ابدىۋاقاپ قارا. مۇستافا شوقايدى قارالاۋشىلارعا جاۋاپ
وسكەمەندە «Flash!» دەيتىن گازەت بار ەكەن. ازاتتىق راديوسىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، بىلتىرى جازدا گازەتتىڭ باس رەداكتورى دەنيس دانيلەۆسكي «ناتسيونال - دەموكراتى پروتيۆ تاموجەننوگو سويۋزا» تاقىرىبىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن ىنتا-شىنتاسىمەن قورعايتىنىن ايعاقتاپ تۇرعان ماقالا جازادى. جازىپ قانا قويماي، الاشتىڭ اياۋلى ۇلى مۇستافا شوقايعا «قازاقتىڭ ۆلاسوۆى، فاشيستەردىڭ قۇيىرشىعى» دەپ تيىسەدى. شوقايدا جەتى اتاسىنىڭ قۇنى كەتكەندەي الگى گازەت مۇنىمەن توقتاماي سەرگەي ميحەەۆ دەيتىن ءجۋرناليستتىڭ ماقالاسىن باسادى. ماقالادا «مۇستافا شوقاي - قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامىرشىسى، فاشيستىك ۇيىمنىڭ باسشىسى، «تۇركىستان لەگيونىنىڭ» يدەيالىق جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى»، دەگەن قازاق تاريحى مەن قازاق حالقى ءۇشىن وتە اۋىر سوزدەر ايتادى.
سويتكەن گازەتتى «مۇستافا شوقاي جولىمەن» ءفيلمىنىڭ اۆتورى ءارى رەجيسسەرى قاسىمحان بەگمانوۆ سوتقا بەرگەن ەكەن.
بۇگىن سول سوت: «بەگمانوۆ بەرگەن تالاپ-ارىزدى قاناعاتتاندىرماۋ جانە سوت پروتسەسىنە كەتكەن شىعىندى وتەپ بەرۋ تۋرالى» شەشىم شىعارىپتى. گازەت پەن ونىڭ قورعاۋشىسى سوت شەشىمىنە ءدان ريزا ەكەن.
«ال قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ قورعاۋشىسى گالينا حۆاننىڭ پىكىرىنشە، سۋديا شەشىمدى "ماقالاداعى تەرىس پىكىر ءفيلمنىڭ اۆتورىنا ەمەس، كەيىپكەرىنە قاتىستى ايتىلعان" دەگەنگە سۇيەنىپ شىعارعان"»، دەيدى ازاتتىق راديوسى.
وسكەمەندە «Flash!» دەيتىن گازەت بار ەكەن. ازاتتىق راديوسىنىڭ جازۋىنا قاراعاندا، بىلتىرى جازدا گازەتتىڭ باس رەداكتورى دەنيس دانيلەۆسكي «ناتسيونال - دەموكراتى پروتيۆ تاموجەننوگو سويۋزا» تاقىرىبىنىڭ ءوزى رەسەيدىڭ مەملەكەتتىك مۇددەسىن ىنتا-شىنتاسىمەن قورعايتىنىن ايعاقتاپ تۇرعان ماقالا جازادى. جازىپ قانا قويماي، الاشتىڭ اياۋلى ۇلى مۇستافا شوقايعا «قازاقتىڭ ۆلاسوۆى، فاشيستەردىڭ قۇيىرشىعى» دەپ تيىسەدى. شوقايدا جەتى اتاسىنىڭ قۇنى كەتكەندەي الگى گازەت مۇنىمەن توقتاماي سەرگەي ميحەەۆ دەيتىن ءجۋرناليستتىڭ ماقالاسىن باسادى. ماقالادا «مۇستافا شوقاي - قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامىرشىسى، فاشيستىك ۇيىمنىڭ باسشىسى، «تۇركىستان لەگيونىنىڭ» يدەيالىق جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى»، دەگەن قازاق تاريحى مەن قازاق حالقى ءۇشىن وتە اۋىر سوزدەر ايتادى.
سويتكەن گازەتتى «مۇستافا شوقاي جولىمەن» ءفيلمىنىڭ اۆتورى ءارى رەجيسسەرى قاسىمحان بەگمانوۆ سوتقا بەرگەن ەكەن.
بۇگىن سول سوت: «بەگمانوۆ بەرگەن تالاپ-ارىزدى قاناعاتتاندىرماۋ جانە سوت پروتسەسىنە كەتكەن شىعىندى وتەپ بەرۋ تۋرالى» شەشىم شىعارىپتى. گازەت پەن ونىڭ قورعاۋشىسى سوت شەشىمىنە ءدان ريزا ەكەن.
«ال قاسىمحان بەگمانوۆتىڭ قورعاۋشىسى گالينا حۆاننىڭ پىكىرىنشە، سۋديا شەشىمدى "ماقالاداعى تەرىس پىكىر ءفيلمنىڭ اۆتورىنا ەمەس، كەيىپكەرىنە قاتىستى ايتىلعان" دەگەنگە سۇيەنىپ شىعارعان"»، دەيدى ازاتتىق راديوسى.
كەيىپكەر - مۇستافا شوقاي. دەمەك، سوت «قازاقتىڭ ۆلاسوۆى، فاشيستەردىڭ قۇيىرشىعى»، «مۇستافا شوقاي - قازاقستان مەن ورتا ازيانىڭ بولا الماي قالعان ءامىرشىسى، فاشيستىك ۇيىمنىڭ باسشىسى، «تۇركىستان لەگيونىنىڭ» يدەيالىق جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى» - وسىلاي جازعان دەنيس دانيلەۆسكي مەن جۋرناليست سەرگەي ميحەەۆتىڭ ويىن، كوزقاراستارىن دۇرىس دەپ تاۋىپ وتىر دەگەن ءسوز. ايتارعا ءسوز جوق!
ال، مۇستافا شوقايدى قارالاۋ - قازاقتىڭ جيىرماسىنشى عاسىردىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى اقتاڭداق تاريحىن جانە ۇلتتىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن تۇلعالاردى قارالاۋ دەگەن ءسوز.
پاتشالىق رەسەي مەن كەڭەستىك رەسەي كەزىندەگى شوۆينيستىك پيعىلدان ارىلماعان دەنيس دانيلەۆسكي شىعارىپ وتىرعان گازەت ۇكىمەتتىڭ تەندەرىنە قاتىسىپ، قازاقتىڭ قاراجاتىنا جارىق كورىپ وتىرعان بولسا، تاڭ قالۋعا بولماس! ول از دەسەڭىز، قازاقستاننىڭ بەلگىلى ءبىر اۋماعىنا تارالىپ تارالىپ وتىر. ال، مۇستافا شوقاي سەكىلدى ايتۋلى تاريحي تۇلعاعا جالا جابۋى - ۇقك-ءنىڭڭ اينالىساتىن ماسەلەسى!
ال، ءبىز تومەندە شوقايتانۋشى عالىم ابدىۋاقاپ قارانىڭ دەنيس دانيلەۆسكي مەن جۋرناليست سەرگەي ميحەەۆ سياقتى «قۇيرشىقتارعا» قاراتا ناقتى تاريحي دەرەكتەر نەگىزىندە جازىلعان ماقالاسىن قايتالاپ ۇسىنىپ وتىرمىز.
ال، «Flash!» گازەتى ونىڭ باس رەداكتورى دەنيس دانيلەۆسكي جانە گازەتى ءتىلشىسى سەرگەي ميحەەۆتىڭ ءىس-ارەكەتتەرى مەن جازعاندارىن ۇقك، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى ءوز نازارىنا الادى ويلايمىز!
«اباي-اقپارات»
1 - تاراۋ
سوڭعى ۋاقىتتاردا، اتاپ ايتقاندا قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعى كەڭ كولەمدى تويلانىپ جاتقاندا، تاۋەلسىزدىك تاريحىنىڭ اسا زور تۇلعاسى مۇستافا شوقايعا جالا جابۋشىلار كوبەيە باستادى. ولار شوقاي سىندى قازاق حالقىنىڭ ماقتانىشى بولعان تاريحي تۇلعاعا ناتسيستتەرمەن بىرگە ىستەسكەن، اسىرەسە تۇركىستان لەگيونىن قۇرىپ بەرگەن ساتقىن دەگەن جالا جابۋعا كۇش جۇمساۋدا. مۇنىڭ شىندىققا ەشقانداي قاتىسى جوق ەكەنىن دەرەكتەر كورسەتىپ وتىر. ءبىز بۇل ماقالادا شوقاي جانە تۇركىستان لەگيونىنىڭ قالاي قۇرىلعاندىعىنا دەرەكتەر نەگىزىندە جان-جاقتى توقتالامىز.
ءىى. دۇنيەجۇزىلىك سوعىس كەزىندە گيتلەردىڭ ناتسيستىك پارتياسىنىڭ باسقارۋىنداعى گەرمانيانىڭ سوعىسقۇمارلىعى شوقايدىڭ پاريجدەگى كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ تولىقتاي وزگەرۋىنە سەبەپ بولدى. نەمىس ارميالارىنىڭ پولشانى باسىپ الۋى ەۋروپادا سوعىسقا جەتەلەيتىن كەرىستىكتى جاعدايدىڭ تۋىنا جول اشتى. مۇنىمەن تەك شوقايدىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەۋروپا ەلدەرىنىڭ، اسىرەسە گەرمانياعا كورشىلەس فرانتسيا حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى استاڭ-كەستەڭ بولدى. وسىعان مەزگىلدەس نەمىس ارمياسى مەن كەڭەس ارمياسى جاۋلاپ ءوزارا ءبولىسىپ العان پولشانىڭ استاناسى ۆارشاۆادا "پرومەتەي وداعىنىڭ" جۇمىستارىنىڭ توقتاپ قالۋى زاڭدى ەدى. الايدا ءالى سوعىسقا ارالاسپاي بەيبىت جاتقان فرانتسيانىڭ وزىندە الاساپىران جاعداي قالىپتاسا باستادى. سوعىس قاۋپىنە بايلانىستى بۇل ەلدەگى بوسقىنداردىڭ بارلىق شىعارماشىلىق ءىس-قيمىلدارى توقتاپ قالدى. ولاردىڭ ىشىندە شوقايدىڭ 1929 جىلدان بەرى ۇزدىكسىز شىعارىپ كەلە جاتقان "ياش تۇركىستان" جۋرنالى دا بار ەدى.
شوقاي ءجيى-ءجيى پاريجدەگى ۇلتتىق كىتاپحاناعا بارىپ، اسىرەسە ساياسي تاريح پەن فيلوسوفيا تۋرالى كىتاپتاردى وقىدى. وسى كىتاپتار ارقىلى گەرمانيا مەن كەڭەستەردىڭ دىتتەگەن ماقساتتارىن جانە مۇندا قانشالىقتى تابىسقا قول جەتكىزە الاتىندىقتارىن بولجاۋعا تىرىستى. اسىرەسە ەكى مەملەكەتتىڭ باسشىلارى، اتاپ ايتقاندا گيتلەر مەن ءستاليننىڭ الەمدىك بيلىككە قۇمارلىقتارىنىڭ ادامزاتقا قانداي اۋىرتپالىقتار اكەلەتىندىگى تۋرالى ساۋالدىڭ جاۋابىن ىزدەپ شارق ۇراتىن.
شوقايدىڭ ويىنشا ولاردىڭ ەكەۋى دە اداسقان وزبىرلار ەدى. ولار جاراتىلىسىنان ساياسات پەن زۇلىمدىقتا ءبىر-بىرىنە تەڭ تۇسەتىن. ولاردىڭ اراسىنداعى دارا ايىرماشىلىق - بىرەۋىنىڭ ناتسيست، ال ەكىنشىسىنىڭ ينتەرناتسيوناليست بولۋى ەدى. باسقا ءبىر سوزبەن ايتقاندا گيتلەر تەك نەمىس حالقىنىڭ اتاسى، ال ستالين بولسا بودان حالىقتاردىڭ «اتاسى» ەدى. شوقاي بۇلاردىڭ ءبىرىنىڭ اجالى ەكىنشىسىنىڭ قولىنان بولادى دەگەن ويدا ەدى. ەگەر ولار الەمدى بيلەۋ ءۇشىن اۋىزبىرلىك جاسايتىن بولسا، وندا ولارعا ەشكىم قارسى تۇرا الماس ەدى. بىراق شوقاي ولاردىڭ دوستىقتارىنىڭ وتكىنشى ەكەندىگىنە سەندى.[1]
ال پاريجدە ۇنەمى كەزدەسىپ تۇرعان رەسەيلىك بوسقىندارىنىڭ كوپشىلىگى قالانى تاستاپ كەتكەن بولاتىن. ولاردىڭ كوبى فرانتسيا مەن گەرمانيا اراسىندا بۇرق ەتۋى ىقتيمال سوعىستان باس ساۋعالاپ پورتۋگاليا ارقىلى امەريكا قۇراما شتاتتارىنا قاراي اتتانعان ەدى.[2]
سوعىس قاۋپىن شوقاي دا سەزىپ ءجۇردى. الايدا فرانتسيانى تاستاپ كەتۋدى ەشقاشان ويلامادى. ويتكەنى ول قيىن-قىستاۋ كۇندەردە وزىنە قۇشاعىن اشقان فرانتسيانى تۋعان وتانى دەپ ەسەپتەدى. سوندىقتان ونىڭ پىكىرىنشە، سوعىستان قورقىپ فرانتسيانى تاستاپ كەتۋگە بولمايتىن ەدى.[3] ول ەلدە ءبىر سوعىس ءورتى شىعا قالعان جاعدايدا ونىڭ قيىنشىلىقتارىنا فرانتسۋز حالقىمەن بىرگە توزۋگە تاۋەكەل ەتتى.[4]
ءسويتىپ شوقاي فرانتسيادا قالدى. ويتكەنى، ونىن جۇرەگىندە فرانتسيانىڭ ەرەكشە ورنى بار ەدى. ول ونىڭ تاعدىر ەنشىلەگەن ەكىنشى وتانى ەدى. فرانتسيا ول ءۇشىن شىنىندا دا بوستاندىقتار، تەڭدىكتەر جانە باۋىرلاستىقتار ەلى ەدى. ول 1941 جىلى 27 جەلتوقساندا كوز جۇمعاندا تەك قازاق حالقى ءۇشىن ەمەس، فرانتسۋز حالقى ءۇشىن دە قۇربان بولدى دەۋگە نەگىز بار. ويتكەنى سول كەزدە جانساۋعالاپ اقش-قا كەتىپ قالعاندا ناتسيستتەردىڭ قولىنا تۇسپەي امان قالار ەدى.
اقىرىندا سوعىس فرانتسياعا شاشىرادى. 1940 جىلى ءساۋىر ايىندا الدىمەن دانياعا جانە سوڭىنان نورۆەگياعا شابۋلداعان نەمىس ارمياسى مامىر ايىندا بەلگيا مەن گوللانديانى جاۋلاپ الا باستادى. ەندى سوعىس فرانتسيانىڭ شەكارالارىنا تايادى. فرانتسيا قوسىندارىن نەمىس شابۋلدارىنا قارسى ماجينودا شوعىرلاندىرىپ قورعانىس شەبىن قۇردى.[5]
وسىنداي جاعدايدا ءپاريجدى تاستاپ، بوردو قالاسىنا كەتۋگە دايىندىق جاساعان دوستارى بىرگە كەتۋگە قايتا ۇسىنىس جاساسا دا، شوقاي وعان كەلىسپەدى. ويتكەنى ول قاندايدا ءبىر قاسىرەتكە دۋشار بولاتىن بولسا دا، پاريجدەن كەتپەۋگە بەل بايلاعان ەدى. نەمىس باسقىنشىلىعىنا قارسى قولدانعان دارا ساقتىق شاراسى - ءارحيۆى مەن ونشا قۇنى جوق اكتسيالارىن ءبىر بانكتىڭ سەيفىنە ساقتاۋ بولدى.[6]
ءبىر كۇنى ول كۇتىلمەگەن ءبىر شاقىرۋ الدى. ونى نەمىس وكىمەتىنىڭ قىزمەتكەرى كەزدەسۋ ءۇشىن بەرلينگە شاقىرىپتى.[7] بۇل شاقىرتۋ شوقايدى قاتتى الاڭداتتى. ويتكەنى نەمىستەردىڭ ءوزىن بەرلينگە نە ءۇشىن شاقىرتقاندىقتارىن تۇسىنە المادى. نەمىستەر پولشانى باسىپ الماس بۇرىن "پرومەتەي وداعى" جۇمىستارى كەزىندە ناتسيستتەرگە قارسى ەكەنىن ايقىن كورسەتەتىن ماقالالار جازعان ەدى. سوندىقتان ول ناتسيستتەرگە قارسى ەكەندىگىمەن تانىلعان بولاتىن. سول سەبەپتى نەمىستەردىڭ بۇل كەزدەسۋدە وزىنەن نە سۇرايتىندىقتارىن نەمەسە قانداي سالاعا پايدالاناتىندىقتارىن جورامالداپ بىلگىسى كەلگەن ەدى. بىراق ەشقانداي ءبىر قورىتىندىعا كەلە المادى. ەكىنشى جاعىنان شاقىرتۋدى قابىلداماي كەزدەسۋگە بارمايتىن بولسا، فرانتسيانى قول استىندا ۇستاپ تۇرعان نەمىستەر كەرەك بولعان جاعدايدا ونى ءوز ىقتيارىنسىز-اق بەرلينگە العىزا بىلەتىن ەدى.[8]
سونىمەن شوقاي بەرلينگە كەلدى. بەرليندە ءوزىن شاقىرتقان نەمىس وكىمەتتىك قىزمەتكەرلەرى شوقايعا كەڭەستەردىڭ اسكەري كۇشى تۋرالى مالىمەت سۇراۋعا شاقىرعاندارىن ايتتى. بىراق شوقاي بۇل تۋرالى ەشقانداي ماعلۇماتى جوق ەكەندىگىن، وزىن تەك تۇركىستان ايماعى عانا قىزىقتىراتىنىن، كەڭەستەر تۋرالى ودان ارتىق ەشنارسە بىلمەيتىندىگىن ايتتى. شوقاي بەرليندە ءبىر اپتا بولعاننان كەيىن پاريجگە ورالدى. ەندى كوڭىلى ورنىنا تۇسكەن ەدى. ويتكەنى نەمىستەردىڭ وزىمەن ەشقانداي جۇمىسى قالماعان ەدى.[9]
بىراق بۇل تىنىشتىق ۇزاققا سوزىلمادى. وسى كەزدەسۋدەن شامامەن ەكى اي وتكەن سوڭ، اتاپ ايتقاندا 1941 جىلى 22 ماۋسىم كۇنى گەرمانيا كەڭەستەر وداعىنا قارسى سوعىس اشتى. ءسويتىپ شوقايدىڭ ءومىرىنىڭ ەڭ تىنىش جانە جايباراقات كۇندەرى اياقتالدى.
ول وسى حاباردى ءارى تەبىرەنىسپەن جانە ءارى تاڭدانىسپەن قارسى الدى. سوندا العاش ويىنا ورالعانى نەمىس ارمياسىندا جاس وفيتسەرلەردىڭ قارت وفيتسەرلەردەن باسىم تۇسكەنى بولدى. ويتكەنى شوقاي بەرليندە جۇرگەن كەزىندە نەمىس ارمياسىندا كەڭەستەر وداعىنا قارسى سوعىس اشىپ-اشپاۋ تۋرالى تارتىس بولىپ جاتقاندىعىن ەستىگەن بولاتىن. جاس وفيتسەرلەر اعىلشىندارمەن بولعان شايقاستاردا ۇشىراعان جەڭىلىستەردىڭ ورنىن بولشەۋيكتەرگە قارسى سوعىستا جەڭىسكە قول جەتكىزىپ تولتىرۋدى جاقتادى. ال قارت تاجىريبەلى وفيتسەرلەر بولسا، كۇش-قۋاتى تۋرالى جەتكىلىكتى ماعلۇماتتارى جوق كەڭەستەر وداعىمەن سوعىسپاۋ كەرەكتىگىن العا تارتتى.[10]
شوقاي ءۇشىن نەمىستەردىڭ كەڭەستەرگە قارسى سوعىس اشۋى كۇتپەگەن ۋاقيعا ەدى. دەگەنمەن ول مۇنى تۇركىستاننىڭ ماسكەۋدىڭ بۇعاۋىنان قۇتىلۋىنا وڭدى اسەر ەتەدى دەگەن پىكىردە ەدى. سوندىقتان قاتتى تەبىرەنىپ، تولقىدى. جۇبايىمەن پاريج ورتالىعىنا بارا جاتىپ جول بويى دامىلسىز سويلەدى. اراكىدىك قولدارىن اسپانعا كوتەرىپ جازۋ جازعان سەكىلدى ىم-بەلگىلەر جاسادى.[11] زايىبىنىڭ ايتۋىنشا شوقاي ماڭىزدى شەشىم قابىلدار الدىندا ۇنەمى وسىلاي ەتەتىن ەدى. شوقاي بۇل جاعدايدى پايدالانىپ قالۋ كەرەكتىگىن جانە بۇل ءۇشىن جينالىپ ماسەلەنى تالقىلاۋ كەرەكتىگىن ايتىپ جاتتى.[12]
وسىنداي ويلارعا شومعان شوقاي مەن جۇبايى قالا ورتالىعىنا جاساعان سەرۋەندەرىنەن ۇيلەرىنە قايتتى. ۇيلەرىنە كىرگەننەن ءسال عانا ۋاقىت وتكەن سوڭ ءۇش نەمىس اسكەرى كەلىپ شوقايدى تۇتقىنعا الدى. سول كۇنى پاريجدە تۇتقىندالعان جالعىز ول ەمەس ەدى. پاريجدە تۇرىپ جاتقان كەڭەستەرگە قارسى ورىس بوسقىندارىنىڭ الدا كەلگەن وكىلدەرى دە تۇتقىندالدى. ولاردىڭ بارلىعى كومپيەن لاگەرىنە قامالدى.[13]
نەگىزىندە بۇل لاگەردى اباقتىدان گورى نەمىستەردىڭ ۇكىمەتتىك قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءبىلىمىن ارتتىرۋ لاگەرى دەۋگە بولادى. لاگەردەگى جۇمىستار رەسەيلىك بوسقىنداردىڭ كەڭەستەر تۋرالى مالىمەتتەرىنەن پايدالانۋعا باعىتتالدى نەمىستەر وسى ماقساتتا بوسقىندار اراسىندا كەڭەستەر وداعى تۋرالى كونفرەنتسيالار مەن تالقىلاۋلار ۇيىمداستىردى. شوقاي دا لاگەردە تۇركىستان تۋرالى ءبىر بايانداما جاسادى.[14]
شوقايدىڭ تۇركىستان تۋرالى بايانداماسى تىڭداۋشىلارعا وتە ۇناپ، وسى تاقىرىپتا تاعى ءبىر بايانداما جاساۋى سۇرالدى. شوقاي مۇنى شىن ىقىلاسپەن قابىل الدى. بىراق لاگەردە ەكىنشى باياندامانى جاسايتىنداي ۇزاق ۋاقىت قالا المادى. ويتكەنى شوقايدىڭ بايانداماسىن جالعىز تۇتقىندار عانا ەمەس، لاگەردىڭ نەمىس باسشىلارى دا ۇناتقان ەدى. ولار كەڭەستەرگە قارسى مۇنداي ءبىر باياندامانى راديو ارقىلى تۇركىستاندىقتارعا قاراتا جاساۋىن سۇرادى.[15] جالپى العاندا شوقاي بۇل ۇسىنىسقا وڭ قاراعانمەن راديودان ءسوز سويلەۋگە بىردەن كەلىسە قويمادى. ويتكەنى ونىڭ ويىنشا، تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالىقىنا ارناپ ءسوز سويلەۋ مەن تۇركىستاننان تىس جەردە شەتەلدىكتەرگە بايانداما جاساۋ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار ەدى. تۇركىستاندىقتارعا ءوز وتانى تۋرالى بايانداما جاسايتىن كەزىندە بار نارسەگە وتە مۇقيات بولىپ، اسىرەسە ولكەنىڭ ساياسي شىندىقتارى تۋرالى قاتەلىكتەرگە بوي ۇرماۋى كەرەك ەدى. ولاي بولماعان جاعدايدا باياندامانىڭ پايدا ورنىنا زيان كەلتىرۋى مۇمكىن ەدى.[16]
سول سەبەپتى نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىق اسكەرلەرمەن كەزدەسىپ ولاردىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەردەگى وي-پىكىرلەرىن ءبىلىپ الۋ قاجەت ەدى. سودان كەيىن عانا تۇركىستاندىقتارعا ارناپ ءبىر بايانداما جاساۋعا بولار ەدى.[17]
شوقاي بەرلينگە قاراي اتتانباس بۇرىن ەكى كۇنگە ۇيىنە سوقتى. بەرلين ساپارى ءۇشىن كەرەكتى دايىندىقتارىن جاسادى. ءتۇنى بويى جازۋ ماشينكاسىمەن جازۋ جازدى. ول تاڭەرتەڭ ەرتەمەن پاريجگە كەتتى. كەلگەننەن كەيىن تاعى دا جازدى.[18] ول شىلدە ايىنىڭ ورتالارىندا پاريجدەن بەرلينگە قاراي اسكەري كولىكپەن جولعا شىقتى.[19]
شوقاي بەرلينگە بارا جاتقانىندا كەڭەس داۋىرىندە وسكەن تۇركىستاندىق جاستارمەن العاش رەت كەزدەستىندىكتەن وتە تولقىپ تۇرعان ەدى. بۇل كەزدەسۋلەر، اسىرەسە 1922 جىلدان بەرى شەتەلدە تۇركىستان تۋرالى جازعان ماقالالارىنداعى تۇجىرىمدارىنىڭ دۇرىس بۇرىسىن انىقتاۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن ەدى. سول ماقالالارىندا تۇركىستاننان شالعاي جەردە، ەۋروپانىڭ كىندىگىندە تەك كەڭەس باسپاسوزىندە ورىن العان مالىمەتتەرگە سۇيەنە وتىرىپ، قورىتىندىلار مەن تۇجىرىمدار جاساعان ەدى. تۇركىستانعا بارا الماعاندىقتان، ولاردىڭ قانشا دالدىكپەن ايتىلعانىنان بەيحابار ەدى. تۇتقىندارمەن سويلەسكەن كەزىندە وسى ماسەلەنى انىقتاۋعا تىرىساتىن ەدى. سونداي-اق نەمىستەرگە تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركىستاندىقتاردىڭ تولىقتاي كەڭەس جۇيەسىندە ءبىلىم الىپ وسكەن جاستار بولۋى دا ونى قىزىقتىرعان ەدى. سول تاربيەنىڭ تۇركىستاندىق جاستاردى قانداي سيپاتتا قالىپتاستىرعانىن بايقاۋ مۇمكىنشىلىگىنە قول جەتكىزەتىن ەدى.[20]
شوقاي اسىرەسە ولاردىڭ ءوزى تۋرالى نە ويلايتىندىقتارىن بىلگىسى كەلدى. بىراق جاستاردىڭ ءوزى تۋرالى بىلەتىنىنە كۇماندى ەدى. ول بۇل تۋرالى ويلارىن بىلاي ورتاعا سالادى: "...تۇتقىندارمەن كەزدەسەتىن بولعاندىقتان تولقىپ تۇرمىن. ولارمەن تۇسىنىسەتىن ورتاق ءبىر ءتىل تابا الامىز با؟ الايدا سول جاستار مەن تۋرالى ەش نارسە بىلمەيدى. ەش نارسە دە ەستىمەدى. مەنىڭ شەتەلدەگى ءىس-ارەكەتتەرىمنەن دە بەيحابار. سوندىقتان دا وتە تولقىپ تۇرمىن."[21]
بىراق شوقاي بەرلينگە كەلگەندە سوعىس تۇتقىندارىمەن بىردەن كەزدەسۋدىڭ مۇمكىندىگى بولمادى. لاگەرلەرگە بارىپ ارالاۋ ءۇشىن التى اپاتاداي كۇتۋىنە تۋرا كەلدى.[22] شوقايعا لاگەرلەردى كورىپ قايتۋ ءۇشىن نەلىكتەن دەرەۋ رۇحسات بەرىلمەگەندىگى تۋرالى قولىمىزدا ەشقانداي دەرەك جوق. دەگەنمەن، بۇعان نەمىستەر باسىپ العان كەڭەس تەرريتوريالارىن باسقارۋ تۋرالى نسداپ[23] مەن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى اراسىنداعى بيلىك تارتىسىنىڭ سەبەپ بولعاندىعى داۋسىز.
كەڭەستەرگە سوعىس اشپاستان بىرنەشە اي بۇرىن اتالعان ەكى مەكەمە ءبىر-بىرىنەن حابارسىز كەڭەس وداعىنا باسىپ كىرۋ جونىندەگى دايىندىق جۇمىستارىن باستادى. بۇل تۇرعىدا العاشقى جۇمىستاردى نسداپ-تىڭ سىرتقى ساياسات كەڭسەسى باستاتتى. 1941 جىلى 31 ناۋرىز كۇنى بۇل كەڭسەگە قاراستى "شىعىس ماسەلەلەرى ورتالىق ساياسي بيۋروسى" قۇرىلدى جانە ونىڭ توراعالىعىنا الفرەد روزەنبەرگ تاعايىندالدى. 1941 جىلى 20 ءساۋىر كۇنى شىعىس ەۋروپا ايماعى ماسەلەلەرىنىڭ ورتالىق اتقارۋ قىزمەتكەرى دەگەن لاۋازىم اتتى العان روزەنبەرگ ءوزىنىڭ جۇمىس توبىن جاساقتاي باستادى. سونىڭ العاشقى قىزمەتكەرلەرى اراسىندا پروفەسسور گەرحارد فون مەندە مەن گەورگ لەيبراندت سەكىلدى ەسىمدەر ورىن الدى.[24] سونىمەن روزەنبەرگ نەمىس ارمياسى باسىپ الاتىن كەڭەس جەرلەرىندەگى بولاشاق نەمىس بيلىگىنىڭ جوسپارلارىن جاساي باستادى.[25]
روزەنبەرگ باسشىلىعىنداعى بيۋرونىڭ رەسمي ءبىر مەكەمەگە اينالۋى سوعىس باستالعاننان كەيىن، شوقايدىڭ بەرلينگە اياق باسقان كۇندەرىنە سايكەس كەلدى. 1941 جىلى 16 شىلدە كۇنى گيتلەردىڭ قاتىسۋىمەن ءبىر ماڭىزدى جينالىس وتكىزىلدى. بۇل جينالىستا كەڭەستەر وداعىنان باسىپ الىنعان ايماقتارمەن اينالىساتىن جاڭا ءبىر مينيسترلىكتىڭ قۇرىلۋى مەن وكىلەتتىلىكتەرى تۋرالى شەشىم قابىلداندى. "باسىپ الىنعان شىعىس ەلدەرى مينيسترلىگى" دەگەن ات بەرىلگەن وسى جاڭا مينيسترلىككە ەرتەڭىنە روزەنبەرگ مينيستر بولىپ تاعايىندالدى. ءسويتىپ شوقايدىڭ ارالاۋعا تىلەك بىلدىرگەن تۇتقىن لاگەرلەرىنەن جاۋاپتى بولعان جانە قىسقاشا شىعىس مينيسترلىگى (وستمينيستەريۋم) دەپ اتالعان بۇل جاڭا مينيسترلىك 1941 جىلى 17 شىلدەدەن باستاپ ءوز جۇمسىن باستادى.
2 - تاراۋ
شىعىس مينيسترلىگىنىڭ ۇيىمدىق قۇرىلىسى اۋقىمدى جانە قىزىق سيپاتتا ەدى. ساياسات، ەكونوميكا جانە اكىمشىلىك سەكىلدى ءۇش نەگىزى بولىمنەن تۇراتىن مينيسترلىكتىڭ ساياسي ءبولىمى تاقىرىبىمىز تۇرعىسىنان كوبىرەك ماڭىزدى بولعاندىقتان، ول تۋرالى توقتالامىز. بۇل ءبولىمنىڭ باسىنا "مينيسترال ديرەكتور", ياعني مينيسترگە تىكەلەي باعىناتىن ديرەكتور دەگەن لاۋازىممەن روزەنبەرگتىڭ جاقىن قىزمەتتەس جولداسى لەيبراندت تاعايىندالدى. ساياسات ءبولىمى دە ءوز ىشىندە ون سالاعا ءبولىندى. ولار تومەندەگىدەي بولاتىن:
1. جالپى ساياسات، باستىعى - سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنەن وتتو برويتيگام،
2. وستلاند،[1] باستىعى - سىرتقى ىستەر مينيستىرلىگىنەن پەتەر كلايست،
3. ۋكراينا، باستىعى - سس وبەر-فۇرەر[2] ۆيلگەلم كينكەلن،
4. رەسەي،[3]
5. كاۆكاز،[4] باستىعى - فون مەندە،
6. مادەنيەت،
7. قونىستانۋ،
8. ءباسپاسوز،
9. جاستار ءىسى،
10. ايەلدەر ءىسى.[5]
سوعىستان الدىڭعى كەزەڭدە گەرمانيانىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى دە كەڭەستەرگە قارسى جۇرگىزىلەتىن سوعىسقا بايلانىستى دايىندىق جاسادى. بىراق، بۇل جونىندە نسداپ-تىڭ دا جۇمىستار جۇرگىزىپ جاتقاندىعىنان بەيحابار ەدى. ەكى مەكەمە اراسىنداعى وسىنداي بايلانىسسىزدىق ۋاقىت وتە كەلە باسەكەگە اينالدى. بىراق دايىندىقتارىنا بۇرىننان باستاعان جانە گيتلەردىڭ قولداۋىنا يە روزەنبەرگ باسىپ الىناتىن كەڭەس تەرريتوريالارى تۋراسىندا وكىلەتتىك الۋدا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىن قاتاردان شىعارۋدا تابىستى بولدى.
قولدا بار دەرەكتەر گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ كەڭەستەر وداعىن جاۋلاپ الۋعا باعىتتالعان العاشقى ۇيىمدىق جۇمىستارىن 1941 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا باستاعاندىعىن كورسەتەدى. سول ايدا مينيسترلىكتە باسىپ الىناتىن كەڭەس جەرلەرى ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ءبىر رەسەي كوميتەتى قۇرىلدى. بۇل كوميتەتتىڭ توراعالىعىنا ەلشىلىك كەڭەسشىسى گەورگ گروسسكوف تاعايىندالدى. بىراق رەسەي كوميتەتىنىڭ جۇمىستارى نسداپ-تىڭ شىعىس ماسەلەلەرى ورتالىق ساياسي بيۋروسىنىڭ جۇمىستارىنان ارتتا قالدى. ويتكەنى، ودان بۇرىن جۇمىستارىنا باستاعان اتالمىش بيۋرو كەڭەستەر وداعى جونىندەگى مامانداردىڭ كوپشىلىگىن ءوز قۇرامىنا جيناپ العان ەدى. وسى سەبەپتى گروسسكوفتىڭ فون مەندە مەن لەيبراندت سەكىلدى مامانداردى رەسەي كوميتەتىنە الۋ ۇمتىلىسىنان ءبىر ناتيجە شىقپادى. سوندىقتان گروسسكوفتىڭ جۇمىستارى جاۋلاپ الىناتىن ۋكراينا، كاۆكاز جانە قىرىم سەكىلدى ايماقتاردا قۇرىلاتىن نەمىس اكىمشىلىك ورگاندارى ءۇشىن سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرىنەن باسقارۋشى كادرلاردىڭ ءتىزىمىن دايىنداۋدان ارىگە بارا المادى.[6]
گروسسكوفتىڭ رەسەي كوميتەتىنىڭ مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىكتەرىنىڭ اياسى كەڭەستەر وداعىمەن سوعىس باستالعاننان كەيىن بەلگىلەندى. سوعىس باستالعاننان ءبىر اپتا وتكەننەن سوڭ ۆەرنەر وتتو فون حەنتيگ كەڭەستەردىڭ وڭتۇستىك-شىعىس حالىقتارىنىڭ (كاۋكازدىقتار، قىرعىزدار، تاتارلار تب.) ماسەلەلەرىنەن جاۋاپتى قىزمەتكەر بولىپ تاعايىندالدى.[7] رەسەي كوميتەتى سونداي-اق "ۆينەتا" شىعىس كەڭسەسىنىڭ ۇگىت-ناسيحات ىستەرىنىڭ ءبىر ءبولىمىن مىندەتىنە الىپ، كەڭەستەر وداعىنىڭ ورىس ەمەس حالىقتارىنا قاتىستى بروشيۋرالار دايىنداي باستادى. 1941 جىلدىڭ 16 تامىز كۇنگى ءبىر قۇجاتتان اڭعارىلعانىنداي، رەسەي كوميتەتى كەڭەس ارمياسىنان تۇتقىنعا تۇسكەن تاتار، وزبەك، قازاق سەكىلدى شىعىس حالىقتارىنا ارناپ "شىعىس تۇرىك" اتتى ءبىر بروشيۋرا دايىنداۋعا كىرىستى. مۇنى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسەي كوميتەتىندە جۇمىس ىستەيتىن قازاندىق عاليمجان يدريسي جاسادى.[8]
قورىتىندىلاي كەلە، مىنانى ايتۋعا بولادى: شوقاي شىلدە ايىنىڭ ورتاسىندا بەرلينگە كەلگەن كەزدە[9] تۇتقىندارمەن جۇزدەسۋ ماسەلەسىندە بيلىك تالاسىنا تاپ بولدى. شاماسى شوقايدان راديو ارقىلى تۇركىستاندىقتارعا قاراتا ءسوز سويلەۋىن سۇراعان شىعىس مينيسترلىگى دە، رەسەي كوميتەتى دە ەمەس ەدى. شوقايعا مۇنداي ءوتىنىش جاساعان ناتسيستىك وكىمەتتىڭ ۇگىت-ناسيحات مينيسترلىگىنە قاراستى "ۆينەتا" ۇيىمى بولۋعا ءتيىس. 1941 جىلدىڭ كوكتەمىندە ليستوۆكا، بروشيۋرا جانە گرامپلاستينكالار ارقىلى كەڭەستەرگە قارسى ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن قۇرىلعان "ۆينەتا" ۇيىمى راديو حابارلارىمەن اينالىساتىن ەدى. سوعىستان ءبىر اپتاداي بۇرىن ورىس، ۋكراين، كاۆكاز جانە تۇرىك-تاتار حالىقتارىنىڭ ون شاقتى وكىلىنە قىزىل ارميا قاتارىنداعى جاۋىنگەرلەردى اسكەردەن قاشۋعا شاقىرعان ۇندەۋلەردى وقىتىپ، گرامپلاستينكالارعا جازدى. بۇل پلاستينكالار كەيىننەن راديودان جاريالاندى.[10]
مىنە، وسى جاعداي ءبىزدى شوقايدان تۇركىستاندىقتارعا قاراتا راديودان ءسوز سويلەۋىن سۇراعان مەكەمەنىڭ "ۆينەتا" ۇيىمى بولۋى ءتيىس دەگەن قورىتىندى شىعارۋعا جەتەلەدى. بىراق شوقاي مۇندا ءسوز سويلەمەس بۇرىن تۇركىستاندىق تۇتقىندارمەن كەزدەسۋدى قالادى. ال مۇنداي كەزدەسۋدى ىسكە اسىراتىن "ۆينەتا" ۇيىمى ەمەس ەدى. كەزدەسۋگە رۇقساتتى بەرەتىن وكىمەت ورگانى شوقاي بەرلينگە كەلگەن كەزدە جاڭا بەلگىلەنىپ جاتقان ەدى. 17 شىلدە كۇنى شىعىس مينيسترلىگىنىڭ قۇرىلۋىمەن بىرگە كەڭەس تۇتقىندارى جونىندەگى بيلىك گروسسكوفتان روزەنبەرگكە ءوتتى. سونىمەن شوقاي بەرليندە گروسسكوف باسقارۋىنداعى رەسەي كوميتەتىنىڭ تۇركىستاندىق تۇتقىندارعا جاۋاپتى قىزمەتكەرى فون حەنتيگتەن ەمەس، روزەنبەرگتىڭ شىعىس مينيسترلىگىنىڭ كەڭەستىك تۇركى حالىقتارىنان جاۋاپتى قىزمەتكەرى فون مەندەدەن رۇحسات الاتىن بولدى. ال، شىعىس مينيسترلىگىنىڭ بولسا تۇتقىندار ماسەلەسىندە رەسەي كوميتەتىنە قاراعاندا باسقاشا جوسپارلارى بار ەدى. شوقاي بۇل جوسپارلاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋىن كۇتۋگە ءماجبۇر ەدى.
نەگىزىندە شىعىس مينيسترلىگىنىڭ سوعىستىڭ باستاپقى كەزەڭىندە تۇتقىندارعا قاتىستى ەشقانداي جوسپارى جوق ەدى. ولاردان جاردەم وتريادتارىن جاساقتاۋ بولسا ەش ويعا الىنباعان ەدى. ناتسيستتەر تەك تۇتقىنداردى كەيبىر ەرەجەلەر بويىنشا بولۋمەن بولدى. تۇتقىندار اراسىندا انىقتاعان كوممۋنيستتىك پارتيانىڭ جوعارى لاۋازىمدى باسشىلارى مەن جوعارى دارەجەدەگى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرىن، ەۆرەيلەر مەن ازيالىقتاردى ءولتىرىپ تاستاپ وتىردى. سونىمەن قاتار ازيالىق مۇسىلمان تۇتقىنداردىڭ سۇندەتتى بولۋى ولاردى ەۆرەيلەرمەن شاتاستىرۋلارىنا سەبەپ بولدى. سوندىقتان، مىڭداعان تۇتقىن ءولدى.[11]
شىنتۋايتىنا كەلگەندە،كەڭەس ارمياسىنان تۇتقىنعا تۇسكەن تۇركى تەكتەس جانە كاۆكازدىق مۇسىلمان اسەرلەردى نەمىس ارمياسىندا نەمەسە قانداي دا ءبىر رەسمي قىزمەتتە قولدانۋ ناتسيستىك يدەولوگياعا قايشى ەدى. ويتكەنى، ناتسيستتەردىڭ ادامداردى ناسىلگە قاراي ءبولۋ كاتەگورياسى بويىنشا تاتارلار مەن ورتا ازيانىڭ تۇركى حالىقتارى "تومەنگى ساتىداعى ازيالىقتار توبىنا" كىرەتىن. ولار ناتسيستتەردىڭ پىكىرى بويىنشا، سلاۆيانداردان دا تومەن ناسىلگە جاتادى. ءتىپتى ولار ادامنان دا تومەن جەك كورىنىشتى ءبىر ماقۇلىق (untermensch) ەدى.[12] وسى سەبەپتى نەمىس-كەڭەس سوعىسىنىڭ باس كەزەڭىندە نەمىستەردەن كەڭەس تۇتقىندارىن پايدالانۋ تۋرالى ەشقانداي وي جوق ەدى. بۇل پىكىر سوعىس باستالعاننان كەيىن عانا قالىپتاسا باستادى.
بۇل ارادا گەرمانيانىڭ كەڭەستەر وداعىنا شابۋل جاساۋى باسقا ەلدەردەگى ۋكراين، كاۆكاز، تۇركى تەكتەس رەسەيلىك بوسقىنداردى دا قوزعالىسقا ءتۇسىردى. ولاردىڭ جۇرەكتەرىندە گەرمانيانىڭ سوعىستا جەڭىسكە جەتۋىنىڭ وتاندارىنىڭ كەڭەستىك بوداندىقتان قۇتىلاتىندىعى تۋرالى ءۇمىت وتى جاندى. وسى سەبەپتى بوسقىن جەتەكشىلەرى اراسىندا كەڭەستەردىڭ جەڭىلىسىن جەدەلدەتۋ جانە وتاندارىنىڭ ساياسي كەلەشەگىن قالىپتاستىرۋ جۇمىستارىندا بەلسەندى ءرول اتقارۋ ءۇشىن نەمىس وكىمەتىمەن بىرگەستەسۋ ىنتاسى وياندى.[13] وسى ماقساتتا ءارتۇرلى ەلدەردەگى نەمىس ەلشىلىكتەرىنە وتىنىشتەر ءتۇستى. اتالمىش وتىنىشتەردە نەمىس وكىمەتىنە كەڭەستەرگە قارسى سوعىستا ەرىكتى تۇردە جاردەم ەتۋگە دايىن تۇرعاندىقتارى اتالىپ ءوتىلدى، تىلەگى ءبىلدىرىلدى. ولار نەمىس وكىمەتىنەن بۇل كومەكتىڭ قارىمتاسىندا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋىن سۇرادى.[14]
ەكىنشى جاقتان كەڭەس ارمياسى قاتارىندا سوعىسىپ جاتقان كەيبىر ورىس ەمەس اسكەرلەردىڭ سوعىسپاستان، نەمىستەرگە ءوز ەركىمەن بەرىلىپ جاتقانى بايقالدى. كەڭەس ارمياسىندا ولاردىڭ كوپشىلىگىنە ورىس ءتىلىن بىلمەگەندىكتەرى ءۇشىن ەكىنشى سورتتاعى اسكەر رەتىندە قارالۋدا ەدى. ولاردىڭ ءبىر بولىگى اسكەري جاتتىعۋ كورمەستەن، ءتىپتى قولىنا قارۋ بەرىلمەستەن، مايدانعا جىبەرىلگەن ەدى. نەمىستەرگە ءوز ەركىمەن بەرىلگەن اسكەرلەردىڭ قاتارىندا كەڭەستىك رەجيمگە قارسى اسكەرلەر دە بولدى.[15]
بوسقىن جەتەكشىلەرىنىڭ نەمىس ارمياسىنا جاردەمشى بولۋ وتىنىشتەرى جانە كەڭەس ارمياسى قاتارىنداعى كەيبىر جاۋىنگەرلەردىڭ نەمىس ارمياسىنا بۇيىرلەرىنىڭ تارتۋى نەمىس ارمياسى قۇرامىندا كەڭەستىك اسكەرلەردەن ەرىكتى كومەكشى وتريادتار جاساقتاۋ پىكىرىن تۋعىزدى. بۇل پىكىر شىعىس مينيسترلىگى، قارسى بارلاۋ جانە سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى تاراپىنان قولداۋ تاپتى. بىراق بۇل پىكىردىڭ العاش رەت كىمنەن، قاشان جانە كەلگەندىگى بەلگىسىز.[16]
وسىنداي دامۋشىلىقتارعا بايلانىستى شىعىس مينيسترلىگى تامىز ايىندا تۇتقىندارمەن اينالىساتىن ءبىر كوميسسيا قۇردى. بۇل كوميسسيانىڭ باسىنا نسداپ-تىڭ "سا" پولكىنەن شترۋمبانفۇرەر گەيبەل تاعايىندالدى. باستاپقىدا بۇل كوميسسياعا تۇتقىندارمەن ۇلتتارىنا قاراي اينالىسۋ ءۇشىن جەتى ادام كىردى. تاتار، باشقۇرت جانە فين تۇتقىندار ءۇشىن احمەت تەمير، تۇركىستاننىڭ وزبەك، قازاق، قىرعىز جانە تۇرىكمەن تۇتقىندارى ءۇشىن ۋالي كاۇم، سولتۇستىك كاۋكازدىقتار ءۇشىن الي كانتەمير، ازەربايجاندار ءۇشىن مەحمەت بەي، گرۋزين جانە ارميان تۇتقىندار ءۇشىن ەكى كىسى جانە مۇستافا شوقاي بەلگىلەندى. مۇسىلمان جانە تۇركى تەكتەس تۇتقىندارمەن بايلانىستى قىزمەتكەرلەردىڭ توراعاسى بولىپ تاعايىندالعان شوقاي وزىنە كومەكشى جانە اۋدارماشى رەتىندە ءۋالي كايۋمدى تاڭدادى. كوميسسيا مۇشەلەرىنە مىندەتى تۇتقىنداردى ۇلتىنا قاراي انىقتاۋ جانە تۇتقىندارمەن سويلەسىپ مالىمەت جيناۋ قىزمەتى جۇكتەلدى.[17]
تۇتقىن كوميسسياسى العاشقى جۇمىسىنا باستاۋ ءۇشىن 26 تامىز كۇنى گانوفەر ماڭىنداعى وربكە جانە بەرگەن-بەلسەن تۇتقىن لاگەرلەرىنە قاراي جولعا شىقتى. شوقايدىڭ بەرليندە ءبىر جارىم اي جاتىپ تەبىرەنىسپەن كۇتكەن كەزدەسۋلەرى اقىرىندا جۇزەگە استى. بىراق لاگەرلەرگە جەتكەنىندە شوقاي كۇتپەگەن ءبىر جاعدايمەن كەزدەستى، جانە بۇل ونىڭ كوڭىلىن سۋ سەپكەندەي باستى. لاگەرلەردە تۇتقىندار قيىن جاعدايدا ءومىر مەن ءولىم اراسىندا ارپالىسىپ جاتقان ەدى. ازىق، سۋسىن جانە باسپانا تاپشىلىعى ەڭ جوعارى دەڭگەيدە ەدى. بۇل از بولعانداي نەمىس اسكەرلەرىنىڭ ناتسيستىك اسىرە ناسىلشىلدىكتەن تۋىنداعان قان-قۇيلى زۇلىمدىعىنا تاپ بولىپ جاتتى. ناتسيستىك اسكەرلەر اسىرەسە تاتارلار مەن تۇركىستاندىق تۇتقىنداردى قيت ەتسە اتىپ تاستاۋدان تايىنبايدى. بۇل جاعدايلارعا كۋا بولۋدىڭ شوقايعا اۋىر تيگەنى سونشالىق، ولاردى كورگەنشە، ءولىپ كەتكەندى ارتىق سانادى. كەيىننەن جۇبايىنا جاسىرىن تۇردە جىبەرگەن حاتىندا[18] سوعىس تۇتقىندارىنىڭ جۇرەك سىزداتار اۋىر جاعدايىن ەگجەي-تەگجەيلى باياندادى. ونىڭ ايتۋىنشا، نەمىس اسكەرلەرى تۇتقىنداردى مازاق ەتەتىن جانە ۇنامسىز بولماشى ءبىر ارەكەتى ءۇشىن اتىپ تاستايتىن ەدى. اشتىق ابدەن وزەككە تۇسكەن اسكەرلەر ولگەن جولداستارىنىڭ جۇرەكتەرى مەن باۋىرلارىن جەپ، ءتىرى قالۋدىڭ امالىن جاساۋدا ەدى. جۇبايىنا جولداعان حاتىندا شوقاي ءوزى كۋا بولعان مۇنداي جان تۇرشىگەرلىك كورىنىس الدىندا ءوزىنىڭ ادام ەكەندىگىنەن ۇيالعاندىعىن اتاپ ءوتتى.[19]
وسىلايشا، شوقاي لاگەرلەردەگى العاشقى كۇننەن-اق ناتسيستتەرمەن بىرگە كەڭەستەرگە قارسى تۇركىستاننىڭ ساياسي قۇقتارى ءۇشىن كۇرەسۋدىڭ ماعىناسىز جانە ءتىپتى زياندى ەكەندىگىن اڭعاردى. سوعان قاراماستان، ءوزى دە تۇتقىن سيپاتىندا بولعاندىقتان، تۇتقىن كوميسسياسىنداعى قىزمەتىن جالعاستىرۋعا ءماجبۇر بولدى. بىراق، ءوز قالاۋىنان تىس اتقاراتىن بۇل قىزمەتىندەگى باستى ماقساتى - نەمىس ارمياسىنىڭ كەڭەستەر وداعىنا قارسى جۇرگىزىپ جاتقان سوعىسىندا جەڭىپ شىعۋىن قامتاماسىز ەتۋ ەمەس، تۇتقىنداردىڭ اۋىر جاعدايىن ءبىرشاما دا بولسا جاقسارتۋ بولدى. ول بۇكىل جۇمىس ۋاقىتىن، ءتىپتى ءومىرىنىڭ قالعان بولىگىن وسى ماقساتقا ارنادى.
شىنىندا دا، سوعىستىڭ العاشقى اپتالارىندا تۇتقىنداردىڭ جاعدايى سۇمدىق اۋىر ەدى. ويتكەنى، باستاپقىدا لاگەرلەردە جينالعان ءجۇز مىڭداعان تۇتقىنداردىڭ ماسەلەلەرى مەن قاتار كەڭەستىك شىعىس حالىقتارىنان شىققان تۇتقىنداردان كومەكشى وتريادتار ۇيىمداستىرۋ ءىسى دە ويلاستىرىلماعان ەدى. بۇل كەزەڭگە بايلانىستى جاسالعان زەرتتەۋلەر دە لاگەرلەردە ازىق-تۇلىك جەتكىلىكسىزدىگى مەن باراكتارداعى دەنساۋلىققا زياندى لاس جاعداي سالدارىنان، سونداي-اق، ناتسيستتەردىڭ ناسىلشىلدىلدىگىنەن تۋىنداعان زۇلماتىنان مىڭداعان تۇتقىننىڭ ءولىم قۇشقانىن راستايدى.[20]
شوقاي تۇتقىن لاگەرلەرىندە كەزدەرىندە كوپتەگەن مۇسىلمان تۇتقىننىڭ ورىنسىز ناقاق اتىلىپ تاستالىنۋىنا كەدەرگى بولدى. اسىرەسە، سۇندەتتى بولۋلارىنا بايلانىستى مۇسىلمان تۇتقىنداردى نەمىستەردىڭ ەۆرەي دەپ ويلاپ، اتىپ تاستاۋ وقيعالارىنىڭ ءازاۇىندا ەلەۋلى ءرول اتقاردى.[21] شوقاي ءبىر جولى لاگەرلەردى ارالاپ جۇرگەنىندە وتىز بەس مۇسىلمان تۇتقىنىڭ تەك قانا سۇندەتتى بولعاندىقتارى ءۇشىن اتىلايىن دەپ تۇرعاندىعىن كوردى. ول دەرەۋ بۇل ىسكە ارالاسىپ، اسكەرلەردى اجال اۋزىنان اراشالاپ قالدى.[22] سونداي-اق، الداعى ۋاقىتتاردا دا بۇعان ۇقساس قاتەلىكتەرگە جول بەرمەۋ ءۇشىن بۇل ماسەلە جونىندە نەمىس باسشىلارىن حاباردار ەتۋگە تىرىستى. شىعىس مينيسترلىگى، نەمىس قارۋلى كۇشتەرى قولباسشىلىعى جانە سد وكىلدەرى قاتىسقان ءبىر جينالىستا مۇسىلمانداردىڭ سۇندەتكە وتىرعىزۋ ءداستۇرى تۋرالى ماعلۇمات بەرىلدى. بۇل ماعلۇماتتى كىمنىڭ بەرگەندىگى تۋرالى ەشقانداي دەرەك بولماسا دا، شوقايدىڭ بۇل جينالىستىڭ وتكىزىلۋىندە ۇلكەن ىقپالى بولۋى ابدەن مۇمكىن. نەمىس عالىمى مۇحلەن 1941 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ سۇندەتتى بولعاندىقتارى ءۇشىن مۇسىلمانداردى اتىپ تاستاۋ وقيعالارىنىڭ سەيىلگەنىن ايتادى.[23]
شوقايدىڭ تۇتقىنداردىڭ اۋىر جاعدايىن جاقسارتۋ تۋرالى قولىندا ەشقانداي بيلىك جوق ەدى. قولىنان كەلەر تەك شارا - نەمىستەردىڭ باسشىلىق ورىندارىنا بايانداما حات جىبەرىپ، بۇل جاعدايدىڭ جاقسارتىلۋىن سۇراۋ عانا ەدى. قۋا بولعان وقيعالارىنىڭ اسەرىندە قالا وتىرىپ اۋىر سىنداردى تىلگە تيەك ەتكەن ءبىر بايانداما دايىندادى. وندا بىلاي دەدى: "سىزدەر، نەمىستەر، وزدەرىڭىزدى ەۋروپانىڭ ەڭ وركەنيەتتى جانە مادەنيەتتى حالقى رەتىندە كورەسىزدەر. ەگەر سىزدەردىڭ مادەنيەتتەرىڭىز مەنىڭ وسى كورگەندەرىم بولسا، مەن دە سىزدەرگە تۇتقىنداردىڭ باسىنداعى ءدال سونداي اۋىرتپالىق جانە اپاتپەن ادىرە قالۋلارىندى تىلەيمىن.[24] سىزدەر حح-عاسىردا، شىڭعىس حاننىڭ ءحىى-عاسىردا جاساعىنان دا بەتەر ءىس جاساپ جاتىرسىزدار." ول بۇل بايانداماسىن ءۋالي قايۋمعا نەمىس تىلىنە اۋدارتىپ ءتيىستى وفيتسەرلەرگە تاپسىردى. باياندامانى العان وفيتسەر شوقايعا ويىن شەكتەن تىس باتىلدىقپەن بىلدىرگەنىن ايتتى. بۇعان شوقاي "ەگەر ءسىز وسىعان بايلانىستى مەنى اتىپ تاستايتىن نەمەسە دارعا اساتىن بولساڭىزدار مەن دايىنمىن. مۇنداي وركەنيەتتى قوعامدا ءومىر سۇرگەننەن ولگەندى ارتىق سانايمىن. مەن وسى سۇمدىق كورىنىستەرگە بايلانىستى ومىرگە دەگەن قۇلشىنىسىمدى جوعالتتىم" دەپ جاۋاپ قايتاردى.[25]
شوقايدىڭ لاگەر شارتتارىنىڭ جاقسارتىلۋى جولىنداعى ەسكەرتۋلەرى مەن ۇمتىلىستارىنىڭ زايا كەتپەگەندىگىن دەرەكتەر انىقتاۋدا. زەرتتەۋشى مۇحلەننىڭ ايتۋىنشا، 1941 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ كەڭەستىك مۇسىلماندارىنىڭ توپ-توبىمەن ءولىم وقيعالارى ايتارلىقتاي دارەجەدە ازايدى.[26] لەگيوندا بولعان اتقارعان ءبىر تۇتقىن شوقايدىڭ لاگەرلەرىنە كەلىپ كەتۋىنەن كەيىن جاعدايلارىنىڭ جاقسارعاندىعىن اتاپ وتەدى. شوقايدىڭ ارالاپ كەتۋىنەن كەيىن لاگەردە تۇتقىنداردىڭ تازالىق ءۇشىن مونشا مەن دۋش مۇمكىنشىلىكتەرىمەن كوبىرەك قامتاماسىز ەتىلدى جانە تاعامدارى جاقسارتىلدى.[27]
شوقاي تۇتقىنداردىڭ لاگەرلەردىڭ اۋىر شارتتارىنا توزە الۋلارى ءۇشىن كوڭىل-كۇيلەرىنىڭ كوتەرىڭكى بولۋ كەرەكتىگىن جاقسى ءتۇسىندى. بۇل ءۇشىن ەڭ الدىمەن تۇتقىندارعا ءوزىنىڭ قولىندا ەشقانداي بيلىك جوق ەكەندىگىن جانە نەمىستەردىڭ ناتسيستىك يدەولوگياسىنىڭ زۇلىمدىعىنان تۋعان ءوز ۇمىتسىزدىگى مەن پەسسيميزمىن كورسەتپەۋگە تىرىستى. سودان كەيىن ولاردىڭ كوڭىل-كۇيلەرىن كوتەرۋ ءۇشىن بىلە تۇرا وتىرىك ايتىپ، جالعان ۋادەلەر بەردى. مارياعا جازعان حاتتارىنىڭ بىرىندە بىلاي دەيدى: "مەنەن جاردەم كۇتكەن، ماعان ءۇمىت ارتقان وسى باقىتسىز بايعۇس جاندارعا ەشقانداي كومەك كورسەتە الماعاندىعىما بايلانىستى جان ازابىن شەگۋدەمىن; مەن ولارعا كومەكتەسۋگە ۋادە بەرۋدەمىن جانە ولاردى جۇباتۋ ءۇشىن بىلە تۇرا وتىرىك ايتامىن."[28]
شوقايدىڭ بۇل ماسەلەدە از دا بولسا تابىسقا جەتكەندىگىن تۇتقىنداردىڭ ءبىرىنىڭ ەستەلىگىنەن بايقايمىز. شوقاي بارعان تۇتقىن لاگەرلەرىنىڭ بىرىندە بولعان جانە سوعىستان كەيىن قازاقستانعا قايتقان ماقسۇت نابيەۆ ەستەلىگىندە وسىعان بايلانىستى بىلاي دەيدى: ء"بىر قازاق زيالىسى كەلىپ، تۇركى تەكتەس تۇتقىنداردىڭ بارلىعىن ءبىر جەرگە جينادى. ونىڭ سول كەزدە نە ايتقانى ءدال ەسىمدە جوق. بىراق سوزدەرى جۇرەگىمىزگە جىلى ءتيدى. ايتقان پىكىرلەرى ۇنادى. ونىڭ قاراپايىم كىسى ەمەستىگى، وتە مادەنيەتتى جان ەكەندىگى كورىنىپ تۇرعان ەدى. كەيىننەن بىلدىك، ول كىسى مۇستافا شوقاي ەكەن."[29]
بۇل ارادا شوقاي تۇتقىندارمەن وتكىزگەن كەزدەسۋلەرىنەن تۇركىستاننىڭ ساياسي جاعدايىن بىلۋگە مۇمكىندىك تاپتى. سان جىلدار شەتەلدە بوسقىندا ءجۇرىپ تۇركىستانداعى كەڭەس بيلىگى تۋرالى جاساعان تۇجىرىمدارى مەن سىندارىندا جاڭىلىسپاعاندىعىنا كوز جەتكىزدى. ولاردا اسىرە كەتپەگەن ەدى. قايتا كەم جازعان ەدى.[30]
تۇتقىن كوميسسياسىنىڭ گانوفەر ماڭىنداعى وربكە جانە بەرگەن-بەلسەندەگى جۇمىستارى 1941 جىلدىڭ 27-28 تامىز كۇندەرى اراسىندا ەكى كۇن جالعاستى. بۇل جەردە جۇمىستارىن بىتىرگەن كوميسسيانىڭ كەلەسى ايالداماسى شىعىس پرۋسسياداعى لاگەرلەر ەدى. 1941 جىلدىڭ 6-25 قىركۇيەك كۇندەرى بۇل جەردە ورنالاسقان جەتى لاگەردى ارالادى. ولار: 1.تورن، 2. پروستكان، 3. سۋۆالكي، 4. شيرۋيندت، 5. مەتزيكەن، 6. پوگەگەن، 7. ەبەنرودە لاگەرلەرى ەدى.
كوميسسيانىڭ ءۇشىنشى جۇمىس ايماعى پولشا مەن ۇكرايناداعى لاگەرلەر بولدى. 7 قازان مەن 30 قاراشا كۇندەرى اراسىندا جاسالعان بۇل ساپاردا بەس لاگەردەگى تۇتقىندارمەن جۇزدەسىلدى. ول لاگەرلەر: 1. لەمبەرگ، 2. ياروسلاۋ، 3. كوچانوۆكا، 4. دەبا، 5. ساموش ەدى.[31]
تۇتقىن كوميسسياسى ءوز جۇمىسىن جالعاستىرىپ جاتقان كەزدە ناتسيستىك وكىمەتتىڭ جوعارعى باسشىلىقتارىندا تۇتقىنداردان كومەكشى وتريادتاردىڭ جاساقتالۋىنا دەگەن قارسىلىقتى باسەندەتكەن دامۋشىلىقتار بولىپ جاتتى. بۇل ماسەلەدە گەرمانيانىڭ انكاراداعى ەلشىسى فرانتس فون پاپەن ماڭىزدى ءرول وينادى. پاپەن تۇركيانىڭ بەيتاراپتىعىن گەرمانيانىڭ پايداسىنا بۇزىپ، سوعىسقا قاتىستىرۋ ءۇشىن جانتالاسۋدا ەدى. بۇل ماقساتىن ىسكە اسىرۋ ءۇشىن تۇركيانىڭ ساياسي قايراتكەرلەرى مەن زيالىلارىنىڭ تۇرىكشىلىك سەزىمدەرىن قوزعالىسقا تۇسىرمەك بولدى. پاپەنمەن ەتەنە جاقىن بايلانىس ورناتقاندار بۇرىنعى اسكەري گەنەرالدەر ەدى. ولاردىڭ ءبىرى ءانۋار پاشانىڭ ءىنىسى - نۋري پاشا (كيلليگيل) ەدى. پاپەن قىركۇيەك ايىندا نۋري پاشانىڭ بەرليندە گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن كەزدەسۋىن قاماتاماسىز ەتتى. بۇل كەزدەسۋدىڭ حاتتامالارىنا قاراعاندا، نۋري پاشا مۇسىلمان جانە تۇركى تەكتەس سوعىس تۇتقىندارىنان جەكە وتريادتار جاساقتالۋىن جانە بۇل ماسەلەدە وزدەرىنىڭ قول ۇشىن بەرەتىندىكتەرىن ايتتى.[32]
3 - تاراۋ
راسىندا دا جەلتوقسان ايىندا سوعىستىڭ باستالعانىنا شامامەن التى ايدان ارتىق ۋاقىت وتۋىنە قاراماستان، ناتسيستتىك وكىمەت جاۋلاپ الىنعان كەڭەس جەرلەرىنىڭ بولاشاعى تۋرالى ساياساتىن ءالى بەلگىلەمەگەن ەدى. بۇل ماسەلە تۋرالى نەمىس وكىمەتى توڭىرەگىندە باستى ەكى كوزقاراس تالقىلانىپ ءجۇردى. ءبىرىنشىسى، كسرو-نى تۇتاستاي نەمىس وتارىنا اينالدىرۋ ەدى. بۇل كوزقاراس بويىنشا كەڭەستىك رەسپۋبليكالاردا جەرگىلىكتى حالىقتارعا باسقارۋ بيلىگى بەرىلمەي، بارلىق بيلىك نەمىس باسشىلارىنىڭ قولىندا بولاتىن ەدى. ال ەكىنشى كوزقاراس بولسا، كەڭەستەر وداعىن اۆتونوميالىق اكىمشىلىك ايماقتارعا ءبولىپ، جەرگىلىكتى وكىلدەرگە بيلىك بەرۋدى جاقتادى. ءبىرىنشى جانە قاتاڭ كوزقاراستى شىعىس مينيسترلىگى، ال ەكىنشى يدەيانى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى جاقتادى.[1] دەگەنمەن ەكى كوزقاراستىڭ ەشبىرىندە ناتسيستىك باسشىلىقتىڭ تۇركىستانعا تاۋەلسىزدىك بەرۋ نيەتى بايقالمايدى. ناتسيستەردىڭ تۇركىستانعا بەرۋدى ويلاعان ەڭ بايسالدى دەگەن ساياسي قۇقتارىنىڭ ءوزى، كەڭەستەر بەرگەن قۇقتارمەن سالىستىرۋعا دا تۇرمايدى. الايدا شوقايدىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ نەگىزگىن تۇركىستاننىڭ تولىق تاۋەلسىزدىگى قۇرادى. ول بۇدان باسقا ەشقانداي دا ءبىر ساياسي ماقساتتى قابىلداماق ەمەس ەدى.[2]
ناتسيستەرمەن بىرگە ىستەسپەۋىنە تاعى ءبىر سەبەپ رەتىندە، شوقايدىڭ جەكە قاسيەتتەرىن ايتۋعا بولادى. ول قانتوگىس پەن سوعىسقا ارقاشان قارسى بولدى. ساياسي كۇرەستى ۇنەمى بەيبىت جولمەن، ياعني پىكىر جولىمەن جۇرگىزۋدى جاقتاعان ول سوعىس پەن قارۋدى ەش ۇناتپايتىن. سوندىقتان ونىڭ اسكەري جاساقتارعا قولباسشىلىق ەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. شوقايدا سوعىس پەن سوعىس ۋنيفورماسىن جەك كورەتىندىگى سونشالىق، الەمدە ارميا اتى بەرىلگەن قانداي دا ءبىر مەكەمەنىڭ بولۋىنىڭ ءوزىن قالامادى. سونىمەن قاتار، بەيبىتشىلىك پەن ءتارتىپتى ساقتاۋ ءۇشىن اسكەر مەن پوليتسيا سەكىلدى قارۋلى كۇشتەردىڭ كەرەك ەكەندىگىن دە مويىندايتىن. دەگەنمەن مۇنداي مەكەمەلەردىڭ بىرىندە قىزمەت اتقارعىسى كەلمەيتىن. الەمدە سوعىسسىز، بەيبىت تىرشىلىك ورناۋى ءۇشىن ادامداردىڭ نە ىستەۋى كەرەكتىگى تۋرالى ۇزاق تولعاناتىن. اقىرىندا ادامدزاتتىڭ ول دەڭگەيگە كوتەرىلە المايتىندىعى جانە مۇنىڭ ءبىر ۋتوپيا ەكەندىگى تۋرالى قورتىندىعا كەلەتىن.[3]
قورىتىندىلاپ ايتار بولساق، شوقاي تۇركىستان لەگيونىنا قاتىسۋدان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتتى. شوقايدىڭ "ياش تۇركىستان" جۋرنالىن شىعارۋىنا ۇزاق جىلدار بويى جانقياارلىقپەن كومەكتەسكەن تاحير چاعاتايدىڭ جۇبايى ساادەت چاعاتاي دا وسىنداي پىكىر ايتادى. چاعاتاي شوقاي نەمىستەردىڭ تۇتقىنىنداعى جەرلەستەرىن ورىستارعا قارسى ءوز شەپتەرىندە سوعىسۋعا ىنتالاندىرۋ تۋرالى تالاپتارىنا كەلىسپەگەندىگىن اتاپ وتەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، شوقاي مۇنداي ءبىر ءىس-قيمىلعا ۇلەس قوسپايتىنىن اشىق تۇردە بىلدىرگەن. شوقاي نەمىستەرگە تۇركى كەڭەستىك تۇتقىنداردى مايدانعا جىبەرمەۋگە كەڭەس بەردى. ونىڭ ورنىنا وقۋلارىن اياقتاماي جاتىپ، كەڭەس ارمياسى قاتارىندا سوعىسقا ايدالىپ، تۇتقىنعا تۇسكەن جاستاردى ءبىلىم الۋلارىن جالعاستىرۋلارى ءۇشىن وقۋعا جىبەرۋلەرىن، ال باسقا تۇتقىنداردى مايدان تىلىندا جۇمىس ىستەۋىن ۇسىنىس ەتتى.[4]
شوقاي جۇبايىنا جازعان سوڭعى حاتتارىنىڭ بىرىندە، مۇنداعى جاعدايدىڭ ءوزىن قاناعاتتاندىرماعاندىعىن جانە بىرنەشە كۇن ىشىندە پاريجگە قايتاتىندىعىن مالىمدەدى.[5] شوقاي بۇعان ۇقساس تاعى ءبىر حاتتى ستامبۋلداعى تاحير چاعاتايعا دا جىبەردى. حاتىندا بىلاي دەدى: "بۇل جەردەگى كەزدەسۋلەرىم اياقتالدى. پاريجگە قايتۋعا شەشىم قابىلدادىم... گەرمانيادا ءبىزدى قىزىقتىراتىن ماسەلەلەر تۋرالى ماعلۇمات العىڭ كەلسە، بۇل جۇمىستارعا تىكەلەي ارالاسىپ جۇرگەن ۋاليگە حات جاز. وسى قىسقا حاتتى بۇرىنعى دوسىمىز ۆيچي ارقىلى پوچتاعا سالعىزىپ وتىرمىن. پاريجگە ورالعاننان كەيىن جازاتىن ەگجەي-تەگجەيلى حاتىمدى كۇتەرسىڭ."[6] بۇل حات شوقايدىڭ لەگيون جوباسىنا كەلىسپەگەندىگىن، سونىمەن قاتار ەندى تۇتقىن كوميسسياسىنداعى قىزمەتىن تاستاپ پاريجگە قايتۋعا بەت العاندىعىن بىزگە ايقىن كورسەتەدى. ەگەر شوقاي پاريجگە ورالا العاندا، چاعاتايعا جازاتىن حاتىندا بالكىم تۇركىستان لەگيونى تۋرالى وي-پىكىرلەرىن اشىق تۇردە جازاتىن ەدى. بىراق پاريجگە قايتۋ شوقايدىڭ پەشەنەسىنە جازىلماعان ەدى.
تۇتقىندارمەن كەزدەسۋ كوميسسياسى رەتىندە پولشاداعى چەنستوحاۆ لاگەرى شوقاي ارالاعان سوڭعى لاگەر بولدى. كوميسسيا كەلگەن كەزدە لاگەردە سۇزەك اۋرۋى شىققان ەدى. سوعان قاراماستان كوميسسيا تۇتقىندارمەن كەزدەسۋلەر وتكىزدى.
كوميسسيا سۇزەك ەپيدەمياسىنىڭ ارتۋىنا بايلانىستى تۇتقىنداردان ءبولىنىپ كارانتينگە الىندى. كوميسسيا مۇشەلەرى ەكى اپتا بۇل جەردە كارانتيندە قالدى. كارانتين كەزىندە كوميسسيا مۇشەلەرىندە اۋرۋ بەلگىلەرى كورىنبەگەندىكتەن لاگەردەن قايتۋلارىنا رۇحسات بەرىلدى.[7]
شوقاي بۇدان ءارى تۇتقىن لاگەرىندە جۇمىس ىستەۋدى قالامادى. چەنستاحوۆ لاگەرى شوقايدىڭ بارعان سوڭعى لاگەرى بولدى. بۇل جەردەن جۇبايىنا جولداعان حاتىندا بىلاي دەدى: "جۇمىستار قىزىقتى ەمەس، تۇتقىنداردى ساناۋ عانا. تەز ارادا بۇل جۇمىستان بوسانۋ كەرەك جانە كارانتيندە قامالىپ قالماۋىم كەرەك."[8]
19 جەلتوقسان كۇنى كوميسسيا بەرلينگە ورالدى. شوقاي بەرلينگە كەلگەنىندە ىستىعى 40 گرادۋسكە كوتەرىلگەن ەدى. ول سۇزەك اۋرۋى دەگەن كۇمانمەن ۆيكتوريا اۋرۋحاناسىنا جاتقىزىلدى. ءبىر اپتا بويى كورگەن ەمى ەش ناتيجە بەرمەي، 1941 جىلى 27 جەلتوقسان كۇنى قايتىس بولدى.[9] نەمىس رەسمي قىزمەتكەرلەرى ءولىم سەبەبى رەتىندە چەنستوحاۆ لاگەرىندە جۇقتىرىپ العان سۇزەك اۋرۋىن كورسەتتى. بىراق جۇبايى ماريادان باستاپ ونىڭ جاقىن دوستارى ونىڭ ولىمىنە كۇمانمەن قارادى.[10] شوقايدىڭ ولىمىندەگى سىرلار باسقا ۇزاق ماقالانىڭ تاقىرىبى. شوقاي 1942 جىلى 2 قاڭتار جۇما كۇنى بەرليندەگى تۇرىك شايىتتەرى زيراتىنا جەرلەندى.[11]
سونىمەن، قورىتا ايتقاندا مۇستافا شوقاي تۇركىستان لەگيونى جانە باسقا ماسەلەلەردە فاشيستتەرمەن ەشقانداي بىرگە ىستەسكەن ەمەس. ءتىپتى ولارعا قاراما-قارسى باعىتتا بولدى. سوندىقتان وعان ساتقىن دەۋشىلىك ۇلكەن ادىلەتسىزدىك، بىلىمسىزدىك، جالا جابۋشىلىق، ءتىپتى تاريحقا قيانات بولىپ تابىلادى. مۇستافا شوقاي قازاقستان جانە ورتا ازيانىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءوزىن قۇربان ەتكەن ناعىز حالىق قاھارمانى. قازاقستان جانە ورتا ازيا ەلدەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگىنىڭ 20 جىلدىعىندا شوقايعا ۇلكەن قۇرمەتپەن قاراعان ءجون.
ابدىۋاقاپ قارا
شوقايتانۋشى،
ىستامبۇلداعى ميمار سينان
كوركەم ونەر ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى
«اباي-اقپارات»
ءبىرىنشى تاراۋعا سىلتەمەلەر:
[1] M. (Mariya) Y. (Yakovlevna) Çokayoglı، Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlı. Yaş Türkiystan Yayını Sayı: 22, İstanbul, 1972, 123 ب.
[2] اتالمىش ەڭبەك، 124, 151 ب.
[3] اتالمىش ەڭبەك، 124 ب.
[4] ساادەت چاگاتاي شوقايدىڭ جۋرانليست رەتىندە شۆەيتسارياعا كوشىپ بارۋىنا بولاتىنىن، بىراق وتانى رەتىندە كورگەن فرانتسيانى دۇشپانعا قيىپ كەتكىسى كەلمەگەنىن ايتادى. Saadet Çağatay. Çokayoğlı، M. Y. "Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu" // Emel. Eylül-Ekim 1972.
[5] ف. ارماوگلى، حح. عاسىر ساياسي تاريح 1914-1980, انكارا، 1984, س. 367.
[6] Mariya Yakovlevna, 124 ب.
[7] اتالمىش ەنبەك، 127-ب.
[8] اتالمىش ەنبەك، 128-ب.
[9] اتالمىش ەنبەك، 128-ب.
[10] اتالمىش ەنبەك، 133-135-ب.
[11] اتالمىش ەڭبەك، 134-ب.
[12] اتالمىش ەنبەك، 134-ب.
[13] اتالمىش ەڭبەك، 115, 135-136-بەتتەر. كومپيەن-ءروياللۇ لاگەرى ساياسي تۇتقىندار ءۇشىن دايىندالعان ءبىر ۇيرەتۋ لاگەرى ەدى. بۇل جەردى فرانتسۋزدار نەمىستەر باسىپ الماس بۇرىن اسكەري اۋرۋحانا رەتىندە قولداندى. نەمىستەر فرانتسيانى جاۋلاپ العاننان كەيىن بۇل جەردى الدىمەن اعىلشىن مەن فرانتسۋز اسكەري تۇتقىندارى ءۇشىن اسكەري لاگەر رەتىندە قولداندى. كەنەس وداعىنا قارسى سوعىس اشقاننان سوڭ بۇل لاگەر ساياسي تۇتقىندار لاگەرى رەتىندە قولدانىلا باستادى. لاگەردىڭ بۇل ماقساتتا قولدانىلۋى 1944 جىلدىڭ 28 تامىزىنا دەيىن جالعاستى. كومپيەن-ءروياللۇ لاگەرى تۋرالى كوبىرەك ماعلۇمات ءۇشىن قاراڭىز: Gérard BOUAZIZ. La France Tortuvré F.N.D.I.R.P.، Pariys, 1979, 273-285-ب.
[14] ياش تۇركيستان (مولودوي تۋركەستان), پاريج 1949-1950, س: 8 (ماريانىڭ شوقايدىڭ تۋعانىنا 6و جىل تولۋىنا بايلانىستى جاريالاعان كىتابى); Mariya Yakovlevna, 138-ب.
[15] چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 17. نەمىستەردىڭ شوقايدان جاساۋىن وتىنگەن بايانداماسىنىڭ مازمۇنى تۋرالى ناقتى مالىمەتىمىز جوق. ايتكەنمەن ودان تۇركىستاندىقتاردى كەڭەس بيلىگىنە قارسى كوتەرىپ، نەمىس ارمياسىنا جاردەمشى بولۋعا ۇندەيتىن ءبىر بايانداما جاساۋىن سۇراعانىن جوبالاي الامىز. مىسالى، 1941 جىلى 23 قازان كۇنى نەمىس راديوسىنان ازەربايجان ايماعىندا ازەربايجان تىلىندە بەرىلگەن حاباردا بىلاي دەلىنگەن بولاتىن: "ازەربايجاندىقتار! مىلتىقپەن، پۋلەمەتتەرمەن قارۋلانىڭدار! جاسىرىن ۇيىمدار قۇرىڭدار! جەڭىلەيىن دەپ جاتقان دۇشپاندارىڭ - بولشەۋيكتەرگە قارسى سوعىسىڭدار. ولاردان قورىقپاڭدار! وتاندارىڭدى قۇتقارۋ ءۇشىن سوعىسىڭدار جانە ءسويتىپ ۇلتتىق نامىستارىننىڭ بارىن دالەلدەڭدەر!", Patrick von zur Mühlen, Gamalıhaç ile Kızıl Yıldız Arasında İkinci Dünya Savaşında Sovyet Doğu Halkları'nın Milletçiliği, Mavi Yayınlar, Ankara, 1984, 172- بەت.
[16] چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 7.
[17] اتالمىش ماقالا، 17 ب.; Mariya Yakovlevna, 138-139.
[18] ماريا شوقايدىڭ نە جازعانىن بىلمەيدى. بىراق قايتىس بولعاننان كەيىن نەمىستەردىڭ مارياعا تاپسىرعان شوقايدىڭ جەكە زاتتارى اراسىنان تۇركىستاننىڭ اسىرەسە مادەني جانە وي-پىكىر الەمىن تانىستىراتىن ءبىر ورىسشا ماقالا شىقتى. بۇدان بۇرىن ءبىر ەش جەردە جاريالانباعان بۇل ماقالانىڭ سول ماقالا بولۋى ابدەن مۇمكىن. ماريا كەيىننەن ول ماقالانى جاريالادى. ماقالانىڭ ورىسشا تۇپنۇسقا ءماتىنى ءۇشىن قاراڭىز: مۋستافا چوكاي، "تۋركەستان", ياش تۋركەستان (مولودوي تۋركەستان), پاريس، 1949-1950- س. 9-17.
[19] چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 17; Mariya Yakovlevna, 138-139.
[20] اتالمىش ەڭبەك، 133 ب.; چوكاي، "ۆوسپومينانيا", ستر. 18-19.
[21] Mariya Yakovlevna, 138.
[22] اتالمىش ەڭبەك، 139 ب.
[23] نەمىس تىلىندەگى تولىق اتى "Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei" (ۇلتتىق سوتسياليستىك نەمىس جۇمىسشى پارتياسى) دەگەن ناتسيستىك پارتياسىنىڭ اتىنىڭ قىسقارتىلعان ءتۇرى.
[24] Mühlen, س. 72.
[25] اتالمىش ەڭبەك، 38 ب.
[26] اتالمىش ەڭبەك، 72 ب; Johannes Glasneck, Türkiyye'de Faşist Alman Propagandası، Onur Yayınları، İstanbul (tarihsiz),س. 203.
ەكىنشى تاراۋعا سىلتەمەلەر:
[1] وستلاند، ياعني شىعىس ەلى بالتىق ەلدەرى مەن بەلارۋسيانى قامتيدى. قاراڭىز: مühlen. 67-بەت.
[2] "سس وبەر-فۇرەر" - جوعارى دارەجەدەگى ءبىر "سس" شەنى.
[3] بۇل ءبولىمنىڭ اتى رەسمي تۇردە بار بولعانىمەن، ورىستار تۇراتىن ايماقتار ەشقاشان نەمىس بيلىگىنە وتپەگەندىكتەن ونشا جۇمىس اتقارعان جوق.
[4] بۇل ءبولىم كاۆكاز حالىقتارىمەن قاتار قازاق، وزبەك جانە تاتار سەكىلدى كەڭەستەردىڭ ەتنيكالىق تۇركى حالىقتارىمەن دە اينالىسقاندىقتان، رەسەي بولىمىنە قاراعاندا ەڭ اۋقىمدى كولەمدەگى جانە بەلسەندى ورگانىنا اينالدى.
[5] اتالمىش ەڭبەك، 73 ب.
[6] اتالمىش ەڭبەك، 65-66-ب.
[7] Glasneck, 200-بەت; Mühlen. 65-بەت.
[8] اتالمىش ەڭبەك، 66-ب.
[9] كەيبىر دەرەكتەر شوقايدىڭ 1941 جىلدىڭ كۇزىندە بەرلينگە كەلگەندىگىن ايتادى. قاراڭىز اتالمىش ەڭبەك، 92 ب. بىراق شوقايدىڭ ءوزىنىڭ جانە جۇبايىنىڭ ەستەلىكتەرىنەن ونىڭ شىلدە ايىنىڭ ورتالارىندا بەرلينگە كەلگەندىگى ايداي انىق ايتىلادى.
[10] اتالمىش ەڭبەك، 168, 172 ب.
[11] اتالمىش ەڭبەك، 38-42 ب.
[12] اتالمىش ەڭبەك، 40 ب.
[13] بۇل تۋرالى كوبىرەك ماعلۇمات ءۇشىن قاراڭىز: Müstecip Ülküsül, KırımYolunda Bir Ömür Hatıralar, Kırım Türkleri, Kültür ve Yardımlaşma Derneği Genel Merkezi Yayınları No 3, Ankara,1999, 282-284.
[14] Mühlen, س. 52.
[15] Baymirza Hayit, "Türkistan II Dünya Sauvaşı Yıllarında (1939-1945)" // Sovyetler Birliği'ndeki Türklüğün ve İslam'ın Bazı Meseleleri, TDAV, İstanbul,1987, 201-بەت; Mühlen. 55-57.
[16] اتالمىش ەڭبەك، 53, 6-67.
[17] Ahmet Temir. 60 Yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözüyle Geziler-Araştırmalar-Hatıralar, Kültür Bakanlığı، Ankara, 1998, 218-219; Mühlen. 39, 53, 92-93; Ülküsal. 294-295.
[18] شوقاي حاتتى بەرلينگە ورالعاننان كەيىن سەنىمدى ءبىر تانىسى ارقىلى جىبەردى. حاتىندا جۇبايىنان وقىعاننان كەيىن ونى دەرەۋ ءجوۇدى سۇراعان ەدى. حاتتى اكەلگەن ادام دا ماريادان حاتتى ءوزىنىڭ كوزىنشە ورتەپ جىبەرۋىن ءوتىندى. سوندىقتان ماريا حاتتى ەكى رەت وقىپ شىققاننان كەيىن ورتەدى. Mariya Yakovlevna, س. 140-141. بۇل جايت بىزگە شوقايدىڭ ناتسيستتەرگە سەنبەگەندىگىن جانە ولارعا قارسى وتە ساقتىقپەن ارەكەت جاساعاندىعىن كورسەتەدى.
[19] Mariya Yakovlevna, 139-141.
[20] Mühlen, 38-39.
[21] مۇحلەن سوعىستىڭ العاشقى كۇندەرىندە سۇندەتتى بولعاندىقتارى ءۇشىن ەۋرەي دەپ ەسەپتەلگەن كوپتەگەن تۇركىستاندىق، تاتار جانە كاۋكازدىق مۇسىلمان تۇتقىنداردىڭ اتىلىپ تاستالىنعانىن ايتادى. Mühlen. 41. اتىلايىن دەپ تۇرعان جەرىندە قۇتقارىلعانداردىڭ ءبىرى، كەيىننەن اتاقتى تاريحشى بولعان بايمىرزا حايت ەدى. بۇل تۋرالى كوبىرەك ماعلۇمات ءۇشىن قاراڭىز: Erol Cihangir, "Dr. Baymirza Hayit'in Hayat Hikayesi", Dr. Baymirza Hayit Armağanı، (Haz. Rasim Ekşi - Erol Cihangir), İstanbul, 1999, س. 40.
[22] Mariya Yakovlevna, 140.
[23] Mühlen, 42.
[24] شوقايدىڭ بۇل تىلەگى ورىندالعانداي، نەمىستەر سوعىستىڭ اقىرىندا اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىرادى. گەرمانيا بومبىلاۋلاردىڭ سالدارىنان جەرمەن-جەكسەن بولدى.
[25] Mariya Yakovlevna, س. 140, 165.
[26] Mühlen, 42.
[27] امانتاي كاكەن، تۇركىستان لەگيونى، استانا، 2000, 53 ب.
[28] Mariya Yakovlevna, 164.
[29] كاكەن، سول جەردە.
[30] Mariya Yakovlevna, 141.
[31] تەمير، س. 221-222.
[32] گەرمانيا سىرتقى ىستەر كەڭەسشىسى ۆورماننىڭ 1941 جىلى 26 قىركۇيەك كۇنى جازعان حاتتاما ءماتىنى ءۇشىن قاراڭىز: Documents on German Foreign Policy, 1918-1945, series D.U. 13. The War Years, : U.S. Government Printing Office, Washington, 1964, s. 571-575; يسكاندەر گيليازوۆ، نا درۋگوي ستورونە كوللابوراتتسيونيستى يز پوۋولجسكو-پريۋرالسكيح تاتار ۋ گودى ۋتوروي ميروۋوي بوينى، كازان، 1998, 65-66-بەتتەر.
3 - تاراۋعا سىلتەمەلەر:
[1] اتالمىش ەڭبەك، 289, 304 ب.
[2] تۇركيادا فون پاپەنمەن بايالنىسقان تۇرىكشىل توپتاردىڭ كۇتكەن ۇمىتتەرى دە كەڭەستەر وداعىنداعى تۇركى ولكەلەرىنىڭ تاۋەلسىز بولۋى ەدى. بىراق ولار بۇل ۇمىتتتەرىندە قاتەلەسكەن ەدى. ويتكەنى ناتسيستىك وكىمەتكە تۇرىك قوعامىندا نەمىس جەڭىسىنىڭ كەڭەستىك تۇركى ەلدەرىن تاۋەلسىزدىككە جەتكىزەدى دەپ ۇمىتتەنۋشىلدىكتىڭ بار ەكەنى ايتىلعاندا، گەرمانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىزمەتكەرلەرى مۇنى سالقىن شىرايمەن قارسى العان ەدى. Ülküsal. 354.
[3] Mariya Yakovlevna. 164.
[4] Mustafa Çokay. 1917 Yılı Hatıra Parçaları، 6.
[5] تürkistan Milli Hareketleri. 40.
[6] Y.T.، Kızıl Emperalizm VII, Yaş Türkistan Yayını No 27, Ankara, 1986, 14-بەت.
[7] سول جەردە. ءۋالي كايۋم شوقايدىڭ ولىمىنەن كەيىن تاحير چاعاتايعا جازعان ءبىر حاتىندا شوقايدىڭ تۇتقىن لاگەرلەرىندەگى جۇمىستارى كەزىندە جەتپىس مىڭنان اسا تۇركىستاندىق اسكەردى انىقتاعانىن ايتاداى. Y.T.، Türkiystan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, s. 15; Ülker Çağatay, "Hokant ve Alaş Orda Milli Hükümetleri ve Mustafa Çokayoğlu", Türk Kültürü، Şubat 1971, نو 100, 385-بەت.
[8] Mariya Yakovlevna, 141.
[9] Ali Kantemir, "Mustafa Bey Çokay Hakkındaki Hatıratım", Milli Türkistan, 1963, No 99A, 26-بەت; Y.T.، Türkistan Kurtuluş Hareketi İle İlgili Olaylardan Sahneler, 15-بەت; Mariya Yakovlevna, 141; تەمىر. 160-بەت; نوۆوە سلوۆو، 11 يانۋار 1942; ءۋالي كايۋم حان، حالىق ءسوزى، 27 اقپان 1992.
[10] Mariya Yakovlevna,141-142; Türkistan Milli Hareketleri, 40; تemir, 160.
[11] Mariya Yakovlevna, س. 145-بەت; Ülküsal, 310-بەت;
