Aldaghy qyrkýiek aiynda Aqordada iydeologiyalyq júmystargha baylanysty ýlken jiyn ótetini mәlim bolyp otyr. Múnday alqaly jiyn 2002 jyly ótken eken. Sodan bergi on jylda qúndylyqtar men iydeyalardyng ózgergeni mәlim. Alayda qazaq qoghamy әli kýnge deyin qanday qúndylyqtar negizinde órkeniyetti qogham qúru qajettigin týsine almaghan sekildi.

Aldaghy qyrkýiek aiynda Aqordada iydeologiyalyq júmystargha baylanysty ýlken jiyn ótetini mәlim bolyp otyr. Múnday alqaly jiyn 2002 jyly ótken eken. Sodan bergi on jylda qúndylyqtar men iydeyalardyng ózgergeni mәlim. Alayda qazaq qoghamy әli kýnge deyin qanday qúndylyqtar negizinde órkeniyetti qogham qúru qajettigin týsine almaghan sekildi.

Elbasy Núrsúltan Ábishúlynyng «Qazaq­stannyng әleumettik modernizasiyasy. Qoghamgha 20 qadam» atty maqalasy jariyalanghaly da bir aidan astam uaqyt ótti. Qogham búl maqalany qyzu talqylaghanymen, qayratkerlerding negizgi ústanymyn, qazaq qoghamynyng aldaghy baghyty jayly úsynystaryn az estiymiz. Kerisinshe, «Áleumettik modernizasiya» maqalasyn qúrghaq maqtau basym. 
Jasyratyny joq, qoghamdaghy búghan deyin úrangha ainalghan «aldymen - ekonomika, sosyn - sayasat» ústanymynyng eskirgeni moyyndalyp otyr. Búghan deyin tatulyghy men tynyshtyghyn maqtan etetin Qazaqstanda songhy jyldary terrorizmning elementteri men radikaldy diny baghyt ókilderining qoghamgha degen narazylyghyn ózin-ózi jaru arqyly kórsetui, Janaózen oqighasy - әleumettik problemalardyng pisip jetilgendigin pash etedi. Preziydent atalghan maqalasynda Janaózen oqighasynyng qaytalanbauyn qadaghalau qajettiligine basa manyz berdi. Degenmen әleumettik dýmpulerding Qazaqstannyng týkpir-týkpirinde ishinara kórinis berui - Qazaqstandaghy әleumettik daghdarystyng aighaghynday. Janaózen múnayshylarynan keyin Balqashta «Qazaqmys», Temirtauda «Arselor Mittal» kenshileri de narazylyqtaryn bildirip, ereuildetip basyldy. 
Dәl osy sәtte biyliktin, Elbasynyng «jana iydeologiyany» úsynuyn, ony osy kýzde talqylaudy maqsat etuin nemen týsinuge bolady? Osy mәselege oray «Sentral Aziya Monitor» gazetine súhbat bergen sayasattanushy Aydos Sarym múny bylay týsindiredi: «Meninshe, kýni býginge deyin biylik tarapynan nasihattalyp kelgen sayasy teziys­ter men qúndylyqtar ózektiligin joydy. Osy túrghydan alyp qarasaq, «Jana iydeologiya» - búl «jana sayasy kýn tәrtibin» qalyptastyrugha degen qadam ghana. Eger qazirgi biylik ózinen keyin qalypty jәne damyghan memleket qaldyrudy maqsat etse, qazirden bastap qazirgi zamanghy qoghamdyq instituttardy qúryp, damytyp, olardyng irgesin bekitu qajet. Búl instituttar bolashaqta elding tәuelsizdigining kepiline ainalary sózsiz. Biraq men jekelegen salalar men bólimderdi modernizasiyalap, qalghandaryna tiyispeu qajet degenge onsha sene bermeymin. Qazaqstanda jappay iydeologiyalardyng uaqyty ótti. Endi qúndylyqtar men iydeyalardyng zamany tuyp otyr». Bizding qogham qanday qúndylyqtargha zәru, qanday iydeyalar ayasynda júmys isteuimiz kerek? Býgingi kýnning negizgi saualy osy. Qazirgi negizgi baghyt - qoghamdy salauatty da, saliqaly, salamatty, azat oily qogham retinde tәrbiyeleu. Elbasy óz maqalasynda: «Óz kezeginde myna saualdargha jauap berudi talap etedi: jahandyq túraqsyzdyq jaghdayynda, jana ghasyr jaghdayynda, jahandyq dauyldargha qarsy tótep beru ýshin bizding Qazaqstan qoghamy qanday boluy qajet? Býgingi tanda býkil әlem tútynu iydeologiyasynyng asa dertti iydeologiya ekendigine kóz jetkizdi. Ol әlemning damyghan elderinde jappay әleumettik masyldyqty tudyrdy jәne әlemdik daghdarystyng manyzdy bir saldary bolyp otyr», - deydi. Óitkeni «qaryn toydyru iydeologiyasy» algha ozghanda, qoghamnyng ruhany qajettilikteri, mәdeny qúndylyqtary, últtyq erekshelikteri ekinshi dengeyge ysyrylady. Býgin sonyng saldaryn úghyna bastadyq. Osydan jiyrma jyl búryn qazaq qoghamynda - memlekettik tildi algha ozdyru negizgi problemanyng biri bolghan bolsa, jiyrma jyldan keyin de osy mәsele kóldenendep algha shyqty. Áli kýnge deyin qoghamnyng birtektiligi, bir iydeologiya, bir maqsat - Últtyq Qazaq memleketin qúru mәselesi jayly sóz bolsa, osqyryna qaraytyndar kóp. Sonyng saldarynan bolar, qazaq aqparaty últtyq batyr dengeyinde sipattaytyn túlghalar orys tildi aqparatta әli kýnge deyin «halyq jauy» retinde dәripteledi. Onyng aiqyn dәlelin alystan izdemey-aq, Mústafa Shoqaydy fashisterding qúiyrshyghy retinde aiyptaghan óskemendik «Flash» gazetining «Qazaqtyng Vlasovy, fashisterding qúiyrshyghy», «Mústafa Shoqay - Qazaqstan men Orta Aziyanyng bola almay qalghan әmirshisi, fashistik úiymnyng basshysy, «Týrkistan legionynyn» iydeyalyq jetekshilerining biri» degen aiyptar taqqan eki birdey maqalany jariyalauyn algha tartsaq ta jetkilikti. «Mústafa Shoqay jolymen» derekti filimining avtory, aqyn Qasymhan Begmanov búl basylymdy jәne onyng avtoryn sotqa bergenimen qalalyq sotta jenilis tauyp, oblystyq sotta ghana jeniske jete aldy. Yaghny qoghamnyng ekitildiligining saldarynan iydeologiya da qos baghytta. Qazaq aqparaty - memlekettik tildi, últtyq memleket qúrudy nasihattasa, orystildi aqparat - reseylik qúndylyqtardy nasihattaydy. Qazaq tili algha bir qadam ozsa, orys tili dalada qaldy dep baybalam salady. Alayda memlekettik tilding rólin atqaryp otyrghan orys tilindegi aqparattyng ýni basym, qazaq aqparaty qúmyghynqy. Onyng ýnin biylik estigisi kelmeydi. Al ózge qoghamdy alyp qarasanyz, memlekettik qúndylyqtar, últtyq maqtanysh mәseleleri jyl ótken sayyn algha úmtyluda. 
Marted? il Kazakistan ha vinto un?altra medaglia d?oro e ha segnato un altro record nel sollevamento pesi donne quando Maiya Maneza, altra giovane di etnia Dungan, ha sollevato 245 kg nelle specialit? combinate di ?strappo? e ?slancio?. Di nuovo per curiosit?, ho cercato un video di Maneza che parla russo, ma mentre navigavo su YouTube, sono incappato in quella che penso sia la prova inconfutabile che sia Chinshanlo che Maneza provengono davvero dalla Cina e che questo non ? un gran segreto nemmeno in Kazakistan?.
Ras, Qazaqstan - bay memleket. Sol sebepti de әlemdik daghdarystardyng basym bóligin enserip keledi. Biraq ruhany degradasiya qoghamnyng tamyryn tereng jaylap barady. «Sentral Aziya Monitor» gazetinde Mady Álimovting «IYdeologiches­kiy vakuum» atty maqalasy jariyalanypty. «Qazaqstandyq memlekettik qúrylystyng azdaghan tәjiriybesi, keuekti - tek tabighat qana emes, iydeologiya da kótere almaytynyn dәleldedi. Ruhany bostandyq bolmasa, sayasy jәne ekonomikalyq tәuelsizdik mәnin joghaltpasa da, sapasynan aiyrylady. Ruhany bostandyghy, naghyz senimi joq memleket pen qoghamnyng bolashaghy qanday bolmaq? Eger olar qúndylyqtardyng dәstýrli iyerarhiyasyn jalghastyra almasa, eger basty mәsele - eldin, halyqtyng mýddesi emes, jekelegen әleumettik toptardyng nemese korporativtik qauymdastyqtyng mýddesi bolsa, elding bolashaghy qanday bolmaq? Qazirgi sәtte 1990 jyldary qalyptasqan bizding basqarushy elita dәuirding tarihy týitkilderine jәne elding bolashaghyna balta shabar problemalardy qalay sheshuge bolady degen saualgha saliqaly jauap beruge qauqary jetpey otyr. Naryq reformasynyng bastaluymen, bizding azamattargha damudyng tútynu modeli úsynyldy. Nәtiyjesinde ómir sýruding jaylylyghy turaly tezis últtyq iydeologiyagha ainala jazdady. Osy iydeologiyanyng bastauy Amerikanyng ózinde azamattargha tútynu modelin últtyq iydeologiya retinde úsynudyng qauiptiligin sezingeli de biraz uaqyt ótti», - deydi ol. 
Qazaqstan tәuelsizdigining 20 jylynda qazaq qoghamyna úsynylghan últtyq iydeologiyany kóz aldymyzgha elestete alar emespiz. Eng bastysy, Qazaq memlekettigining tәuelsizdigin qamtamasyz etu, onyng bayandylyghy ýshin baryndy sarp etu - maqsat bolghany aiqyn. Alayda, ol orystildi Qazaqstan ba, joq - qazaq qúndylyqtaryn pash etken qazaqtildi Qazaqstan ba? Osynyng arajigi býginge deyin ashylmady. Qogham ekitildi deymiz. Alayda ekitildi tek qazaq qoghamy. Orys qoghamy - ekitildi bolugha úmtylmady, úmtylghysy da kelmeydi. Óitkeni olargha búnyng qajettiligi joq. 20 jylda qazaqsha sóileu qajet, ýirenu kerek degen sanany sinire almauymyz - kimning tragediyasy? Biylik kýn ótken sayyn jiyndardy, mәrtebeli minberlerdegi jaryssózderdi oryssha ótkizudi kóbeytpese, azaytpay otyr. Bir kezderi Ýkimet jiynyn tek qana qazaq tilinde ótkizemiz dep jar salghan Kәrimov ýkimetining búl salada qol jetkizgen jetistigi ne? «Tili joghalghan últtyng - ózi de joghalady» degen Alash kósemderining biri Ahmet Baytúrsynovtyng ótken ghasyrdyng basyndaghy teziysi kýni býginge deyin ózekti ekendigin eskersek, «men - qazaqpyn, biraq, qazaqsha bilmeymin» dep keude keretinderding pighylyn nemen týsindiruge bolady?!. Qazirgi qogham tek orystildi ghana emes, sonymen qatar aghylshyntildi qoghamgha ainalyp barady. Biraq qazaqtildi emes. Ásirese, sayasy elita men onyng ainalasyndaghylar turaly osyny aitugha bolady. Biylik 2020 jylgha qaray Qazaqstan qoghamynyng 95% qazaqsha sóileytinine kepildik beredi, biraq ony qalay sóiletuge bolatynyn oilastyra almay otyr. Osy kezende Qazaqstan halqynyng 20% aghylshynsha mengeretin bolady deymiz. Alayda osy qarqynmen kete bersek, aghylshyn tilin biletinderding sany qazaq tilin biletinderden anaghúrlym artyq boluy da mýmkin! Óitkeni aghylshyn tilin mengeruding kezenderi, dengeyleri anyqtalghan jәne ýiretuding әdisteri óte tamasha qiystyrylghan. Ári oghan qajettilik bar. Qazaq tilin mengerudin, ony ýiretuding amal әdisterin 20 jylda jasay almay otyrmyz. Búl salagha bólingen qarjy qúmgha singen suday, qúrdymgha ketti. Sonymen qazaq tilin ýirenu mәselesi de jyly jabyldy. Qazaq tilin ýirenuge degen qajettilik te joq. Tipti memlekettik qyzmetker memlekettik tildi túrmystyq dengeyde ýirenui tiyis degen talapty qoiydyng ózi biz ýshin qorqynyshty týske ainalghan siyaqty. 
Sonda bizding qoghamnyng qúndylyghy ne bolmaq? Úly Abay ashynghanda «Malgha dostyng múny joq, maldan basqa» dep kýnirengen eken qarynbaylardyng toghysharlyghynan týnilip. Al bizding qoghamda múny sәl ózgertsek «Tilge dostyng múny joq, tilden basqa». Biraq sol tilge dostyng az bolyp túrghany qynjyltady. Qogham ózgerdi, qogham men birge qúndylyqtar da, iydeyalar da ózgerdi. Al biz HHI ghasyrdaghy Qazaqstandy damyghan, innovasiyalyq tehnologiyalarymen algha ozghan, qazaqtildi Qazaqstan retinde kórgimiz keledi. Ol ýshin tek qazaq qana emes, býkil Qazaqstan túrghyndarynyng sanasyna osy qúndylyqty sinire biluimiz qajet!

EsengýlKәpqyzy

«Týrkistan» gazeti