa Shoqay - Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, «Týrkistan legionynyn» iydeyalyq jetekshilerining biri», degen qazaq tarihy men qazaq halqy ýshin óte auyr sózder aitady.
Sóitken gazetti «Mústafa Shoqay jolymen» filimining avtory әri rejisseri Qasymhan Begmanov sotqa bergen eken.
Býgin sol sot: «Begmanov bergen talap-aryzdy qanaghattandyrmau jәne sot prosesine ketken shyghyndy ótep beru turaly» sheshim shygharypty. Gazet pen onyng qorghaushysy sot sheshimine dәn riza eken.
«Al Qasymhan Begmanovtyng qorghaushysy Galina Hvannyng pikirinshe, sudiya sheshimdi "maqaladaghy teris pikir filimning avtoryna emes, keyipkerine qatysty aitylghan" degenge sýienip shygharghan"», deydi Azattyq radiosy.
Keyipker - Mústafa Shoqay. Demek, sot «qazaqtyng Vlasovy, fashisterding qúiyrshyghy», «Mústafa Shoqay - Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, «Týrkistan legionynyn» iydeyalyq jetekshilerining biri» - osylay jazghan Denis Daniylevskiy men jurnalist Sergey Miyheevting oiyn, kózqarastaryn dúrys dep tauyp otyr degen sóz. Aytargha sóz joq!
Al, Mústafa Shoqaydy qaralau - qazaqtyng jiyrmasynshy ghasyrdyng birinshi jartysyndaghy aqtandaq tarihyn jәne últtyng memlekettik Tәuelsizdigi ýshin kýresken túlghalardy qaralau degen sóz.
Patshalyq Resey men Kenestik Resey kezindegi shovinistik pighyldan arylmaghan Denis Daniylevskiy shygharyp otyrghan gazet Ýkimetting tenderine qatysyp, qazaqtyng qarajatyna jaryq kórip otyrghan bolsa, tang qalugha bolmas! Ol az deseniz, Qazaqstannyng belgili bir aumaghyna taralyp taralyp otyr. Al, Mústafa Shoqay sekildi aituly tarihy túlghagha jala jabuy - ÚQK-ninng ainalysatyn mәselesi!
Al, biz tómende shoqaytanushy ghalym Ábdiuaqap Qaranyng Denis Daniylevskiy men jurnalist Sergey Miyheev siyaqty «qúirshyqtargha» qarata naqty tarihy derekter negizinde jazylghan maqalasyn qaytalap úsynyp otyrmyz.
Al, «Flash!» gazeti onyng bas redaktory Denis Daniylevskiy jәne gazeti tilshisi Sergey Miyheevting is-әreketteri men jazghandaryn ÚQK, Mәdeniyet jәne aqparat ministrligi óz nazaryna alady oilaymyz!
«Abay-aqparat»
1 - tarau
Songhy uaqyttarda, atap aitqanda Qazaqstannyng tәuelsizdigining 20 jyldyghy keng kólemdi toylanyp jatqanda, tәuelsizdik tarihynyng asa zor túlghasy Mústafa Shoqaygha jala jabushylar kóbeye bastady. Olar Shoqay syndy qazaq halqynyng maqtanyshy bolghan tarihy túlghagha nasisttermen birge istesken, әsirese Týrkistan legionyn qúryp bergen satqyn degen jala jabugha kýsh júmsauda. Múnyng shyndyqqa eshqanday qatysy joq ekenin derekter kórsetip otyr. Biz búl maqalada Shoqay jәne Týrkistan legionynyng qalay qúrylghandyghyna derekter negizinde jan-jaqty toqtalamyz.
II. Dýniyejýzilik soghys kezinde Gitlerding nasistik partiyasynyng basqaruyndaghy Germaniyanyng soghysqúmarlyghy Shoqaydyng Parijdegi kýndelikti ómirining tolyqtay ózgeruine sebep boldy. Nemis armiyalarynyng Polishany basyp aluy Europada soghysqa jeteleytin keristikti jaghdaydyng tuuyna jol ashty. Múnymen tek Shoqaydyng ghana emes, býkil Europa elderinin, әsirese Germaniyagha kórshiles Fransiya halqynyng túrmys-tirshiligi astan-kesteng boldy. Osyghan mezgildes nemis armiyasy men kenes armiyasy jaulap ózara bólisip alghan Polishanyng astanasy Varshavada "Prometey Odaghynyn" júmystarynyng toqtap qaluy zandy edi. Alayda әli soghysqa aralaspay beybit jatqan Fransiyanyng ózinde alasapyran jaghday qalyptasa bastady. Soghys qaupine baylanysty búl eldegi bosqyndardyng barlyq shygharmashylyq is-qimyldary toqtap qaldy. Olardyng ishinde Shoqaydyng 1929 jyldan beri ýzdiksiz shygharyp kele jatqan "Yash Týrkistan" jurnaly da bar edi.
Shoqay jiyi-jii Parijdegi Últtyq Kitaphanagha baryp, әsirese sayasy tarih pen filosofiya turaly kitaptardy oqydy. Osy kitaptar arqyly Germaniya men kenesterding dittegen maqsattaryn jәne múnda qanshalyqty tabysqa qol jetkize alatyndyqtaryn boljaugha tyrysty. Ásirese eki memleketting basshylary, atap aitqanda Gitler men Stalinning әlemdik biylikke qúmarlyqtarynyng adamzatqa qanday auyrtpalyqtar әkeletindigi turaly saualdyng jauabyn izdep sharq úratyn.
Shoqaydyng oiynsha olardyng ekeui de adasqan ozbyrlar edi. Olar jaratylysynan sayasat pen zúlymdyqta bir-birine teng týsetin. Olardyng arasyndaghy dara aiyrmashylyq - bireuining nasist, al ekinshisining internasionalist boluy edi. Basqa bir sózben aitqanda Gitler tek nemis halqynyng atasy, al Stalin bolsa bodan halyqtardyng «atasy» edi. Shoqay búlardyng birining ajaly ekinshisining qolynan bolady degen oida edi. Eger olar әlemdi biyleu ýshin auyzbirlik jasaytyn bolsa, onda olargha eshkim qarsy túra almas edi. Biraq Shoqay olardyng dostyqtarynyng ótkinshi ekendigine sendi.[1]
Al Parijde ýnemi kezdesip túrghan Reseylik bosqyndarynyng kópshiligi qalany tastap ketken bolatyn. Olardyng kóbi Fransiya men Germaniya arasynda búrq etui yqtimal soghystan bas saughalap Portugaliya arqyly Amerika Qúrama Shtattaryna qaray attanghan edi.[2]
Soghys qaupin Shoqay da sezip jýrdi. Alayda Fransiyany tastap ketudi eshqashan oilamady. Óitkeni ol qiyn-qystau kýnderde ózine qúshaghyn ashqan Fransiyany tughan otany dep eseptedi. Sondyqtan onyng pikirinshe, soghystan qorqyp Fransiyany tastap ketuge bolmaytyn edi.[3] Ol elde bir soghys órti shygha qalghan jaghdayda onyng qiynshylyqtaryna fransuz halqymen birge tózuge tәuekel etti.[4]
Sóitip Shoqay Fransiyada qaldy. Óitkeni, onyn jýreginde Fransiyanyng erekshe orny bar edi. Ol onyng taghdyr enshilegen ekinshi otany edi. Fransiya ol ýshin shynynda da bostandyqtar, tendikter jәne bauyrlastyqtar eli edi. Ol 1941 jyly 27 jeltoqsanda kóz júmghanda tek qazaq halqy ýshin emes, fransuz halqy ýshin de qúrban boldy deuge negiz bar. Óitkeni sol kezde jansaughalap AQSh-qa ketip qalghanda nasistterding qolyna týspey aman qalar edi.
Aqyrynda soghys Fransiyagha shashyrady. 1940 jyly sәuir aiynda aldymen Daniyagha jәne sonynan Norvegiyagha shabuldaghan nemis armiyasy mamyr aiynda Beligiya men Gollandiyany jaulap ala bastady. Endi soghys Fransiyanyng shekaralaryna tayady. Fransiya qosyndaryn nemis shabuldaryna qarsy Majinoda shoghyrlandyryp qorghanys shebin qúrdy.[5]
Osynday jaghdayda Parijdi tastap, Bordo qalasyna ketuge dayyndyq jasaghan dostary birge ketuge qayta úsynys jasasa da, Shoqay oghan kelispedi. Óitkeni ol qandayda bir qasiretke dushar bolatyn bolsa da, Parijden ketpeuge bel baylaghan edi. Nemis basqynshylyghyna qarsy qoldanghan dara saqtyq sharasy - arhiyvi men onsha qúny joq aksiyalaryn bir bankting seyfine saqtau boldy.[6]
Bir kýni ol kýtilmegen bir shaqyru aldy. Ony nemis ókimetining qyzmetkeri kezdesu ýshin Berlinge shaqyrypty.[7] Búl shaqyrtu Shoqaydy qatty alandatty. Óitkeni nemisterding ózin Berlinge ne ýshin shaqyrtqandyqtaryn týsine almady. Nemister Polishany basyp almas búryn "Prometey Odaghy" júmystary kezinde nasistterge qarsy ekenin aiqyn kórsetetin maqalalar jazghan edi. Sondyqtan ol nasistterge qarsy ekendigimen tanylghan bolatyn. Sol sebepti nemisterding búl kezdesude ózinen ne súraytyndyqtaryn nemese qanday salagha paydalanatyndyqtaryn joramaldap bilgisi kelgen edi. Biraq eshqanday bir qorytyndygha kele almady. Ekinshi jaghynan shaqyrtudy qabyldamay kezdesuge barmaytyn bolsa, Fransiyany qol astynda ústap túrghan nemister kerek bolghan jaghdayda ony óz yqtiyarynsyz-aq Berlinge alghyza biletin edi.[8]
Sonymen Shoqay Berlinge keldi. Berlinde ózin shaqyrtqan nemis ókimettik qyzmetkerleri Shoqaygha Kenesterding әskery kýshi turaly mәlimet súraugha shaqyrghandaryn aitty. Biraq Shoqay búl turaly eshqanday maghlúmaty joq ekendigin, ózin tek Týrkistan aimaghy ghana qyzyqtyratynyn, kenester turaly odan artyq eshnәrse bilmeytindigin aitty. Shoqay Berlinde bir apta bolghannan keyin Parijge oraldy. Endi kónili ornyna týsken edi. Óitkeni nemisterding ózimen eshqanday júmysy qalmaghan edi.[9]
Biraq búl tynyshtyq úzaqqa sozylmady. Osy kezdesuden shamamen eki ay ótken son, atap aitqanda 1941 jyly 22 mausym kýni Germaniya Kenester Odaghyna qarsy soghys ashty. Sóitip Shoqaydyng ómirining eng tynysh jәne jaybaraqat kýnderi ayaqtaldy.
Ol osy habardy әri tebirenispen jәne әri tandanyspen qarsy aldy. Sonda alghash oiyna oralghany nemis armiyasynda jas ofiyserlerding qart ofiyserlerden basym týskeni boldy. Óitkeni Shoqay Berlinde jýrgen kezinde nemis armiyasynda Kenester Odaghyna qarsy soghys ashyp-ashpau turaly tartys bolyp jatqandyghyn estigen bolatyn. Jas ofiyserler aghylshyndarmen bolghan shayqastarda úshyraghan jenilisterding ornyn bolisheuikterge qarsy soghysta jeniske qol jetkizip toltyrudy jaqtady. Al qart tәjiriybeli ofiyserler bolsa, kýsh-quaty turaly jetkilikti maghlúmattary joq Kenester Odaghymen soghyspau kerektigin algha tartty.[10]
Shoqay ýshin nemisterding kenesterge qarsy soghys ashuy kýtpegen uaqigha edi. Degenmen ol múny Týrkistannyng Mәskeuding búghauynan qútyluyna ondy әser etedi degen pikirde edi. Sondyqtan qatty tebirenip, tolqydy. Júbayymen Parij ortalyghyna bara jatyp jol boyy damylsyz sóiledi. Arakidik qoldaryn aspangha kóterip jazu jazghan sekildi ym-belgiler jasady.[11] Zayybynyng aituynsha Shoqay manyzdy sheshim qabyldar aldynda ýnemi osylay etetin edi. Shoqay búl jaghdaydy paydalanyp qalu kerektigin jәne búl ýshin jinalyp mәseleni talqylau kerektigin aityp jatty.[12]
Osynday oilargha shomghan Shoqay men júbayy qala ortalyghyna jasaghan seruenderinen ýilerine qaytty. Ýilerine kirgennen sәl ghana uaqyt ótken song ýsh nemis әskeri kelip Shoqaydy tútqyngha aldy. Sol kýni Parijde tútqyndalghan jalghyz ol emes edi. Parijde túryp jatqan kenesterge qarsy orys bosqyndarynyng alda kelgen ókilderi de tútqyndaldy. Olardyng barlyghy Kompiyen lagerine qamaldy.[13]
Negizinde búl lageridi abaqtydan góri nemisterding ýkimettik qyzmetkerlerining bilimin arttyru lageri deuge bolady. Lagerdegi júmystar Reseylik bosqyndardyng kenester turaly mәlimetterinen paydalanugha baghyttaldy Nemister osy maqsatta bosqyndar arasynda Kenester Odaghy turaly konfrensiyalar men talqylaular úiymdastyrdy. Shoqay da lageride Týrkistan turaly bir bayandama jasady.[14]
Shoqaydyng Týrkistan turaly bayandamasy tyndaushylargha óte únap, osy taqyrypta taghy bir bayandama jasauy súraldy. Shoqay múny shyn yqylaspen qabyl aldy. Biraq lageride ekinshi bayandamany jasaytynday úzaq uaqyt qala almady. Óitkeni Shoqaydyng bayandamasyn jalghyz tútqyndar ghana emes, lageriding nemis basshylary da únatqan edi. Olar kenesterge qarsy múnday bir bayandamany radio arqyly týrkistandyqtargha qarata jasauyn súrady.[15] Jalpy alghanda Shoqay búl úsynysqa ong qaraghanmen radiodan sóz sóileuge birden kelise qoymady. Óitkeni onyng oiynsha, Týrkistannyng jergilikti halyqyna arnap sóz sóileu men Týrkistannan tys jerde sheteldikterge bayandama jasau arasynda ýlken aiyrmashylyq bar edi. Týrkistandyqtargha óz otany turaly bayandama jasaytyn kezinde bar nәrsege óte múqiyat bolyp, әsirese ólkening sayasy shyndyqtary turaly qatelikterge boy úrmauy kerek edi. Olay bolmaghan jaghdayda bayandamanyng payda ornyna ziyan keltirui mýmkin edi.[16]
Sol sebepti nemisterge tútqyngha týsken týrkistandyq әskerlermen kezdesip olardyng últtyq mәselelerdegi oi-pikirlerin bilip alu qajet edi. Sodan keyin ghana týrkistandyqtargha arnap bir bayandama jasaugha bolar edi.[17]
Shoqay Berlinge qaray attanbas búryn eki kýnge ýiine soqty. Berlin sapary ýshin kerekti dayyndyqtaryn jasady. Týni boyy jazu mashinkasymen jazu jazdy. Ol tanerteng ertemen Parijge ketti. Kelgennen keyin taghy da jazdy.[18] Ol shilde aiynyng ortalarynda Parijden Berlinge qaray әskery kólikpen jolgha shyqty.[19]
Shoqay Berlinge bara jatqanynda kenes dәuirinde ósken týrkistandyq jastarmen alghash ret kezdestindikten óte tolqyp túrghan edi. Búl kezdesuler, әsirese 1922 jyldan beri shetelde Týrkistan turaly jazghan maqalalaryndaghy tújyrymdarynyng dúrys búrysyn anyqtaugha mýmkindik beretin edi. Sol maqalalarynda Týrkistannan shalghay jerde, Europanyng kindiginde tek kenes baspasózinde oryn alghan mәlimetterge sýiene otyryp, qorytyndylar men tújyrymdar jasaghan edi. Týrkistangha bara almaghandyqtan, olardyng qansha dәldikpen aitylghanynan beyhabar edi. Tútqyndarmen sóilesken kezinde osy mәseleni anyqtaugha tyrysatyn edi. Sonday-aq nemisterge tútqyngha týsken týrkistandyqtardyng tolyqtay kenes jýiesinde bilim alyp ósken jastar boluy da ony qyzyqtyrghan edi. Sol tәrbiyening týrkistandyq jastardy qanday sipatta qalyptastyrghanyn bayqau mýmkinshiligine qol jetkizetin edi.[20]
Shoqay әsirese olardyng ózi turaly ne oilaytyndyqtaryn bilgisi keldi. Biraq jastardyng ózi turaly biletinine kýmәndi edi. Ol búl turaly oilaryn bylay ortagha salady: "...Tútqyndarmen kezdesetin bolghandyqtan tolqyp túrmyn. Olarmen týsinisetin ortaq bir til taba alamyz ba? Alayda sol jastar men turaly esh nәrse bilmeydi. Esh nәrse de estimedi. Mening sheteldegi is-әreketterimnen de beyhabar. Sondyqtan da óte tolqyp túrmyn."[21]
Biraq Shoqay Berlinge kelgende soghys tútqyndarymen birden kezdesuding mýmkindigi bolmady. Lagerlerge baryp aralau ýshin alty apataday kýtuine tura keldi.[22] Shoqaygha lagerlerdi kórip qaytu ýshin nelikten dereu rúhsat berilmegendigi turaly qolymyzda eshqanday derek joq. Degenmen, búghan nemister basyp alghan kenes territoriyalaryn basqaru turaly NSDAP[23] men Syrtqy Ister Ministrligi arasyndaghy biylik tartysynyng sebep bolghandyghy dausyz.
Kenesterge soghys ashpastan birneshe ay búryn atalghan eki mekeme bir-birinen habarsyz Kenes Odaghyna basyp kiru jónindegi dayyndyq júmystaryn bastady. Búl túrghyda alghashqy júmystardy NSDAP-tyng Syrtqy Sayasat Kensesi bastatty. 1941 jyly 31 nauryz kýni búl kensege qarasty "Shyghys Mәseleleri Ortalyq Sayasy burosy" qúryldy jәne onyng tóraghalyghyna Alifred Rozenberg taghayyndaldy. 1941 jyly 20 sәuir kýni Shyghys Europa aimaghy mәselelerining ortalyq atqaru qyzmetkeri degen lauazym atty alghan Rozenberg ózining júmys tobyn jasaqtay bastady. Sonyng alghashqy qyzmetkerleri arasynda professor Gerhard fon Mende men Georg Leybrandt sekildi esimder oryn aldy.[24] Sonymen Rozenberg nemis armiyasy basyp alatyn kenes jerlerindegi bolashaq nemis biyligining josparlaryn jasay bastady.[25]
Rozenberg basshylyghyndaghy buronyng resmy bir mekemege ainaluy soghys bastalghannan keyin, Shoqaydyng Berlinge ayaq basqan kýnderine sәikes keldi. 1941 jyly 16 shilde kýni Gitlerding qatysuymen bir manyzdy jinalys ótkizildi. Búl jinalysta Kenester Odaghynan basyp alynghan aimaqtarmen ainalysatyn jana bir ministrlikting qúryluy men ókilettilikteri turaly sheshim qabyldandy. "Basyp Alynghan Shyghys Elderi Ministrligi" degen at berilgen osy jana ministrlikke ertenine Rozenberg ministr bolyp taghayyndaldy. Sóitip Shoqaydyng aralaugha tilek bildirgen tútqyn lagerlerinen jauapty bolghan jәne qysqasha Shyghys ministrligi (Ostministerium) dep atalghan búl jana ministrlik 1941 jyly 17 shildeden bastap óz júmsyn bastady.
2 - tarau
Shyghys Ministrligining úiymdyq qúrylysy auqymdy jәne qyzyq sipatta edi. Sayasat, ekonomika jәne әkimshilik sekildi ýsh negizi bólimnen túratyn ministrlikting sayasy bólimi taqyrybymyz túrghysynan kóbirek manyzdy bolghandyqtan, ol turaly toqtalamyz. Búl bólimning basyna "ministral diyrektor", yaghny ministrge tikeley baghynatyn diyrektor degen lauazymmen Rozenbergting jaqyn qyzmettes joldasy Leybrandt taghayyndaldy. Sayasat bólimi de óz ishinde on salagha bólindi. Olar tómendegidey bolatyn:
1. Jalpy sayasat, bastyghy - Syrtqy Ister Ministirliginen Otto Broytigam,
2. Ostland,[1] bastyghy - Syrtqy Ister Ministirliginen Peter Klayst,
3. Ukraina, bastyghy - SS Ober-fýrer[2] Vilgelim Kinkeln,
4. Resey,[3]
5. Kavkaz,[4] bastyghy - fon Mende,
6. Mәdeniyet,
7. Qonystanu,
8. Baspasóz,
9. Jastar isi,
10. Áyelder isi.[5]
Soghystan aldynghy kezende Germaniyanyng Syrtqy Ister ministrligi de kenesterge qarsy jýrgiziletin soghysqa baylanysty dayyndyq jasady. Biraq, búl jóninde NSDAP-tyng da júmystar jýrgizip jatqandyghynan beyhabar edi. Eki mekeme arasyndaghy osynday baylanyssyzdyq uaqyt óte kele bәsekege ainaldy. Biraq dayyndyqtaryna búrynnan bastaghan jәne Gitlerding qoldauyna ie Rozenberg basyp alynatyn kenes territoryalary turasynda ókilettik aluda Syrtqy Ister ministrligin qatardan shygharuda tabysty boldy.
Qolda bar derekter Germaniya Syrtqy Ister ministrligining Kenester Odaghyn jaulap alugha baghyttalghan alghashqy úiymdyq júmystaryn 1941 jyldyng sәuir aiynda bastaghandyghyn kórsetedi. Sol aida ministrlikte basyp alynatyn kenes jerleri mәselesimen ainalysatyn bir Resey komiyteti qúryldy. Búl komiytetting tóraghalyghyna elshilik kenesshisi Georg Grosskof taghayyndaldy. Biraq Resey komiytetining júmystary NSDAP-tyng Shyghys mәseleleri Ortalyq Sayasy burosynyng júmystarynan artta qaldy. Óitkeni, odan búryn júmystaryna bastaghan atalmysh buro Kenester Odaghy jónindegi mamandardyng kópshiligin óz qúramyna jinap alghan edi. Osy sebepti Grosskoftyng fon Mende men Leybrandt sekildi mamandardy Resey Komiytetine alu úmtylysynan bir nәtiyje shyqpady. Sondyqtan Grosskoftyng júmystary jaulap alynatyn Ukraina, Kavkaz jәne Qyrym sekildi aimaqtarda qúrylatyn nemis әkimshilik organdary ýshin Syrtqy Ister Ministrligi qyzmetkerlerinen basqarushy kadrlardyng tizimin dayyndaudan әrige bara almady.[6]
Grosskoftyng Resey Komiytetining mindetteri men jauapkershilikterining ayasy Kenester Odaghymen soghys bastalghannan keyin belgilendi. Soghys bastalghannan bir apta ótkennen song Verner Otto fon Hentig kenesterding ontýstik-shyghys halyqtarynyng (kaukazdyqtar, qyrghyzdar, tatarlar tb.) mәselelerinen jauapty qyzmetker bolyp taghayyndaldy.[7] Resey Komiyteti sonday-aq "Viyneta" Shyghys kensesining ýgit-nasihat isterining bir bólimin mindetine alyp, Kenester Odaghynyng orys emes halyqtaryna qatysty broshuralar dayynday bastady. 1941 jyldyng 16 tamyz kýngi bir qújattan angharylghanynday, Resey Komiyteti kenes armiyasynan tútqyngha týsken tatar, ózbek, qazaq sekildi shyghys halyqtaryna arnap "Shyghys Týrik" atty bir broshura dayyndaugha kiristi. Múny Syrtqy Ister ministrligi Resey Komiytetinde júmys isteytin qazandyq Ghalimjan Idrisy jasady.[8]
Qorytyndylay kele, mynany aitugha bolady: Shoqay shilde aiynyng ortasynda Berlinge kelgen kezde[9] tútqyndarmen jýzdesu mәselesinde biylik talasyna tap boldy. Shamasy Shoqaydan radio arqyly týrkistandyqtargha qarata sóz sóileuin súraghan Shyghys ministrligi de, Resey Komiyteti de emes edi. Shoqaygha múnday ótinish jasaghan nasistik ókimetting Ýgit-Nasihat Ministrligine qarasty "Viyneta" úiymy bolugha tiyis. 1941 jyldyng kókteminde listovka, broshura jәne gramplastinkalar arqyly kenesterge qarsy ýgit-nasihat júmystaryn jýrgizu ýshin qúrylghan "Viyneta" úiymy radio habarlarymen ainalysatyn edi. Soghystan bir aptaday búryn orys, ukraiyn, kavkaz jәne týrik-tatar halyqtarynyng on shaqty ókiline qyzyl armiya qataryndaghy jauyngerlerdi әskerden qashugha shaqyrghan ýndeulerdi oqytyp, gramplastinkalargha jazdy. Búl plastinkalar keyinnen radiodan jariyalandy.[10]
Mine, osy jaghday bizdi Shoqaydan týrkistandyqtargha qarata radiodan sóz sóileuin súraghan mekemening "Viyneta" úiymy boluy tiyis degen qorytyndy shygharugha jeteledi. Biraq Shoqay múnda sóz sóilemes búryn týrkistandyq tútqyndarmen kezdesudi qalady. Al múnday kezdesudi iske asyratyn "Viyneta" úiymy emes edi. Kezdesuge rúqsatty beretin ókimet organy Shoqay Berlinge kelgen kezde jana belgilenip jatqan edi. 17 shilde kýni Shyghys Ministrligining qúryluymen birge kenes tútqyndary jónindegi biylik Grosskoftan Rozenbergke ótti. Sonymen Shoqay Berlinde Grosskof basqaruyndaghy Resey Komiytetining týrkistandyq tútqyndargha jauapty qyzmetkeri fon Hentigten emes, Rozenbergting Shyghys ministrligining kenestik týrki halyqtarynan jauapty qyzmetkeri fon Mendeden rúhsat alatyn boldy. Al, Shyghys ministrligining bolsa tútqyndar mәselesinde Resey Komiytetine qaraghanda basqasha josparlary bar edi. Shoqay búl josparlardyng jýzege asyryluyn kýtuge mәjbýr edi.
Negizinde Shyghys ministrligining soghystyng bastapqy kezeninde tútqyndargha qatysty eshqanday jospary joq edi. Olardan jәrdem otryadtaryn jasaqtau bolsa esh oigha alynbaghan edi. Nasistter tek tútqyndardy keybir erejeler boyynsha bólumen boldy. Tútqyndar arasynda anyqtaghan kommunisttik partiyanyng joghary lauazymdy basshylary men joghary dәrejedegi memlekettik qyzmetkerlerin, evreyler men aziyalyqtardy óltirip tastap otyrdy. Sonymen qatar aziyalyq músylman tútqyndardyng sýndetti boluy olardy evreylermen shatastyrularyna sebep boldy. Sondyqtan, myndaghan tútqyn óldi.[11]
Shyntuaytyna kelgende,kenes armiyasynan tútqyngha týsken týrki tektes jәne kavkazdyq músylman әserlerdi nemis armiyasynda nemese qanday da bir resmy qyzmette qoldanu nasistik iydeologiyagha qayshy edi. Óitkeni, nasistterding adamdardy nәsilge qaray bólu kategoriyasy boyynsha tatarlar men Orta Aziyanyng týrki halyqtary "tómengi satydaghy aziyalyqtar tobyna" kiretin. Olar nasistterding pikiri boyynsha, slavyandardan da tómen nәsilge jatady. Tipti olar adamnan da tómen jek kórinishti bir maqúlyq (untermensch) edi.[12] Osy sebepti nemis-kenes soghysynyng bas kezeninde nemisterden kenes tútqyndaryn paydalanu turaly eshqanday oy joq edi. Búl pikir soghys bastalghannan keyin ghana qalyptasa bastady.
Búl arada Germaniyanyng Kenester Odaghyna shabul jasauy basqa elderdegi ukraiyn, kavkaz, týrki tektes Reseylik bosqyndardy da qozghalysqa týsirdi. Olardyng jýrekterinde Germaniyanyng soghysta jeniske jetuining otandarynyng kenestik bodandyqtan qútylatyndyghy turaly ýmit oty jandy. Osy sebepti bosqyn jetekshileri arasynda kenesterding jenilisin jedeldetu jәne otandarynyng sayasy keleshegin qalyptastyru júmystarynda belsendi ról atqaru ýshin nemis ókimetimen birgestesu yntasy oyandy.[13] Osy maqsatta әrtýrli elderdegi nemis elshilikterine ótinishter týsti. Atalmysh ótinishterde nemis ókimetine kenesterge qarsy soghysta erikti týrde jәrdem etuge dayyn túrghandyqtary atalyp ótildi, tilegi bildirildi. Olar nemis ókimetinen búl kómekting qarymtasynda elderining tәuelsizdigin qamtamasyz etuin súrady.[14]
Ekinshi jaqtan kenes armiyasy qatarynda soghysyp jatqan keybir orys emes әskerlerding soghyspastan, nemisterge óz erkimen berilip jatqany bayqaldy. Kenes armiyasynda olardyng kópshiligine orys tilin bilmegendikteri ýshin ekinshi sorttaghy әsker retinde qaraluda edi. Olardyng bir bóligi әskery jattyghu kórmesten, tipti qolyna qaru berilmesten, maydangha jiberilgen edi. Nemisterge óz erkimen berilgen әskerlerding qatarynda kenestik rejimge qarsy әskerler de boldy.[15]
Bosqyn jetekshilerining nemis armiyasyna jәrdemshi bolu ótinishteri jәne kenes armiyasy qataryndaghy keybir jauyngerlerding nemis armiyasyna býiirlerining tartuy nemis armiyasy qúramynda kenestik әskerlerden erikti kómekshi otryadtar jasaqtau pikirin tughyzdy. Búl pikir Shyghys ministrligi, Qarsy Barlau jәne Syrtqy Ister ministrlikteri tarapynan qoldau tapty. Biraq búl pikirding alghash ret kimnen, qashan jәne kelgendigi belgisiz.[16]
Osynday damushylyqtargha baylanysty Shyghys ministrligi tamyz aiynda tútqyndarmen ainalysatyn bir komissiya qúrdy. Búl komissiyanyng basyna NSDAP-tyng "SA" polkinen shtrumbanfýrer Geybeli taghayyndaldy. Bastapqyda búl komissiyagha tútqyndarmen últtaryna qaray ainalysu ýshin jeti adam kirdi. Tatar, bashqúrt jәne fin tútqyndar ýshin Ahmet Temiyr, Týrkistannyng ózbek, qazaq, qyrghyz jәne týrikmen tútqyndary ýshin Ualy Kaým, soltýstik kaukazdyqtar ýshin Aly Kantemiyr, azerbayjandar ýshin Mehmet Bey, gruzin jәne armiyan tútqyndar ýshin eki kisi jәne Mústafa Shoqay belgilendi. Músylman jәne týrki tektes tútqyndarmen baylanysty qyzmetkerlerding tóraghasy bolyp taghayyndalghan Shoqay ózine kómekshi jәne audarmashy retinde Uәly Kaymdy tandady. Komissiya mýshelerine mindeti tútqyndardy últyna qaray anyqtau jәne tútqyndarmen sóilesip mәlimet jinau qyzmeti jýkteldi.[17]
Tútqyn komissiyasy alghashqy júmysyna bastau ýshin 26 tamyz kýni Ganofer manyndaghy Órbke jәne Bergen-Belsen tútqyn lagerilerine qaray jolgha shyqty. Shoqaydyng Berlinde bir jarym ay jatyp tebirenispen kýtken kezdesuleri aqyrynda jýzege asty. Biraq lagerilerge jetkeninde Shoqay kýtpegen bir jaghdaymen kezdesti, jәne búl onyng kónilin su sepkendey basty. Lagerilerde tútqyndar qiyn jaghdayda ómir men ólim arasynda arpalysyp jatqan edi. Azyq, susyn jәne baspana tapshylyghy eng joghary dengeyde edi. Búl az bolghanday nemis әskerlerining nasistik әsire nәsilshildikten tuyndaghan qan-qúily zúlymdyghyna tap bolyp jatty. Nasistik әskerler әsirese tatarlar men týrkistandyq tútqyndardy qit etse atyp tastaudan tayynbaydy. Búl jaghdaylargha kuә boludyng Shoqaygha auyr tiygeni sonshalyq, olardy kórgenshe, ólip ketkendi artyq sanady. Keyinnen júbayyna jasyryn týrde jibergen hatynda[18] soghys tútqyndarynyng jýrek syzdatar auyr jaghdayyn egjey-tegjeyli bayandady. Onyng aituynsha, nemis әskerleri tútqyndardy mazaq etetin jәne únamsyz bolmashy bir әreketi ýshin atyp tastaytyn edi. Ashtyq әbden ózekke týsken әskerler ólgen joldastarynyng jýrekteri men bauyrlaryn jep, tiri qaludyng amalyn jasauda edi. Júbayyna joldaghan hatynda Shoqay ózi kuә bolghan múnday jan týrshigerlik kórinis aldynda ózining adam ekendiginen úyalghandyghyn atap ótti.[19]
Osylaysha, Shoqay lagerlerdegi alghashqy kýnnen-aq nasisttermen birge kenesterge qarsy Týrkistannyng sayasy qúqtary ýshin kýresuding maghynasyz jәne tipti ziyandy ekendigin anghardy. Soghan qaramastan, ózi de tútqyn sipatynda bolghandyqtan, tútqyn komissiyasyndaghy qyzmetin jalghastyrugha mәjbýr boldy. Biraq, óz qalauynan tys atqaratyn búl qyzmetindegi basty maqsaty - nemis armyasynyng Kenester Odaghyna qarsy jýrgizip jatqan soghysynda jenip shyghuyn qamtamasyz etu emes, tútqyndardyng auyr jaghdayyn birshama da bolsa jaqsartu boldy. Ol býkil júmys uaqytyn, tipti ómirining qalghan bóligin osy maqsatqa arnady.
Shynynda da, soghystyng alghashqy aptalarynda tútqyndardyng jaghdayy súmdyq auyr edi. Óitkeni, bastapqyda lagerlerde jinalghan jýz myndaghan tútqyndardyng mәseleleri men qatar kenestik shyghys halyqtarynan shyqqan tútqyndardan kómekshi otryadtar úiymdastyru isi de oilastyrylmaghan edi. Búl kezenge baylanysty jasalghan zertteuler de lagerilerde azyq-týlik jetkiliksizdigi men baraktardaghy densaulyqqa ziyandy las jaghday saldarynan, sonday-aq, nasistterding nәsilshildildiginen tuyndaghan zúlmatynan myndaghan tútqynnyng ólim qúshqanyn rastaydy.[20]
Shoqay tútqyn lagerilerinde kezderinde kóptegen músylman tútqynnyng orynsyz naqaq atylyp tastalynuyna kedergi boldy. Ásirese, sýndetti bolularyna baylanysty músylman tútqyndardy nemisterding evrey dep oilap, atyp tastau oqighalarynyng azaýynda eleuli ról atqardy.[21] Shoqay bir joly lagerilerdi aralap jýrgeninde otyz bes músylman tútqynyng tek qana sýndetti bolghandyqtary ýshin atylayyn dep túrghandyghyn kórdi. Ol dereu búl iske aralasyp, әskerlerdi ajal auzynan arashalap qaldy.[22] Sonday-aq, aldaghy uaqyttarda da búghan úqsas qatelikterge jol bermeu ýshin búl mәsele jóninde nemis basshylaryn habardar etuge tyrysty. Shyghys ministrligi, Nemis Qaruly Kýshteri qolbasshylyghy jәne SD ókilderi qatysqan bir jinalysta músylmandardyng sýndetke otyrghyzu dәstýri turaly maghlúmat berildi. Búl maghlúmatty kimning bergendigi turaly eshqanday derek bolmasa da, Shoqaydyng búl jinalystyng ótkiziluinde ýlken yqpaly boluy әbden mýmkin. Nemis ghalymy Mýhlen 1941 jyldyng tamyz aiynan bastap sýndetti bolghandyqtary ýshin músylmandardy atyp tastau oqighalarynyng seyilgenin aitady.[23]
Shoqaydyng tútqyndardyng auyr jaghdayyn jaqsartu turaly qolynda eshqanday biylik joq edi. Qolynan keler tek shara - nemisterding basshylyq oryndaryna bayandama hat jiberip, búl jaghdaydyng jaqsartyluyn súrau ghana edi. Quә bolghan oqighalarynyng әserinde qala otyryp auyr syndardy tilge tiyek etken bir bayandama dayyndady. Onda bylay dedi: "Sizder, nemister, ózderinizdi Europanyng eng órkeniyetti jәne mәdeniyetti halqy retinde kóresizder. Eger sizderding mәdeniyetteriniz mening osy kórgenderim bolsa, men de sizderge tútqyndardyng basyndaghy dәl sonday auyrtpalyq jәne apatpen әdire qalularyndy tileymin.[24] Sizder HH-ghasyrda, Shynghys hannyng HII-ghasyrda jasaghynan da beter is jasap jatyrsyzdar." Ol búl bayandamasyn Uәly Qaymgha nemis tiline audartyp tiyisti ofiyserlerge tapsyrdy. Bayandamany alghan ofiyser Shoqaygha oiyn shekten tys batyldyqpen bildirgenin aitty. Búghan Shoqay "Eger siz osyghan baylanysty meni atyp tastaytyn nemese dargha asatyn bolsanyzdar men dayynmyn. Múnday órkeniyetti qoghamda ómir sýrgennen ólgendi artyq sanaymyn. Men osy súmdyq kórinisterge baylanysty ómirge degen qúlshynysymdy joghalttym" dep jauap qaytardy.[25]
Shoqaydyng lageri sharttarynyng jaqsartyluy jolyndaghy eskertuleri men úmtylystarynyng zaya ketpegendigin derekter anyqtauda. Zertteushi Mýhlenning aituynsha, 1941 jyldyng tamyz aiynan bastap kenestik músylmandarynyng top-tobymen ólim oqighalary aitarlyqtay dәrejede azaydy.[26] Legionda bolghan atqarghan bir tútqyn Shoqaydyng lagerilerine kelip ketuinen keyin jaghdaylarynyng jaqsarghandyghyn atap ótedi. Shoqaydyng aralap ketuinen keyin lageride tútqyndardyng tazalyq ýshin monsha men dush mýmkinshilikterimen kóbirek qamtamasyz etildi jәne taghamdary jaqsartyldy.[27]
Shoqay tútqyndardyng lagerilerding auyr sharttaryna tóze alulary ýshin kónil-kýilerining kóterinki bolu kerektigin jaqsy týsindi. Búl ýshin eng aldymen tútqyndargha ózining qolynda eshqanday biylik joq ekendigin jәne nemisterding nasistik iydeologiyasynyng zúlymdyghynan tughan óz ýmitsizdigi men pessimizmin kórsetpeuge tyrysty. Sodan keyin olardyng kónil-kýilerin kóteru ýshin bile túra ótirik aityp, jalghan uәdeler berdi. Mariyagha jazghan hattarynyng birinde bylay deydi: "Menen jәrdem kýtken, maghan ýmit artqan osy baqytsyz bayghús jandargha eshqanday kómek kórsete almaghandyghyma baylanysty jan azabyn shegudemin; men olargha kómektesuge uәde berudemin jәne olardy júbatu ýshin bile túra ótirik aitamyn."[28]
Shoqaydyng búl mәselede az da bolsa tabysqa jetkendigin tútqyndardyng birining esteliginen bayqaymyz. Shoqay barghan tútqyn lagerilerining birinde bolghan jәne soghystan keyin Qazaqstangha qaytqan Maqsút Nәbiyev esteliginde osyghan baylanysty bylay deydi: "Bir qazaq ziyalysy kelip, týrki tektes tútqyndardyng barlyghyn bir jerge jinady. Onyng sol kezde ne aitqany dәl esimde joq. Biraq sózderi jýregimizge jyly tiydi. Aytqan pikirleri únady. Onyng qarapayym kisi emestigi, óte mәdeniyetti jan ekendigi kórinip túrghan edi. Keyinnen bildik, ol kisi Mústafa Shoqay eken."[29]
Búl arada Shoqay tútqyndarmen ótkizgen kezdesulerinen Týrkistannyng sayasy jaghdayyn biluge mýmkindik tapty. San jyldar shetelde bosqynda jýrip Týrkistandaghy kenes biyligi turaly jasaghan tújyrymdary men syndarynda janylyspaghandyghyna kóz jetkizdi. Olarda әsire ketpegen edi. Qayta kem jazghan edi.[30]
Tútqyn komissiyasynyng Ganofer manyndaghy Órbke jәne Bergen-Belsendegi júmystary 1941 jyldyng 27-28 tamyz kýnderi arasynda eki kýn jalghasty. Búl jerde júmystaryn bitirgen komissiyanyng kelesi ayaldamasy Shyghys Prussiyadaghy lageriler edi. 1941 jyldyng 6-25 qyrkýiek kýnderi búl jerde ornalasqan jeti lageridi aralady. Olar: 1.Torn, 2. Prostkan, 3. Suvalki, 4. Shiruindt, 5. Metziyken, 6. Pogegen, 7. Ebenrode lagerleri edi.
Komissiyanyng ýshinshi júmys aimaghy Polisha men Úkrainadaghy lageriler boldy. 7 qazan men 30 qarasha kýnderi arasynda jasalghan búl saparda bes lageridegi tútqyndarmen jýzdesildi. Ol lageriler: 1. Lemberg, 2. Yaroslau, 3. Kochanovka, 4. Deba, 5. Samosh edi.[31]
Tútqyn komissiyasy óz júmysyn jalghastyryp jatqan kezde nasistik ókimetting jogharghy basshylyqtarynda tútqyndardan kómekshi otryadtardyng jasaqtaluyna degen qarsylyqty bәsendetken damushylyqtar bolyp jatty. Búl mәselede Germaniyanyng Ankaradaghy elshisi Frans fon Papen manyzdy ról oinady. Papen Týrkiyanyng beytaraptyghyn Germaniyanyng paydasyna búzyp, soghysqa qatystyru ýshin jantalasuda edi. Búl maqsatyn iske asyru ýshin Týrkiyanyng sayasy qayratkerleri men ziyalylarynyng týrikshilik sezimderin qozghalysqa týsirmek boldy. Papenmen etene jaqyn baylanys ornatqandar búrynghy әskery generalder edi. Olardyng biri Ánuar Pashanyng inisi - Nury Pasha (Killigiyl) edi. Papen qyrkýiek aiynda Nury Pashanyng Berlinde Germaniya Syrtqy Ister ministrligining qyzmetkerlerimen kezdesuin qamatamasyz etti. Búl kezdesuding hattamalaryna qaraghanda, Nury Pasha músylman jәne týrki tektes soghys tútqyndarynan jeke otryadtar jasaqtaluyn jәne búl mәselede ózderining qol úshyn beretindikterin aitty.[32]
3 - tarau
Rasynda da jeltoqsan aiynda soghystyng bastalghanyna shamamen alty aidan artyq uaqyt ótuine qaramastan, nasisttik ókimet jaulap alynghan kenes jerlerining bolashaghy turaly sayasatyn әli belgilemegen edi. Búl mәsele turaly nemis ókimeti tónireginde basty eki kózqaras talqylanyp jýrdi. Birinshisi, KSRO-ny tútastay nemis otaryna ainaldyru edi. Búl kózqaras boyynsha kenestik respublikalarda jergilikti halyqtargha basqaru biyligi berilmey, barlyq biylik nemis basshylarynyng qolynda bolatyn edi. Al ekinshi kózqaras bolsa, Kenester Odaghyn avtonomiyalyq әkimshilik aimaqtargha bólip, jergilikti ókilderge biylik berudi jaqtady. Birinshi jәne qatang kózqarasty Shyghys Ministrligi, al ekinshi iydeyany Syrtqy Ister Ministrligi jaqtady.[1] Degenmen eki kózqarastyng eshbirinde nasistik basshylyqtyng Týrkistangha tәuelsizdik beru niyeti bayqalmaydy. Nasisterding Týrkistangha berudi oilaghan eng baysaldy degen sayasy qúqtarynyng ózi, kenester bergen qúqtarmen salystyrugha da túrmaydy. Alayda Shoqaydyng sayasy kýresining negizgin Týrkistannyng tolyq tәuelsizdigi qúrady. Ol búdan basqa eshqanday da bir sayasy maqsatty qabyldamaq emes edi.[2]
Nasistermen birge istespeuine taghy bir sebep retinde, Shoqaydyng jeke qasiyetterin aitugha bolady. Ol qantógis pen soghysqa әrqashan qarsy boldy. Sayasy kýresti ýnemi beybit jolmen, yaghny pikir jolymen jýrgizudi jaqtaghan ol soghys pen qarudy esh únatpaytyn. Sondyqtan onyng әskery jasaqtargha qolbasshylyq etui mýmkin emes edi. Shoqayda soghys pen soghys uniformasyn jek kóretindigi sonshalyq, әlemde armiya aty berilgen qanday da bir mekemening boluynyng ózin qalamady. Sonymen qatar, beybitshilik pen tәrtipti saqtau ýshin әsker men polisiya sekildi qaruly kýshterding kerek ekendigin de moyyndaytyn. Degenmen múnday mekemelerding birinde qyzmet atqarghysy kelmeytin. Álemde soghyssyz, beybit tirshilik ornauy ýshin adamdardyng ne isteui kerektigi turaly úzaq tolghanatyn. Aqyrynda adamdzattyng ol dengeyge kóterile almaytyndyghy jәne múnyng bir utopiya ekendigi turaly qortyndygha keletin.[3]
Qorytyndylap aitar bolsaq, Shoqay Týrkistan legionyna qatysudan ýzildi-kesildi bas tartty. Shoqaydyng "Yash Týrkistan" jurnalyn shygharuyna úzaq jyldar boyy janqiyaarlyqpen kómektesken Tahir Chaghataydyng júbayy Saadet Chaghatay da osynday pikir aitady. Chaghatay Shoqay nemisterding tútqynyndaghy jerlesterin orystargha qarsy óz shepterinde soghysugha yntalandyru turaly talaptaryna kelispegendigin atap ótedi. Onyng aituynsha, Shoqay múnday bir is-qimylgha ýles qospaytynyn ashyq týrde bildirgen. Shoqay nemisterge týrki kenestik tútqyndardy maydangha jibermeuge kenes berdi. Onyng ornyna oqularyn ayaqtamay jatyp, kenes armiyasy qatarynda soghysqa aidalyp, tútqyngha týsken jastardy bilim alularyn jalghastyrulary ýshin oqugha jiberulerin, al basqa tútqyndardy maydan tylynda júmys isteuin úsynys etti.[4]
Shoqay júbayyna jazghan songhy hattarynyng birinde, múndaghy jaghdaydyng ózin qanaghattandyrmaghandyghyn jәne birneshe kýn ishinde Parijge qaytatyndyghyn mәlimdedi.[5] Shoqay búghan úqsas taghy bir hatty Stambuldaghy Tahir Chaghataygha da jiberdi. Hatynda bylay dedi: "Búl jerdegi kezdesulerim ayaqtaldy. Parijge qaytugha sheshim qabyldadym... Germaniyada bizdi qyzyqtyratyn mәseleler turaly maghlúmat alghyng kelse, búl júmystargha tikeley aralasyp jýrgen Uәliyge hat jaz. Osy qysqa hatty búrynghy dosymyz Vichy arqyly pochtagha salghyzyp otyrmyn. Parijge oralghannan keyin jazatyn egjey-tegjeyli hatymdy kýtersin."[6] Búl hat Shoqaydyng legion jobasyna kelispegendigin, sonymen qatar endi tútqyn komissiyasyndaghy qyzmetin tastap Parijge qaytugha bet alghandyghyn bizge aiqyn kórsetedi. Eger Shoqay Parijge orala alghanda, Chaghataygha jazatyn hatynda bәlkim Týrkistan legiony turaly oi-pikirlerin ashyq týrde jazatyn edi. Biraq Parijge qaytu Shoqaydyng peshenesine jazylmaghan edi.
Tútqyndarmen kezdesu komissiyasy retinde Polishadaghy Chenstohav lageri Shoqay aralaghan songhy lager boldy. Komissiya kelgen kezde lagerde sýzek auruy shyqqan edi. Soghan qaramastan komissiya tútqyndarmen kezdesuler ótkizdi.
Komissiya sýzek epiydemiyasynyng artuyna baylanysty tútqyndardan bólinip karantinge alyndy. Komissiya mýsheleri eki apta búl jerde karantinde qaldy. Karantin kezinde komissiya mýshelerinde auru belgileri kórinbegendikten lageriden qaytularyna rúhsat berildi.[7]
Shoqay búdan әri tútqyn lagerinde júmys isteudi qalamady. Chenstahov lageri Shoqaydyng barghan songhy lageri boldy. Búl jerden júbayyna joldaghan hatynda bylay dedi: "Júmystar qyzyqty emes, tútqyndardy sanau ghana. Tez arada búl júmystan bosanu kerek jәne karantinde qamalyp qalmauym kerek."[8]
19 jeltoqsan kýni komissiya Berlinge oraldy. Shoqay Berlinge kelgeninde ystyghy 40 graduske kóterilgen edi. Ol sýzek auruy degen kýmәnmen Viktoriya auruhanasyna jatqyzyldy. Bir apta boyy kórgen emi esh nәtiyje bermey, 1941 jyly 27 jeltoqsan kýni qaytys boldy.[9] Nemis resmy qyzmetkerleri ólim sebebi retinde Chenstohav lagerinde júqtyryp alghan sýzek auruyn kórsetti. Biraq júbayy Mariyadan bastap onyng jaqyn dostary onyng ólimine kýmәnmen qarady.[10] Shoqaydyng ólimindegi syrlar basqa úzaq maqalanyng taqyryby. Shoqay 1942 jyly 2 qantar júma kýni Berlindegi týrik shәiitteri ziratyna jerlendi.[11]
Sonymen, qoryta aitqanda Mústafa Shoqay Týrkistan legiony jәne basqa mәselelerde fashisttermen eshqanday birge istesken emes. Tipti olargha qarama-qarsy baghytta boldy. Sondyqtan oghan satqyn deushilik ýlken әdiletsizdik, bilimsizdik, jala jabushylyq, tipti tariyhqa qiyanat bolyp tabylady. Mústafa Shoqay Qazaqstan jәne Orta Aziyanyng tәuelsizdigi jolynda ózin qúrban etken naghyz halyq qaharmany. Qazaqstan jәne Orta Aziya elderining tәuelsizdigining 20 jyldyghynda Shoqaygha ýlken qúrmetpen qaraghan jón.
Ábdiuaqap Qara
Shoqaytanushy,
Ystambúldaghy Mimar Sinan
kórkem óner uniyversiytetining professory
«Abay-aqparat»
Birinshi taraugha siltemeler:
[1] M. (Mariya) Y. (Yakovlevna) Çokayoglı, Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlı. Yaş Türkiystan Yayını Sayı: 22, İstanbul, 1972, 123 b.
[2] atalmysh enbek, 124, 151 b.
[3] atalmysh enbek, 124 b.
[4] Saadet Chagatay Shoqaydyng juranlist retinde Shveysariyagha kóship baruyna bolatynyn, biraq otany retinde kórgen Fransiyany dúshpangha qiyp ketkisi kelmegenin aitady. Saadet Çağatay. Çokayoğlı, M. Y. "Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu" // Emel. Eylül-Ekim 1972.
[5] F. Armaogly, HH. Ghasyr sayasy tarih 1914-1980, Ankara, 1984, s. 367.
[6] Mariya Yakovlevna, 124 b.
[7] atalmysh enbek, 127-b.
[8] atalmysh enbek, 128-b.
[9] atalmysh enbek, 128-b.
[10] atalmysh enbek, 133-135-b.
[11] atalmysh enbek, 134-b.
[12] atalmysh enbek, 134-b.
[13] atalmysh enbek, 115, 135-136-better. Kompiyen-Royallý lageri sayasy tútqyndar ýshin dayyndalghan bir ýiretu lageri edi. Búl jerdi fransuzdar nemister basyp almas búryn әskery auruhana retinde qoldandy. Nemister Fransiyany jaulap alghannan keyin búl jerdi aldymen aghylshyn men fransuz әskery tútqyndary ýshin әskery lageri retinde qoldandy. Kenes Odaghyna qarsy soghys ashqannan song búl lageri sayasy tútqyndar lageri retinde qoldanyla bastady. Lagerding búl maqsatta qoldanyluy 1944 jyldyng 28 tamyzyna deyin jalghasty. Kompiyen-Royallý lageri turaly kóbirek maghlúmat ýshin qaranyz: Gérard BOUAZIZ. La France Tortuvré F.N.D.I.R.P., Pariys, 1979, 273-285-b.
[14] Yash Týrkistan (Molodoy Turkestan), Parij 1949-1950, s: 8 (Mariyanyng Shoqaydyng tughanyna 6o jyl toluyna baylanysty jariyalaghan kitaby); Mariya Yakovlevna, 138-b.
[15] Chokay, "Vospominaniya", str. 17. Nemisterding Shoqaydan jasauyn ótingen bayandamasynyng mazmúny turaly naqty mәlimetimiz joq. Áytkenmen odan týrkistandyqtardy kenes biyligine qarsy kóterip, nemis armiyasyna jәrdemshi bolugha ýndeytin bir bayandama jasauyn súraghanyn jobalay alamyz. Mysaly, 1941 jyly 23 qazan kýni nemis radiosynan Azerbayjan aimaghynda Azerbayjan tilinde berilgen habarda bylay delingen bolatyn: "Azerbayjandyqtar! Myltyqpen, pulemettermen qarulanyndar! Jasyryn úiymdar qúryndar! Jenileyin dep jatqan dúshpandaryng - bolisheuikterge qarsy soghysyndar. Olardan qoryqpandar! Otandaryndy qútqaru ýshin soghysyndar jәne sóitip últtyq namystarynnyng baryn dәleldender!", Patrick von zur Mühlen, Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları'nın Milletçiliği, Mavi Yayınlar, Ankara, 1984, 172- bet.
[16] Chokay, "Vospominaniya", str. 7.
[17] atalmysh maqala, 17 b.; Mariya Yakovlevna, 138-139.
[18] Mariya Shoqaydyng ne jazghanyn bilmeydi. Biraq qaytys bolghannan keyin nemisterding Mariyagha tapsyrghan Shoqaydyng jeke zattary arasynan Týrkistannyng әsirese mәdeny jәne oi-pikir әlemin tanystyratyn bir oryssha maqala shyqty. Búdan búryn bir esh jerde jariyalanbaghan búl maqalanyng sol maqala boluy әbden mýmkin. Mariya keyinnen ol maqalany jariyalady. Maqalanyng oryssha týpnúsqa mәtini ýshin qaranyz: Mustafa ChOKAY, "Turkestan", Yash Turkestan (Molodoy Turkestan), Pariys, 1949-1950- s. 9-17.
[19] Chokay, "Vospominaniya", str. 17; Mariya Yakovlevna, 138-139.
[20] atalmysh enbek, 133 b.; Chokay, "Vospominaniya", str. 18-19.
[21] Mariya Yakovlevna, 138.
[22] atalmysh enbek, 139 b.
[23] Nemis tilindegi tolyq aty "Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei" (Últtyq Sosialistik Nemis Júmysshy Partiyasy) degen Nasistik Partiyasynyng atynyng qysqartylghan týri.
[24] Mühlen, s. 72.
[25] atalmysh enbek, 38 b.
[26] atalmysh enbek, 72 b; Johannes Glasneck, Türkiyye'de Faşist Alman Propagandası, Onur Yayınları, İstanbul (tarihsiz),s. 203.
Ekinshi taraugha siltemeler:
[1] Ostland, yaghny Shyghys eli Baltyq elderi men Belarusiyany qamtidy. qaranyz: Mühlen. 67-bet.
[2] "SS ober-fýrer" - joghary dәrejedegi bir "SS" sheni.
[3] Búl bólimning aty resmy týrde bar bolghanymen, orystar túratyn aimaqtar eshqashan nemis biyligine ótpegendikten onsha júmys atqarghan joq.
[4] Búl bólim Kavkaz halyqtarymen qatar qazaq, ózbek jәne tatar sekildi kenesterding etnikalyq týrki halyqtarymen de ainalysqandyqtan, Resey bólimine qaraghanda eng auqymdy kólemdegi jәne belsendi organyna ainaldy.
[5] atalmysh enbek, 73 b.
[6] atalmysh enbek, 65-66-b.
[7] Glasneck, 200-bet; Mühlen. 65-bet.
[8] atalmysh enbek, 66-b.
[9] Keybir derekter Shoqaydyng 1941 jyldyng kýzinde Berlinge kelgendigin aitady. qaranyz atalmysh enbek, 92 b. Biraq Shoqaydyng ózining jәne júbayynyng estelikterinen onyng shilde aiynyng ortalarynda Berlinge kelgendigi aiday anyq aitylady.
[10] atalmysh enbek, 168, 172 b.
[11] atalmysh enbek, 38-42 b.
[12] atalmysh enbek, 40 b.
[13] Búl turaly kóbirek maghlúmat ýshin qaranyz: Müstecip Ülküsül, KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar, Kırım Türkleri, Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları No 3, Ankara,1999, 282-284.
[14] Mühlen, s. 52.
[15] Baymirza Hayit, "Türkistan II Dünya Sauvaşı Yıllarında (1939-1945)" // Sovyetler Birliği'ndeki Türklüğün ve İslam'ın Bazı Meseleleri, TDAV, İstanbul,1987, 201-bet; Mühlen. 55-57.
[16] atalmysh enbek, 53, 6-67.
[17] Ahmet Temir. 60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1998, 218-219; Mühlen. 39, 53, 92-93; Ülküsal. 294-295.
[18] Shoqay hatty Berlinge oralghannan keyin senimdi bir tanysy arqyly jiberdi. Hatynda júbayynan oqyghannan keyin ony dereu joýdy súraghan edi. Hatty әkelgen adam da Mariyadan hatty ózining kózinshe órtep jiberuin ótindi. Sondyqtan Mariya hatty eki ret oqyp shyqqannan keyin órtedi. Mariya Yakovlevna, s. 140-141. Búl jayt bizge Shoqaydyng nasistterge senbegendigin jәne olargha qarsy óte saqtyqpen әreket jasaghandyghyn kórsetedi.
[19] Mariya Yakovlevna, 139-141.
[20] Mühlen, 38-39.
[21] Mýhlen soghystyng alghashqy kýnderinde sýndetti bolghandyqtary ýshin eurey dep eseptelgen kóptegen týrkistandyq, tatar jәne kaukazdyq músylman tútqyndardyng atylyp tastalynghanyn aitady. Mühlen. 41. Atylayyn dep túrghan jerinde qútqarylghandardyng biri, keyinnen ataqty tarihshy bolghan Baymyrza Hayit edi. Búl turaly kóbirek maghlúmat ýshin qaranyz: Erol Cihangir, "Dr. Baymirza Hayit'in Hayat Hikayesi", Dr. Baymirza Hayit Armağanı, (Haz. Rasim Ekşi - Erol Cihangir), İstanbul, 1999, s. 40.
[22] Mariya Yakovlevna, 140.
[23] Mühlen, 42.
[24] Shoqaydyng búl tilegi oryndalghanday, nemister soghystyng aqyrynda auyr jeniliske úshyrady. Germaniya bombylaulardyng saldarynan jermen-jeksen boldy.
[25] Mariya Yakovlevna, s. 140, 165.
[26] Mühlen, 42.
[27] Amantay Kәken, Týrkistan legiony, Astana, 2000, 53 b.
[28] Mariya Yakovlevna, 164.
[29] Kәken, sol jerde.
[30] Mariya Yakovlevna, 141.
[31] Temiyr, s. 221-222.
[32] Germaniya Syrtqy Ister kenesshisi Vormannyng 1941 jyly 26 qyrkýiek kýni jazghan hattama mәtini ýshin qaranyz: Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, series D.U. 13. The War Years, : U.S. Government Printing Office, Washington, 1964, s. 571-575; Iskander Gilyazov, Na drugoy storone kollaboratsionisty iz Pouoljsko-Priuraliskih tatar u gody utoroy mirouoy boyny, Kazan, 1998, 65-66-better.
3 - taraugha siltemeler:
[1] atalmysh enbek, 289, 304 b.
[2] Týrkiyada fon Papenmen bayalnysqan týrikshil toptardyng kýtken ýmitteri de Kenester Odaghyndaghy týrki ólkelerining tәuelsiz boluy edi. Biraq olar búl ýmittterinde qatelesken edi. Óitkeni nasistik ókimetke týrik qoghamynda nemis jenisining kenestik týrki elderin tәuelsizdikke jetkizedi dep ýmittenushildikting bar ekeni aitylghanda, Germaniya Syrtqy Ister Ministrligi qyzmetkerleri múny salqyn shyraymen qarsy alghan edi. Ülküsal. 354.
[3] Mariya Yakovlevna. 164.
[4] Mustafa Çokay. 1917 Yılı Hatıra Parçaları, 6.
[5] Türkistan Milli Hareketleri. 40.
[6] Y.T., Kızıl Emperalizm VII, Yaş Türkistan Yayını No 27, Ankara, 1986, 14-bet.
[7] sol jerde. Uәly Kaym Shoqaydyng óliminen keyin Tahir Chaghataygha jazghan bir hatynda Shoqaydyng tútqyn lagerilerindegi júmystary kezinde jetpis mynnan asa týrkistandyq әskerdi anyqtaghanyn aitaday. Y.T., Türkiystan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, s. 15; Ülker Çağatay, "Hokant ve Alaş Orda Milli Hükümetleri ve Mustafa Çokayoğlu", Türk Kültürü, Şubat 1971, No 100, 385-bet.
[8] Mariya Yakovlevna, 141.
[9] Ali Kantemir, "Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım", Milli Türkistan, 1963, No 99A, 26-bet; Y.T., Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, 15-bet; Mariya Yakovlevna, 141; Temir. 160-bet; Novoe Slovo, 11 yanuari 1942; Uәly Kaym Han, Halyq Sózi, 27 Aqpan 1992.
[10] Mariya Yakovlevna,141-142; Türkistan Milli Hareketleri, 40; Temir, 160.
[11] Mariya Yakovlevna, s. 145-bet; Ülküsal, 310-bet;
