Qauipsizdik kenesining tóraghasy, eks-preziydent N.Nazarbaev «Habar» arnasynyng «Shtrihy k portretu. Liyder» derekti filimine súhbat berdi. Biz atalghan súhbattaghy eks-preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng keybir oilaryn oqyrman nazaryna úsynbaqpyz.

«Sheshilmegen shekara – memlekettilik ýshin basty qauip»

Shekarany syzyp, bekitpey – tәuelsiz memleket bola almaydy. Tәjikstan men Qyrghyzstannyng arasyndaghy birneshe shaqyrym shekaranyng sheshilmeui soghys tudyryp otyr. Sol sekildi Ázirbayjan men Armeniya da. Myndap mysal keltiruge bolady. Sovet odaghy men Qytay arasynda qaqtyghys bolyp, kóptegen adam qaza tapty. Sosyn bizde de, ShQO-da, Jalanashkóldegi shekara manynda úrys bolyp, adamdar qaza tapty. Yaghni, sheshilmegen shekara – memlekettilik ýshin basty qauip.

Áueli, biz shekarany kelisu ýshin Reseymen, sosyn Qyrghyzstan, Tәjikstan jәne Qytaymen kelissózder jýrgizdik. Búl kelissózder 12 jylgha sozyldy.

Men Qytay tóraghasymen birge bizding shekaramyzdy bekitip jatqanda, arada birneshe shaqyrym syzylmaghan jer qalghan. Kartografiyalyq jaghynan onyng balamasyn taptyq, biraq ol kónilge qonymdy bolmady. Biz zerttey bastadyq. Súrastyrdyq. Sol kezde delegasiya qúramynda Toqaev bolghan jәne kelissózderdi sәtti jýrgizip jatqan. Aqyrynda kelisimge kelip, qújatty qabyldadyq.

Ekinshisi – eng qiyn shekara ol – Reseymen aradaghy shekara. Eng ýlken memleketaralyq shekara boluy kerek. Qytay men KSRO tórt ret sheshim qabyldaghan. Barlyghyn qaradyq. Auyr sharua, auqymdy problema boldy. Biz Vladimir Putin ekeuimiz aqyrynda shekarany bekittik.

«Qanday jerdi syilady?»

Resey syrtqy ister ministri Lavrov «Bizding Qazaqstangha eshqashan, eshqanday territoriyalyq shaghymymyz joq», dep nýktesin qoydy. Qalghan súraqtar naqty resmy týrde qoyyluy kerek. Býgin kim ne demeydi? Sayasatkerler, bәri aitady. Bilesiz be, múnyng bәri shyghys Ukraina, Qyrym konteksinde aitylyp jatyr. Berdik, aldyq, jer syiladyq degendey әngimeler bolghan. Qanday jerdi syilady? Biz Altyn Orda múrageri bolsaq, Mәskeu knyazdary bizge alym-salyq tólegen. Endi biz 800 jyldyq tarihty qayta qarauymyz kerek pe? Sondyqtan múnday mәlimdemelerge nazar audarudyng qajeti joq. Qazir internet, sóz bostandyghy bar. Eng bastysy - Resey biyligining resmy ústanymy.

«Batys bizdi Reseyden bólgisi keledi»

Bizding qalauymyz - Ortalyq Aziya memleketterin biriktiru. Biraq, ol batysqa únamaydy. Olar qazir barlyghymyzdy Reseyden bólgisi keledi jәne onyng ainalasynda júmys istep jatyr. Adamdar qarapayym nәrselerdi týsinbeydi - búl Qazaqstan ýshin payda. Qytaygha qarsy shu da syrttan - búl Qytaymen arazdasugha mәjbýr etetin ýshinshi kýsh. Reseymen de solay. Kórdiniz be? Múnyng barlyghynyng astary bar.

Oppozisiya turaly: «Olar qorqaqtar»

Qorqaqtar. Eger sóileskiniz kelse, keliniz elde sóileseyik. Eger ózinizge senimdi bolsanyz, onda barlyq qiyndyqtardy moynynyzgha alynyz jәne dәleldeniz. Búl jerde aqsha úrlau әdiletti emes. Sondyqtan men búghan shydamaymyn. Eng ókinishtisi - sol ministr, bankiyr, bay bolghandardyng barlyghy ózim nólden bastap kótergender. Olar úrlap, endi-endi tekseris bastalghanda, ketip qalady. Barlyghy sonday. Maghan sol jerge kóship barghan nemese túratyn bireudi aitynyzshy? Joq, olardyng bәri qashqyndar. Búl olar ýshin úyat nәrse. Satqyndar, әriyne, kónilge tiyedi.

Serikbolsyn Ábdildin turaly

Men Serikbolsyn Ábdildinmen óte jaqsy qarym-qatynasta boldym. Ol Kolbinning qol astynda Mәskeuge túraqty ókil retinde keldi. Ol bilimdi adam, ekonomist. Bizde Memlekettik josparlau komiytetinde júmys istedi.

Men ony Qazaq KSR Jogharghy Kenesining deputaty bolyp saylanugha kóndirdim. Onyng ýstine, oghan mýldem belgisiz Shymkentten deputat bolyp saylandy. Biz jaqyn edik. Men oghan sendim. Men 1991 jyldyng 1 jeltoqsanynda ótken halyqtyq saylaudyng júmystarymen jýrdim, ol ózining jeke júmystarymen jýrdi.

Inaugurasiyadan keyin, ol qyzmetine kiriskende: «Men Jogharghy Kenesting tóraghasy bolamyn», dep talap ete bastady. Shynymdy aitsam, men ony qalamadym, óitkeni onyng ambisiyasyn, dúrys emes qarym-qatynasyn bildim. Jәne búl daugha úlasty. Basqa kandidattar bas tartty nemese aldyn-ala kelisken. Sóitip ol Jogharghy Kenesting tóraghasy boldy jәne Hazbulatovpen (Resey Jogharghy Kenesining tóraghasy) dos boldy. Ol Kenester eldegi negizgi organ dedi.  «Barlyq biylik Kenesterge!» - degen úranmen bolishevikter Aq ýidi atqylady.

Serikbolsyn Ábdildin onymen baylanysta, ol da barlyq biylik Keneste dep sheshti. Parlament naryqtyq ekonomikagha qatysty kez-kelgen úsynystargha tosqauyl qoydy. Men olardyng kedergi bolatynyn ýnemi aittym. Ákimder de maghan olardyng jergilikti jerlerde kedergi bolatynyn aitty.

Ábdildin oblystardy aralap: «Biz bәrin óz qolymyzgha aluymyz kerek», - dep jýrdi. Neni basshylyqqa alghanyn bilmeymin, qaytqan adamnyng artynan jaman sóz aitpaydy. Jalpy bilimdi, dúrys adam edi. Biz dos boldyq. Bilesiz be, eng basty dúshpanyng dostarynnyng ishinen shyghady eken. Sóitip, ol ózgerdi.

Batys demokratiyasy – bizding maqsatymyz

Demokratya deydi. Qanday demokratiya kerek? Kóppartiyaly jýie joq. Al sonda partiyalardy qoldan jasayyq pa? Ol partiya qoghamnyng ishinen pisip, óz baghdarlamalaryn jetildirip shyghuy kerek. Ózderining belgili elektoraty boluy kerek. Sonda ghana partiya bolady. Partiyany jasandy týrde jasay almaysyng ghoy. Biz soghan qaray kele jatyrmyz. Eng bastysy toqtap qalmau kerek.

Batys demokratiyasy – bizding maqsatymyz. Al biz әli jol basyndamyz. Bir jaghymyzda Resey, ekinshi jaghymyzda Qytay. Al olarda she? Demokratiyalary kósh basynda ma? Búl memleketter bizge óte qatty yqpal etedi. Al Qyrghyzstan demokratiya araly eken. Janymyz ashidy, bizge bauyrlas memleket. 30 jylda Qyrghyzstanda ne isteldi? Olardyng әrbir preziydentterin men qoldap keldim. Shaqyrdyq. Qoldau retinde qarjy, nesie berdik. Biraq eshtene istelgen joq. Sondyqtan, ekonomika – barlyghynyng negizi.

Dayyndaghan Núrbiyke Beksúltanqyzy

Abai.kz