Biyl Tәuelsizdik alghanymyzgha 30 jyl tolady. Biraq sonda da KSRO-gha degen saghynysh azaymay keledi. Onyng ýstine, «eng dәmdi balmúzdaqty» búryn-sondy onyng dәmin tatyp kórmegender de, qazirgi uaqytta joghary sapaly balmúzdaqtyng týr-týrin tanday alatyndar da ansap otyr.

Sonymen, sizdi mýlde jaqsy kórmeytin ata-anany saghynu qanday qúbylys jәne nege «Frankenshteyndi» tiriltuge degen úmtylys kýsheye týsude? Mýmkin búl ózdiginen ótetin, aralasugha bolmaytyn tabighy prosess, nemese...

Áriyne, múnday «renessanstyn» sebepteri jәne KSRO-nyng mәiitin qayta jandandyrugha degen әreketter jeterlik. Olardyng arasynda jastyq shaqqa qatysty әri shyndyqqa sәikes keletin, sonday-aq psihologiyagha negizdep, «bәrine Putin kinәli» dep ýzildi-kesildi aiyptaytyndar bar. Búghan qosa «tegin pәter», «túraqty kýnder», «sapaly shújyqtar», «jalpygha birdey» siyaqty jәne basqa da qate týsinikterdi dәlel retinde keltiredi. Alayda búl pәterlerding kenes azamatyna tiyesili emestigin, olardy kez kelgen uaqytta qaytaryp ala alatynyn, sapaly shújyqty tek para berip qana satyp alugha bolatynyn jәne dәl osy jerde «tendik» sózi týsip qalatynyn aityp eshkimdi sendire almaymyz.

Osy orayda Kenes dәuirine saghynyshtyng negizgi eki sebebin aita keteyik. Olardyng birinshisi – әleumettik-ekonomikalyq sebep. Qazir dýkenderde bәri bar bolghanyna qaramastan, halyqtyng belgili bir bóligi sanaly jәne beysanaly týrde «búryn jaqsy bolghan edi» dep oilaydy. Áriyne, jogharyda aitylghan jәne basqa da kóptegen dәlelder әrqashan ótimdi bolmaydy, biraq birdene dúrys emes degen sezim ýnemi ishten, keyde syrtynan jegidey jep otyrady. Bir sózben aitqanda, múnyng bәri biz, Qazaqstan (Resey men Belarusi siyaqty) jaqsy ómir sýre alatyn edik degen oidan shyghady.

Shynynda da, barshylyq, sonymen birge demokratiyalyq ómir ýshin bizde tәuelsizdik tanynda barlyq mýmkindikter boldy. Alayda sodan keyin, eng basynda, dúrys emes baghytqa búryldyq jәne ary qaray da biz osy baghytta jýrip kele jatyrmyz. Búl túrghyda qayta reforma jasasaq ta, shamadan tys jýkteme alsaq ta eshtene ózgermek emes. Qysqasyn aitqanda, eger dýken sóreleri tolyp túrsa, sonday-aq pikir aitqanymyz ýshin qudalaugha úshyramasaq, múnday Kenes Odaghyn ansaytyn sәtke kuә bolmas ta edik.

Al bizding oiymyzsha, ekinshi bir sebep – balalyq pen jasóspirim shaqqa degen saghynysh. Búl jerde tek әleumettik-ekonomikalyq jaghdaylar men keybir sayasy sәtter turaly ghana emes, sonymen qatar keybir «kenestik» basymdyqtardyng joghaluy, sonyng ishinde atyshuly «proletariat gegemoniyasynyn» barlyq kórinisterinde, «partiyalyq baqylauda», sonday-aq «Úly Resey mәngilikke birikken» deytin әnúranynyng sóileminde jasyrylghan nәrse turaly aitylady.

Yaghni, endigi jerde biz júmys isteuimiz kerek jәne óndiristen eshtene sýirep әkete almaymyz, jospardy ghana oryndamay, bәsekege týsuimiz kerek, til ýirenip, jergilikti túrghyndarmen sanasuymyz kerek. Búl tizimdegi dәlelderding әrqaysy ýshin siz óte nanymdy qarsy argumentterdi bere alasyz. Ásirese birinshi jәne songhy aitylghandargha. Biraq búl kóp jaghdayda solay. Osyghan qaramastan, eger Qazaqstan Tәuelsizdik dep atalatyn alghashqy jyldardan bastap dúrys jolgha týsse, onyng ishinde últtyq sayasatty bir izge týsirse (naqty naryqtyq reformalar men demokratiyalyq qaghidattardy engizu turaly aitpaghanda), «búryn jaqsy bolyp edi» degen dәlelder az bolatynyna eshkim daulaspaydy. Biraq biz búrys jolgha týstik. Degenmen osy taqyryptyng manyzdy faktorlarynyng biri bolsa da, býgingi әngime búl jayly emes.

Shynynda da, alghashqy uaqytta nemese odan keyin ózin kenesting ótkeninen alshaqtatqan elderding qazirgi ómir sýru dengeyi paydaly qazbalar men paydasyz sheneuniktersiz-aq bizden әldeqayda joghary ekenin kóremiz. Dekommunizasiya neghúrlym tez jәne aiqyn bolsa, soghúrlym atalghan dengey de jogharylady. Soghan sәikes bilim, mәdeniyet, sóz bostandyghy, demokratiya da damydy. Kerisinshe, qysym kýsheyip, tәuelsiz búqaralyq aqparat qúraldary jabylyp, sayasy qozghalystar ekstremistik dep tanylghan sayyn, Kenester Odaghyna saghynysh artyp jatyr. Búl da biz qozghaugha tiyis ózekti taqyryptardyng biri. Dәl osy jerde mynanday súraq tuyndaydy: adamdar nege «halyqtar týrmesin» ansaydy jәne ol qashan ótedi nemese ótui mýmkin?

Múnday saghynysh ómirden songhy «KSRO-da tughannyn» ótuimen ketedi degen de pikir bar. Biraq Tәuelsiz memlekette tuylghan 1991-2000 jylghy jastardyng da kenestik kezendi aityp jýrgenin kórgende búl pikirdi shetke ysyryp tastaymyz. Eger óz elimiz ben KSRO-daghy bauyrlarymyz turaly aitar bolsaq, ótkenimizding «jaman» jerin syzyp tastaudyng tiyimsiz ekenin kóremiz. Óitkeni mandayshadaghy jazu ózgergenmen, basshylyqta әli sol adamdar qalyp otyr. Onyng ýstine bizdegi tek oligarhtar, qazirgi sayasatkerler jәne basqa da sheneunikter ghana emes, sonymen birge ózderin oppozisiyamyz dep ataytyndar da Komsomoldyng 100 jyldyq mereytoyyn atap ótedi. Múnyng bәri memlekettik әnúrannyng sýiemeldeuimen jәne Qazaqstan Respublikasynyng memlekettik tuynyng astynda bolyp jatyr!

Barlyq kenestik ýgit-nasihat sol kezde de, qazir de eshqanday manyzdylyqqa ie emestigin jәne tek nasihat bolyp qala beretini turaly bir oidy eskersek, ansaushylardy oiynan ainytudyng esh paydasy joq. Sonda Odaqty jandandyrugha tyrysudyng paydasyzdyghyn dәleldeu ýshin elimiz men ómir saltymyzdy ghana ózgertu kerek pe? Múny, әriyne, jogharyda atalghan iydeologiyalyq kenestendirmeuden basqa (kommunistik ýgit-nasihat ýshin qylmystyq jauapkershilikpen), qalypty sayasy jәne ekonomikalyq reformalardyng kómegimen jasaugha bolady, biraq belgili bir dәrejede búl da ekstremistik әreket bolyp sanalmaq. Osylaysha bir túiyq shenber payda bolady.

Onyng ózdiginen ótuin kýtu de aqymaqtyq jәne azdap qauipti bolmaq. Bir jaghynan, KSRO-ny reanimasiyalau mýmkin emes dep ýmittenuge bolady, al ekinshi jaghynan, belgili bir qauip-qaterler Qazaqstandy EurAzEQ arqyly sayasy alauyzdyqqa tartu әreketterinen tuyndaydy. Jaqynda Aqordanyng «antisanksiyalargha» jauap retinde birdene aitqany esimizde, al Túnghysh preziydent mezgil-mezgil barlyq osy odaq pen integrasiyada sayasy komponent joq dep mәlimdedi, biraq múnyng artynda ne túrghanyn bәrimiz týsinip otyrmyz.

Qazirgi Aqorda halyqaralyq imidjge aitarlyqtay nazar audaratyndyghyn jәne putindik (astyn syzyp aitu kerek) Reseymen jaqyndyghy bizge eshqanday «úpay» qospaytynyn eskersek, biylikke degen ýmit әli de bar. Biraq aldymen qogham bas kóterui kerek. Búl reseylik nasihatshylardyng nemese otandyq shovinister-separatisterding arandatushylyqtaryna agressivti reaksiya emes. Búl jay ghana (biraq sonshalyqty onay emes) ózimizge degen ýgit-nasihat, búrys jolgha ketip bara jatqanymyzdy jaqsylap týsinu. Múny bәrimiz nemese kópshiligimiz týsingen kezde, odan әri onay әri kenestik kezendi ansaushylardyng sany avtomatty týrde azayatyn bolady.

Miras Núrmúhanbetov

Abai.kz