Qazaqtaghy «qantar oqighasy» jayly býkil dýnie júrty sóz etkenin bilesizder. Osy oqighalardan keyin elde azdy-kem sayasy ózgerister oryn ala bastady. Ýkimet dogharysqa jiberilip, qayta jasaqtaldy. ÚQShÚ әskeri kirgizildi. Preziydent sayasy jәne ekonomikalyq reformalardy qamtityn birqatar tapsyrmalardy Mәjilis minberinen mәlimdep, jana jasaqtalghan Ýkimetke ýsh ay uaqyt berdi. Qauipsizdik kenesining tizginin preziydent Toqaev ózi qolgha alyp, ÚQK basshylyghy tútqyndaldy. Birqatar lauazymdy túlghalar qyzmetterinen alyndy. Olardyng ishinde býgin «Atameken» ÚKP tóraghalyghynan alynghan milliarder Timur Qúlybaev pen ÚQK tóraghasynyng endigi eks-orynbasary Samat Ábish te bar. Qyzmetterinen alynghandardyng birsypyrasyn Abai.kz portalynda jariyaladyq. Qaytalap jatpayyq.

Biz belgili jurnalist, qogham qayratkeri Rysbek Sәrsenbayúlymen basy beybit narazylyqtarmen bastalyp, ayaghy qazaq taghdyryndaghy qandy qasiretke úlasyp ayaqtalghan «qantar oqighasyna» qatysty shaghyn súhbat jasaghan edik.

- Rysbek agha, juyrda Siz, Ermúrat Bapy jәne Baltash Túrsymbaev bastap «qantar oqighasyn» zertteu jóninde tәuelsiz komissiya qúratyndarynyzdy aittynyzdar. Búl komissiya ne júmys atqarmaq?

- Qoghamdyq komissiya qúryldy. Ony qúrudaghy maqsat – qazirgi bolyp jatqan oqighalargha baylanysty anyqtau júmystaryn jýrgizu. Tekseru júmystaryn jasau, qadaghalau kerek. Óitkeni kóptegen adamdar qazirgi oqighalar kezinde zardap shekti, zalal tartty. Oqighadan keyin de sol jaghday jasalyp jatyr. Biylik tarapynan qudalau, qysym kórsetu, keybir jaghdayda tipti, qolgha týsken azamattardy jәbirleu, olardan bopsalap aqsha alu faktileri de tirkelip jatyr. Jasyratyny joq. Keybir kýshtik qúrylym qyzmetkerleri ústalghandardy qorqytyp-ýrkitip, bopsalap, aqsha talap etip jatyr eken. Múnday aqparattar әleumettik jelilerde jýr. Bylaysha aitqanda biznes jasap jýr. Búl búryn da bolghan. «Shanyraq oqighasy» kezinde de osynday jaghdaylar boldy, Janaózendegi oqighalardan keyin de osynday jaghdaylar boldy. Múnyng bәri baryp túrghan zang búzushylyq, qylmys! Jekelegen azamattar sonyng zardabyn shegude.

Asyra silteushilik bolap jatyr. Mine, osylargha toqtau salu kerek. Odan keyin qaytys bolghan adamdardyng әli kýnge deyin aty-jónderi týgili tipti, sany da aitylmay otyr. Qansha adam qaytys boldy? 164 adam ba, 225 adam ba, naqtysy qansha? Álde odan da kóp pe? Osylardy anyqtau kerek.

- Qazir Europalyq úiymdar Qazaqstan biyliginen qaytys bolghandardyng sanyn búrmalamay, jasyrmay ashyq jariyalaudy talap etip otyr...

- Bizding komissiyanyng da algha qoyghan maqsattarynyng biri osyny talap etu, talap etu ghana emes solardy anyqtaugha atsalysu! Ózimiz aqparat jinauymyz kerek. Kimning tuysy qaytys boldy, belgili ghoy. Júrt qúlaqtansa, aqparat qúraldary arqyly bizge shyghyp, osy mәseleni habarlap aitady degen oidamyz. Sol arqyly biz qosymsha tekseru júmystaryn jasap, kim qaytys boldy, qanday jaghdayda qaytys boldy, nelikten degen siyaqty mәselelerdi kóteruimiz kerek. Ol qaytys bolghan adamdar bir ýiding asyraushysy boluy mýmkin, sondyqtan olardyng bala-shaghasyna, otbasyna materialdyq kómek kerek, ótemaqy tóleu kerek. Ótemaqy mәselesining dúrys sheshiluine de biz atsalysuymyz kerek. Qadaghalap, jәrdemdesuimiz kerek. Sodan keyin erteng әkimshilik-qylmystyq sot prosesteri jýredi, sol kezde jazyqsyz, kinәsi joq adamdardyng sottalyp ketpeuine yqpal etuimiz kerek. Búl da komissiya atqaratyn sharuanyng biri.

- Biylik birneshe kýn boyy «terrorgha qarsy kýres» degen operasiya jýrgizdi. Oghan ÚQShÚ әskerin shaqyrdy, ózimizding kýshtik qúrylymdardy paydalandy. Biraq osy terrorgha qarsy kýres birte-birte asyra sileushilik, ústalghannyng bәrinen birdey qylmysker shygharu degen nauqangha ainalyp ketken joq pa?

- Búl beybit jiyndy lankes, sodyrlar deydi, aranadatushylar deydi, әrtýrli atap jatyr ghoy, solar óz maqsattaryna paydalanghysy keldi. Qazir Mәsimovke aiyp taghylyp otyr. «Otangha opasyzdyq jasady» degen, ekinshi aiyp – «memleketti kýshpen basyp alu әreketi». Demek, Toqaevtyng biyligin qúlatudy oilaghandar boluy mýmkin, qarulandyru arqyly, basqa da tәsilderdi paydalanyp, kýni búryn dayyndaghan jasaqtaryn qoldanyp... Tipti, mýmkin, syrttan da kirgizdi degenderi ras shyghar. Ras bolsa, syrttan da shaqyrghan boluy kerek. Sol arqyly júrtty qorqytyp-ýreylendirip, sodan keyin biylikti tartyp alu maqsaty boluy da mýmkin. Sol siyaqty biylik te osy sәtti óz maqsatyna paydalandy. Halyqty sespen qaytaryp tastau, ýreylendiru, qaytadan kóshege, mitingige shyqpaytynday etu. Myna jasalyp jatqan qudalau, repressiyanyng bәri sol maqsatty kózdeydi. Sayasy maqsat.

- Jana «biylikti basyp alu әreketi boluy mýmkin», dep aityp qaldynyz. Qazir osynday pikirler kóp aityluda. Sodan keyin osy oqighalar kezinde Toqaev biyligi kýsheydi degen de tújyrymdar aityluda.  Siz qalay oilaysyz? Toqaev biyligin kýsheyte aldy ma?

- Eger osyny shartty týrde búrynghy preziydent Núrsúltan Nazarbaev pen qazirgi preziydent Qasym-Jomart Toqaevtyng arasyndaghy biylikke talas, qaqtyghys dep qaraytyn bolsaq, bәlkim shynymen de solay shyghar. Uaqyt kórsetedi. Búl tartysta qazirshe, Toqaev jeniske jetip otyr. Óitkeni, Toqaev Nazarbaevtyng eng senimdi kómekshisi, sengen adamy, úzyq jyldar boyghy serigi bolghan adamdy alastatty. Biraq, ol әli onday adamdardy biylik arenasynan tolyq ketire alghan joq. Sondyqtan Toqaev tolyq jeniske jetti dep aitugha әli erte.

- Osy qantar oqighasy bastalghaly beri, 2 qantardan býginge deyin Nazarbaevtyng jәne onyng әuletining ýnsiz jatuyna ne sebep boluy mýmkin?

- Nazarbaevtyng әuleti ýnsiz jatqan joq. Áliya degen qyzy sóilep jatyr ghoy. Keshe ghana. Al endi búl jerde eng basty adam retinde kýni keshege deyin elding tútastay basy ózi bolyp jýrgen Nazarbaev nege ýnsiz jatyr? Onyng densaulyq jaghdayy mýmdem nasharlap, sóileuge shamasy joq boluy mýmkin. Adam tek sonday jaghdayda ghana sóileu qabiletinen aiyrylady. Solay ghoy?.. Ne bolmasa onyng aitargha sózi joq. Tipti, bir variant – ony ýiqamaqqa aluy, oqshaulau sharasyn qoldanuy mýmkin. Naqty qanday sebeppen ekeni bizge bergisiz. Ázirshe osynday boljam ghana jasay alamyz.

- Ol baspasózge songhy ret 28 jeltoqsan kýni, Peterborda kórindi. Odan keyin eshqanday komentariy bergen joq. Tek Aydos Ýkibay bir-eki mәrte tvit jazdy. Búl súraqqa jauap aldyq. Osyghan deyin halyqaralyq úiymdar men batys sayasy úiymdary Qazaqstanda qos biylik bar dep keldi. Kýni keshege deyin Qauipsizdik kenesin basqaru arqyly Qazaqstandaghy eng joghary biylikti ústap otyrghan eks-preziydentting osy bir ýnsizdigi men elishilik auys-týiister sol qosbiylik degen týsinikti joydy ma?

- Qosbiylikting qaldyqtary әli de bar. Jana aitqanymday tolyq jeniske jete alghan joq. Tolyq tazarta alghan joq. Kópshilik Túrghymbaev nege ketpeydi dep jatyr. Ol da Nazarbaevtyng keshegi qolshoqpary bolghan adam. Basty jazalaushy, basty qughyndaushy. Halyqty ýreyde ústaugha tyrysqan, nebir zansyzdyqqa barghan, azamattardyng qúqyghyn ayaqqa taptaghan adam. Al mynaday jaghdayda birinshi kezekte Mәsimovpen birge sony da bosatu kerek edi. Kerisinshe, ony qaytadan qyzmetke taghayyndady. Osyghan qaraghanda Toqaevtyng da shamasy jetpeytin nәrseler boluy yqtimal. Biylik әli tolyq bir qolgha ótken joq.

- «Eski biylikten әli arylmadyq», degen Siz aitqan pikirge sýiener bolsaq, múnday tartystar aldaghy uaqytta qaytalanuy nemese jalghasuy mýmkin be?

- Búl әbden mýmkin. Toqaev nege «jana Qazaqstan qúramyz» dedi. Jana Qazaqstan qúru ýshin eski biylik jýiesinen tolyq aryluy kerek. Eski-qúsqy júrttaghy qaldyqpen jana dýniyeni jasay almaydy. Eski sayasy kadrlarmen, eski ústanymdarmen, eski zandarmen, eski әdetpen, eski iynersiyamen búl mýmkin emes. Ol júrtty aldau bolyp shyghady. Ne ózderin aldaydy.

- ÚQShÚ әskerining Qazaqstangha kirgiziluine qatysty qoghamdyq narazylyq óte kýshti boldy. Biraq sonyng ózinde ol kirgizildi. Ne istegeni belgisiz, ainalasy eki-ýsh kýnde qaytadan shygharylyp jatyr. ÚQShÚ әskerining kirgizilui sebebi týsinikti, onyng júmysyna qatysty pikirinizdi aitynyzshy.

- ÚQShÚ kiruine sebep bolghannәrse ol - ýrey. Biylikten aiyrylyp qalam ba degen ýrey. Toqaevtyng basqa sýienetini bolghan joq. Ol Putinge ótinish aitty. Ne bolmasa Putin oghan osynday kenes berdi. Sol arqyly Putin Qazaqstandy ózine tәueldi etudi kózdedi. Arghy jaghyndaghy dýnie ol – sayasat, sayasy oiyn. Sondyqtan әsker kirgizildi. Al, búl әsker, eshtene de tyndyrghan joq. Osynday erlik jasady, pәlenbay qaruly kýshterge tosqauyl boldy, osynday nysandy qorghap qaldy degen birde-bir fakti joq. Ne ýshin kirgizdi? Mende ghana emes, pikirlesken basqa adamdarda da qauip bar, solardyng qoyghan súraqtaryna qarasan, qazaqstandyq Últtyq gvardiyanyng nemese polisiyanyng kiyimin auystyryp kiyip alyp, anau adamdardy ayausyz atqan solar shyghar deydi. Óitkeni qazaq qazaqqa oq ata almaydy ghoy. Onday da qauip bar. Eger olar sonday әreketke barsa, qazaqstandyq kýshtik qúrylymdardyng kiyimin auystyryp kiyip, solar bolyp kórinip, ayausyzdyqpen adamdy atyp óltirip, qan tógetin bolsa, ol memleketaralyq kiykiljinge aparyp soqtyruy mýmkin. Jalpy bitimgerlik әskerdi kirgizu Toqaevtyng sayasy qateligi boldy. Ol mәseleni sheshken joq, eshqanday ról atqarghan joq. Tek qana ózining kólenkesin týsirdi. Ekinshi jaghynan qaraghanda Toqaevtyng Putinning aldyndaghy tәueldiligining kórinisi boldy. Tipti Putinning ózi úsynys jasasa da, Toqaev tәuelsiz memleketting basshysy retinde bas tartuy kerek edi.

- «Qantar oqighasy» kezinde Almatydaghy Qazaqstan telearnasynyng ghimaraty men ondaghy múraghat qoryn býlikshiler órtep ketkenin bilesiz. Juyrda «Qazaq Ádebiyeti» gazetine arna basshysy Sәule Jiyrenshinanyng kólemdi súhbaty shyqty. Onda telearnagha top bolyp baryp, efir talap etken birqatar adamdy ataydy. Olardyng ishinde Jasaral Quanyshaliyn, Jarylqap Qalybay jәne Siz barsyz. Sәule hanym óz súhbatynda J.Quanyshalin men J.Qalybay birinshi toppen kelip, eshteneni qiratpay, tynysh ketkenin, al Siz bastap kelgen top telearna ghimaratyna shabuyl jasay bastaghanyn aitqan. Siz ne deysiz? Siz telearnagha nege bardynyz?

- Men alanda halyqtyng ortasynda boldym. 4-5 kýnderi edi. Ekinshi kýninde maghan úsynys jasady. «Sizdi júrt tanidy. Siz bastap Qazaqstan, Habar t.b. telearnalargha barsanyz, múndaghy jaghdaylardy sol telearnalar efirden kórsetse. Múndaghy júrttyng talaby biylikke, Astanagha jetip jatqan joq. Halyq ta bizding ne ýshin alangha shyqqanymyzdy bilmeydi. Sol telearnalar alangha kelip, aqparat taratsa», - degen úsynys aitty. Men olargha jaghdaydy týsindirip: «Telejurnalister onsyz da osy alanda jýrgen boluy kerek. Al olardyng týsingenin efirge shygharu ne shygharmaudy Astana sheshedi. Sondyqtan, búl jerdegi filialgha baryp, ondaghy basshylarmen sóilesuden eshqanday nәtiyje shyqpaydy», - dedim. Olar: «Agha, Sizdi el tanidy. Sizding jasynyzdy syilaydy. Áytpese, múndaghy jigitter jelpinip túr. Baramyz, basyp kirip, qiratamyz dep túr. Sonyng aldyn alu kerek. Siz baryp sóilesinizshi», - dedi. Men: «Olay isteuge bolmaydy. Ol – aqymaqtyq», - dedim. Aqyrynda olar aitqanyma kónbeytinin, jelpinip túrghan jigitterding telearnagha shabuyl jasaytynyn týsindim. Sodan keyin olar birdeneni býldirmesin dep, aldyn alu ýshin janyma az-kem adamdy ertip, telearnagha bardym. Sol manda (jeltoqsan kóshesinde, alannyng dәl janynda) Qazaqstan arnasynyng ghimaraty túr. Soghan bardyq. Bizge jaryqty jaghyp, kýzetshi keldi. Telearna ghimaraty jabyq eken. Bizding aldymyzda Jasaral men Jarylqaptar baryp ketipti. Kýzetshi olar «zapiys» jasaghanyn aitty. Kýzetshi meni tanydy. Sonda da aty-jónimdi aityp: «Bastyqtaryna ait. Mitingshiler talap qoyyp jatyr. Osy talapty jetkizuim kerek bolyp keldim. Qiratu-býldiruding aldyn alyp, eskertip kelip otyrmyn. Bastyqtaryna týsindirip ait», - degenim sol edi, ekiortada jap-jas jigit aiqaylap, antalap keldi de: «Nege rúqsat súrap túrsyndar. Tartyp alyp, basyp kiruimiz kerek. Áytpese órtep ketu kerek», - dep arandata bastady. Orta boyly, qazaq jigit. Biraq orys tildi eken. Ekpini qatty. Men: «Qoy, biz sóilesip jatyrmyz», - dep eskertip edim, jelpinip alang jaqqa ketti. Men janymdaghy jigitterge dereu әlgini ústau kerektigin aittym. Jigitter ústap ýlgermedi. Arada eki minut óter-etpey, bir top adam kelip, telearnagha basyp kire bastady. Biz kýzetshi jaqta túrghanbyz. Men: «Toqtatyndar», - dep aiqaylap edim, maghan qarsy tayaq alyp jýgirdi. Aralarynda bireui mening jasym ýlken kisi ekenimdi aityp, әlgini toqtatty. Qalghanyn toqtatayyq dep esikke qaray úmtylyp edik, shamamyz kelmedi. Biz az ghana adam edik. Olar kóp. Búl búzaqylyqty toqtatu mýmkin emes edi.

Anau býlikshilerdi men tanymaymyn da. Olardyng týrlerine qarap shoshydym. Sodan әlgi jerde endigi beybit miting ótkizu mýmkin emes ekenin týsinip, ainalamdaghylargha ýidi-ýige tarau kerektigin, olardyng bas amandyghy manyzdy ekenin aittym. Býlikshiler sóz úghatyn adamdar emes edi. Búl mitingting ekinshi kýninde bolghan oqigha.

Qúday biledi, olar sol manda jýrdi nemese meni andyp jýrdi. Dәl men barghan sәtte sap etip, qaydan shyqan belgisiz, jinala ketti. Ony janaghy Mәsimovting búiryghymen jýretinder de әdeyi jiberui mýmkin.

Al endi osyny telearnadan qalay kórsetip jatyr? Orta jastan asqan adam bastap keldi deydi. Sondaghy oilary meni jaman atty etip kórsetu. Ekinshiden, menen qylmysker jasau. Úiymdastyrushy etip kórsetu. Bolghan jaydy kýzetshi bolghanday qylyp aitsa, kәne?.. Joq, sózderin kesip tastaghan.

Men qazir osylay dep aqparat taratqandar óz qatelikterin týsiner, keshirim súrap keler dep otyrmyn. Olay etpese, sotqa jýginemin. Haqym bar. Tergeu jýrgizilip jatyr ghoy. Solar da anyqtay jatyr. Mening ar-namysyma tiygeni ýshin jauapkershilikke tartugha haqym bar.

- Jaqsy agha, әngimenizge rahmet…

Núrgeldi Ábdighaniyúly

Abai.kz