Qazaq halqyn últtyq apat iyirimine mәskeulik emissar Filipp Goloshekin biyligi qúlatqany kópke әigili. Ol Qazólkekomnyng jauapty hatshylyghyna 1925 jylghy qyrkýiekte kirisken. Onyng jeke-dara biyleushi boluyn Kremli qazaq partiya úiymynyng basshylyq qúrylymyn kýshtining qúqymen birden ózgertu arqyly qamtamasyz etken-di:

Ólkelik komiytetting búrynghy birinshi, ekinshi, ýshinshi hatshy degen lauazymdary joyylyp, bir ghana jauapty hatshy –  Goloshekin qaldyryldy da, ózge hatshylar onyng orynbasary boldy. Biraq ol búrynghy birinshi hatshy Viktor Naneyshvily Mәskeuge auystyrylghandyqtan, birneshe aidan beri is jýzinde Qazólkekom basshysy bop otyrghan, últtyq mýddege adal ekinshi hatshy Súltanbek Qojanovtyng ózine orynbasar boluyn qalamady. Buro mýsheleri arasyndaghy ishki alauyzdyqty útymdy paydalanyp, ony Mәskeuge, Ortalyq Komiytetting qúzyryna shaqyrtqyzdy. Sosyn birtindep ózge de últ paydasyn oilaytyn kommunistermen kýresin bastap, tez óristetti...

1925 jylghy jeltoqsanda ótken Besinshi ólkelik partkonferensiyada Goloshekin ózining baghdarlamasy syndy oiy men josparyn jariyalady. Piyterden buyrqana shyqqan «Oktyabri dauyly qazaq auylyna soqpay, auyl manynda bolmashy ghana  jeldetip, esh әserin tiygizbesten janynan óte shyqqandyqtan», qazaq dalasynda «Kishi Oktyabri (Qazan) revolusiyasyn» jasau qajettigin ayan etti. Ózine deyin Qazaqstanda istegen revolusiyashyl qyzmetkerlerding isin osynday baylamymen joqqa shygharyp, múnda, úlan-ghayyr dalada Sovet ókimeti bolghan joq degen qorytyndysyn aitty. Sóitip, «Kishi Qazan» iydeyasyn damytu barysynda, Sovet ókimetining ortalyq qalalar men guberniyalarda qoldanghan taptyq kýres tәsilderin  bizding elge – kóshpendilik ómir salty basym, júmysshy taby joqtyng qasyndaghy qazaq eline – sol qalpynda kóshirdi.  Auyldardy sovettendiru mәselesin kóterdi. Qazaqtardyng dәstýrli qauymdastyghyn búzudy basty maqsaty etti. Búl ýshin auyl-auylgha qauymdasqan aghayyndy júrt ishine taptyq syna qaghyp, әleumettik aiyrmashylyqty joigha kirisu kerektigin algha shyghardy.

Filipp Goloshekinning Qazaq elin basqarugha Orta Aziyadaghy últtyq-memlekettik mejeleu nәtiyjesinde Qazaq Respublikasyna Týrkistan Respublikasyndaghy qazaqtar mekendeytin oblystar qosylghannan song kelgeni belgili. 1925 jylghy sәuirde bolghan Ýlken Qazaqstannyng Birinshi sezi (Qazaqstan Sovetterining kezekti 5-shi sezi) qazaqtardyng dәstýrli ekonomikasyn týrlerine qaray jiktep-taldap, qararlarynda dala tósindegi kóshpendi mal sharuashylyghyn nyghaytu mәselesin kózdegen-tin. Kóshpendi júrttyng dala tósinde órkendetken mal baghu qojalyqtaryn nyghaytu maqsatynda ýkimet tarapynan qarjy bólu, enbekti úiymdastyru týrlerin damytu, kooperasiyany engizu sekildi jan-jaqty qoldau sharalary eskerilgen-tin. Sol 1925 jylghy sәuirdegi Sovetter sezinde qabyldanghan manyzdy sheshimderdi jýzege asyru qajettigin 1925 jylghy qyrkýiekte partiyalyq basshylyqqa kelgen jauapty hatshy Goloshekin eleusiz qaldyrdy. «Revolusiyany aq biyalay kiyip jasamaydy» degen úghymyn úran etip, kýrt ózgeris jolyn –  kóshpendilerdi  jappay otyryqshy ómir saltyna kóshiru mәselesin qolgha aldy.

Respublikada 1928 jylghy tamyzda әigili Dekret, oghan irkes-tirkes, reformagha qarsylyq kórsetkenderdi jazalau sharalary kózdelgen tiyisti qaulylar shygharyldy. Solargha sәikes iri baylardyng dýniye-mýlki kәmpeskelenip, ózderi jer audaryldy. Narazylyq tanytqandargha repressiyalyq tәsilder qoldanyldy. Odan tәrkileu nauqany jappaylyq sipat alyp, ortashalardy da qamtydy. Sharuashylyqtargha týrli qisynsyz salyqtar salyndy. Kýshtep újymdastyru jýrgizildi. Ókimet auyldardyng dәstýrli ornalasu qalpyn búzdy, újymdargha kirgenderding ýilerin orys derevnyalary ýlgisimen tikkizip, esh qarjylyq-materialdyq jәrdem kórsetpey-aq otyryqshylandyrugha mәjbýrledi. Qorqytyp-ýrkituge, qughyndap-jazalaugha arqa sýiep jýrgizilgen sonday solaqay reformalar saldarynan respublikanyng әr týkpirinde 1929–1931 jyldary últtyq azattyqty ansaghan kóterilis oshaqtary tútanyp, qaruly kýshpen basyldy, artynsha, 1931–1933 jyldary alapat ashtyq qasireti  oryn aldy...

Filipp Goloshekin ózining «Kishi Qazan» iydeyasynyng dúrystyghyn Bas hatshy Iosif Stalinge maqúldatyp, ony jýzege asyru ýshin tótenshe sharalar qoldanugha rúqsat súrap alghan bolatyn. Sondyqtan da ózining baghytyna, kózqarasyna jәne júmysta әkimshildik-әmirshildik prinsippen jýrgizgen shetin basqaru tәsilderine qoldau kórsetpegenderge qarsy kýres nauqanyn kýsheytti. Ol Qazaqstanda basshylyq qyzmetke kirisken bette qyzmetkerlerding oi-sanasyn qyrnap, tegistep, óz úghymyndaghy kommunistik kózqarasqa sәikestendirip birkelkilendirudi, óz tilimen aitqanda «niyvelirovka jasaudy» maqsat etken-tin. Ózin qoldaushylar qataryn kóbeytu ýshin, belgili dәrejede últtyq sezimi kórinip qalatyn «alashordashy» dep atalatyndardy partiya-sovet qyzmetinen de, oqu-aghartu salasynan da alastady. Ózindik pikiri bar últ kommunisterin «partiya baghytyn búrmalaytyn» jikshil, topshyl dep kinәlady. Al olardyng kózqarastaryna belgili dәrejede niyettestikpen qaraytyndardyng  is-әreketterine – «rysqúlovshyldyq», «qojanovshyldyq», «seyfullinshildik», «sәduaqasovshyldyq», «mendeshevshildik», t.s.s. ataularmen jaghymsyz aidarlar taqty. Búl «aghymdardyn» basyndaghylar «ózderi ozu ýshin, óz adamdary ýshin kýreskende ajyrasady da, últshyldar retinde, baylardyng iydeologiyasyn, alashordashylardyng iydeologiyasyn jýrgizushiler retinde tolyghymen birigip ketedi», – dedi.

Júrtshylyq respublika partiya úiymyndaghy «eki iri túlgha, eki kiyt» (D. Ádilov) dep sanaytyn Smaghúl Sәduaqasov pen Súltanbek Qojanovty «últtyq-auytqushylar» («nasional-uklonister»), «onshyl» kommunister retinde ózara  top («blok») qúrdy dep aiyptady. Qazaq halqynyng osy qos kórnekti túlghasyna Goloshekin 1926 jyly japsyrghan atalmysh aiyrym-belgi Qazaqstan kompartiyasy tarihynda bekem tanbalanyp, tәuelsizdikke deyin óshirilgen joq. Shyndap kelgende búlar jasandy aiyp taghushylyq edi. Mәselen, Qojanov Qazaqstannan 1925 jyly ketirilgen-tin, sodan beri ol Mәskeude bolatyn. Stalin Qojanovpen jeke sóilesip, Goloshekinmen hat almasty.  Goloshekinning  Stalinge joldaghan hatymen tanysqan Qojanov ondaghy ózine taghylghan aiyptardy oqydy. Oqy kele, Stalin men Qazólkekomge 1927 jyly eki mәrte (12.02. jәne 10.08.) hat jazugha mәjbýr boldy. «1926 jyly qojanovtyq-sәduaqasovtyq topqa belsene qatysty» degen aiyptaudyng negizsiz ekenin aitty. «Múnday toptanuda mening is jýzinde qatysym bolghan joq, boluy da mýmkin emes edi, – dedi. – 1925 jyly  Sәduaqasov joldas mening eng ymyrasyz qarsylasym boldy. Ol ashyqtan ashyq jalghyz ózi mening atqaryp jýrgen qyzmetimnen shaqyryp alynuymdy talap etti. ...Qazaqstannan shaqyryp alynghannan beri men Sәduaqasov joldastyng maghan kózqarasyn ózgertuin mýmkin etetindey eshtene istegen joqpyn. Ne sózben, ne әreketpen, ne jazbasha, ne auyzsha, esh jerde, eshqashan men osy tektes kinә taghugha jeleu bolarlyq týk jasaghan emespin». (90-shy jyldary Bakudegi halyq maydanynyng sherulerine qatysushylar Qojanovtyng Ortalyq Komiytetting últ mәseleleri boyynsha jauapty núsqaushysy retinde 1926 jyly Ázirbayjan Respublikasyna baryp últ mәselesi haqynda sóilegen sózinen ýzindi jazylghan lozung kóterip jýrdi...)

***

Sovet ókimeti ornaghaly últ mәselesi partiyanyng 1921 jylghy 10-shy jәne 1923 jylghy 12-shi sezderinde qaralghan bolatyn. Ásirese 17–25 sәuirde bolghan 12-shi sezde belgili kommunister Leninge silteme jasap, «orys shovinizmi turaly mәsele kýlli bizding últ sayasatymyzdaghy alifa men omega (yaghny últ sayasatynyng eng negizgisi, basy men ayaghy –  B.Q.) bolyp tabylady», «múny úmytqandardyng bәrining esine salyp otyru kerek» dedi. Týrli taldamalar keltirip, sózderin «biz úlyorystyq shovinizm turaly mәseleni sheshimdi týrde tótesinen qoigha tiyispiz» dep qorytty. Stalin últ mәselesi jónindegi ózinin  bayandamasynan keyin sóileushilerding osy taqylettes sózderin talday kele,  sezge qatysa almaghan «ózimning ústazym Lenin joldastyng ...«júmysshy mәselesimen salystyrghanda, últ mәselesinin  oghan baghynyshtylyq mәni Marks ýshin kýmәn tughyzbaydy» degen  qorytyndysyn eske salyp,  «keybir aqylgha qonymsyz tyrysushylyqqa yntaly joldastar múnyng bәrin jadtan shygharmau kerektigin» aitty.

Degenmen últ mәselesi boyynsha qabyldanghan sezding qararynda «Oktyabri revolusiyasy algha shygharghan últtyq baghdarlamany ómirge dúrys engizu ýshin últtyq ezgining ótken kezeninen bizge múragha berilgen kedergilerdi jenu qajet» ekeni aityldy. Búl kedergiler «úlyorystardyng baghzy biyik dәrejeli artyqshylyq jaghdayynyng kórinisi bolyp tabylatyn úlyderjavalyq shovinizmining sarqynshaghy» bolghandyqtan,  olardyng «qysqa merzimde bir soqqymen» joyyla qoymaytyny atap kórsetildi. Óitkeni «osy sarqynshaqtar taghy bizding kindik jәne jergilikti sovettik qyzmetkerlerimizding bastarynda ómir sýrude, olar  bizding kindik jәne jergilikti memlekettik mekemelerimizge úya salyp alghan... eger búl qaldyqtar bizding memlekettik mekemelerimizding praktikasynan sheshimdi týrde, ýzildi-kesildi óshirilse, sonda ghana sovettik memleket shyn mәninde bekem bop, ondaghy halyqtar naghyz tuysqandyq  yntymaqtastyq qúra alady».

Ukraina, Belorussiya, Ázirbayjan, Týrkistan sekildi birqatar últtyq respublikalardaghy jaghday olardaghy júmysshy tabynyng edәuir bóligi úlyorystyq últ ókili bolghandyqtan kýrdelenip túr delindi. Osy audandarda qala men derevnyanyn, júmysshy taby men sharualardyng jaqyndasuyna partiya jәne sovet organdaryndaghy úlyorystyq shovinizm sarqynshaqtary kedergi keltirip jýrgeni aityldy. «Osynday jaghdayda orys mәdeniyetining artyqshylyqtary turaly әngime jәne neghúrlym joghary orys mәdeniyetining neghúrlym artta qalghan (ukraiyn, әzirbayjan, ózbek, qazaq jәne basqa) halyqtardyn  mәdeniyetterin búltartpay jenetini jayyndaghy erejeni algha tartu – úlyorys últynyng ýstemdigin, qojalyghyn bekituge әrekettenuding dәl ózi bop shyghady, – dep tújyrylyp, – sondyqtan da úlyorys shovinizmi qaldyqtarymen sheshimtal kýres jýrgizu bizding partiyanyng birinshi kezektegi mindeti bolyp tabylady», – degen baylam jasaldy. Qararda últshyldyqtyn  úlyorys shovinizminen qorghanudyng ózindik týri ekeni atap aitylyp, últshyldyq qaldyqtaryn enseru ýshin qoldanylatyn eng senimdi qúral – úlyorys shovinizmimen kesimdi týrde kýresu bolmaghy atap kórsetildi.

12-shi sezd últ kommunisterin revolusiyashyldyqpen jasampaz ister jasaugha qúlshyndyrdy. Smaghúl Sәduaqasovtyng 1928 jylghy qantarda mәskeulik «Bolisheviyk» jurnalynda jariyalanghan «Últtar jәne últ adamdary turaly» әigili maqalasynda Orta Aziya men Qazaqstannyng partiyalyq basshylyghy  tәjiriybesinde boy kórsetip túrghan kelensizdikterdi synauy osy partsezding sheshimderin basshylyqqa alghanynan edi. Sonda onyng «burjuaziyalyq demokratiyany ansaghan» kózqarasy basyna bәle bolyp, partiyalyq tezge týsti, Tashkenttegi uniyversiytet rektorlyghy qyzmetinen quyldy.

Jalpy, sovettik kindik biylik 12-shi sezge sýiengen últ qayratkerlerining tym erkinsuine  shek qongdy birden oilastyrghan-tyn. Sol 1923 jyly, sezden keyin qyryq shaqty ghana kýn ótkende,  RK(b)P Ortalyq Komiyteti últ respublikalary men oblystarynda isteytin jauapty qyzmetkerlerdi arnayy mәjiliske shaqyrdy. Tarihta Tórtinshi kenes dep atalyp jýrgen búl jiyn Mәskeude 1923 jylghy 8–12 mausym aralyghynda ótti.  Tórtinshi kenes «12-shi partsezding últ mәselesi boyynsha pozisiyasynan auytqularmen» kýresu jolyn qarastyrudy maqsat etti.  Kórneki ýlgi etip, qúpiya polisiya tútqyndaghan belsendi tatar kommuniysi Mirsaid Súltanghaliyevting mәselesin qarady.  Stalin Búharada sovet ókimetine qarsy júmys jýrgizip jýrgen bashqúrt qayratkeri Zәky Validovpen baylanysta boldyn, hat alyp túrdyng dep, týrkistandyq kommunist Túrar Rysqúlovty synady. Týrkistan Respublikasynda patsha zamanyndaghy jarnamalardyng ózgertiluinen basqa eshtene istelgen joq degen taghy bir týrkistandyq kommunist Súltanbek Qojanovtyng sózine oray, «eger olay bolsa – biz basmashylardy emes, basmashylar bizdi sottau kerek qoy» dep, Qojanovtyng osynau jete oilastyrylmaghan óz pikirin qayta qarauy kerektigine núsqady...

Áytse de, әsire sayasatpen qanshama әrlense de, jariyaly uәdeler men olardyng últtyq respublikalarda oryndaluy arasyndaghy qayshylyqtar eriksiz kózge úratyn. Sondyqtan da biyleushi partiya ony mýldem eleusiz qaldyra almady. RK(b)P Ortalyq Komiytetining Sayasy Burosy  1926 jylghy  3 shildede arnayy komissiya qúrdy. SSRO Ortalyq Atqaru Komiytetining tóraghasy Mihail Kalinin basqaratyn osy komissiyagha Oktyabri azat etti delinetin últtardyng týbegeyli mýddelerining sheshilui barysyna baylanysty qordalanyp qalghan týiindi mәselelerdi zerttep, tiyisti úsynystar әzirleu tapsyryldy. Biraq últ mәselesining sheshilu dengeyin saralaugha tiyis búl komissiya qúramyna Qazaqstannan eshbir qazaq qayratkeri mýshelikke tartylmay, tek Filipp Goloshekin ghana kirgizildi. Múnday әreketpen kommunistik kindik biylikting qazaqtyng últtyq mәselesin jarylqap- jarytpaytyny kim-kimge de ayan-tyn. Sol sebepti últ kommunisteri óz taraptarynan Sayasy Buro qúrghan Kalinin komissiyasyna meylinshe bilikti oy qosu arqyly jәrdemdesudi kózdedi. Sonday maqsatpen Býkilreseylik Ortalyq Atqaru Komiyteti (VSIYK) Tóralqasynyng apparatyndaghy Últtar bólimining mengerushisi Sanjar Asfendiarov Resey Federasiyasy aumaghyndaghy últtyq qúrylymdarda isteytin jauapty qyzmetkerlermen arnayy jinalys ótkizuge úitqy boldy, oghan óz tezisterin әzirledi. Jeke kenes dep atalghan, SSRO men RSFSR ortalyq atqaru komiytetterining Reseydegi últtyq respublikalar men oblystardan saylanghan mýsheleri, barlyghy elu shaqty kommunist qatysqan búl jiyn Federasiya Halkomkenesi tóraghasynyng orynbasary Túrar Rysqúlovtyng basqaruymen  VSIYK-ting kezekti  sessiyasy kezinde, 1926 jylghy 12–14 qarashada ótti.

Keneske qatysushy bir top qazaq kommunisteri sóilegen sózderinde partiyanyng últtyq mýddelerdi mýldem elep-eskermey, sheksiz biylik qúryp otyrghanyn synaghan. Mәselen, Qazatkom tóraghasy Jalau Mynbaev lenindik-stalindik últ sayasatynyng ózi kuә bolyp jýrgen praktikasyna ashyq narazylyq bildirip, últtyq memlekettilikti is jýzinde nyghaytugha qajet basty talaptardy batyl tújyrymdady. Qazaq Respublikasynyng ómirge kelgenine alty jyl bolghanmen, artta qalugha sebepshi tensizdikting órship túrghanyn, partiya úiymdarynda әli kýngi birde-bir basshy-qazaq joqtyghyn, sovettik tәrtippen qabyldanghan sheshimdi partiya komiytetining op-onay búza salatynyn sheshimtaldyqpen әshkerelep, qatty syn aitty. Osy tústa Qyzyl akademiyanyng marksizm kursynda tyndaushy bop jýrgen Súltanbek Qojanov Jeke kenestegi sózinde negizinen qoldanystaghy últ sayasatynyng kemshilikterin  ashty. Reseyding qúramyndaghy últtyq respublikalar mәdeny jәne sharuashylyq túrghydan әrtýrli dengeyde bolghandyqtan birin biri týsinbeydi, olardy órkendetu jayyndaghy sheshimder qaghaz jýzinde qalady dedi.  Predkazsik Mynbaevtyng «1923 jylghy Tórtinshi kenes sheshimderining jýzege asuy Qazaqstanda 4-aq payyz boldy» degenin eske alyp, otyrghandargha: «Sol tórt payyzdyng atalghan últ kenesine deyin-aq qogham tirshiliginde boluy yqtimal ghoy, olay emes dep kim mәlimdey alar?» – degen saual tastady. Ony QazSIYK  tóraghasynyng «týk oryndalghan joq dep auyzdy qu shóppen sýrtkendey bolmas ýshin» aitqanyn eskertip, is jýzinde eshtene istelmegenin, al partiyanyng oghan nazar audarmay kele jatqanyn, tipti birqatar jaqsy sheshim «jergilikti jerlerde keri ketirilip otyrghanyn» aityp, dәlelder keltirdi.

Búl rette Qojanov Qazrespublikadaghy baspasózde jaryq kórgen biylikti jergiliktilendiru sharalaryn, yaghny basqaru apparattarynda korenizasiya jýrgizetin komissiyanyng tóraghasy «Aleksandrov degen bir joldastyng baghdarlamalyq sózin» ashy syngha aldy. Ol «korenizasiya jasaudy maqsat etem dep – apparatty qausatugha bolmaydy» dep jazypty. «Júrtshylyqty korenizasiyadan jiyrendiru ýshin búdan ótken jeleu tabylmas», – dedi synshy. Óitkeni sol qazaq memleketinde búl sharany jýrgizuge jauapty orys kommuniysining oiynsha, «jergiliktilendiru degeniniz – júmys atqaryp túrghan apparatty kýiretu» bolyp shyghatyn kórinedi. Maqalasynda «...әlgi Aleksandrovynyz últtardy avtonomiyalandyrudyng maqsaty respublika apparatyn mindetti týrde korenizasiyalauda emes» dep, týgeldey qazaqtar isteytin, al is qaghazdary oryssha jýrgiziletin bolystyq atqaru komiytetin mysalgha keltiredi. Bir orysy joq bolystyng qyzmetkerlerin oryssha «sayratudyn» joly – «biylik buyndaryndaghy aleksandrovtar men olardyng júmsa júmyryghyndaghy myrqymbaylar bolystargha qújattardy orys tilinde tópey beru» bop shyqqan. Al orys tilin bilmeytin әlgi jergilikti qyzmetkerler olardy joghaltpau ýshin әdemilep tigip qoyyp otyrady, sonymen isqaghazdar qatynasy oryssha «jýrip» ketedi. Osylardy aita kelip: «Mine, últtyq bolysta últ tilin, onyng rólin joqqa shygharushylyq kóz aldymyzda osylay oryn alyp otyr, – dedi sheshen sarkazmmen. – Últtyq mәselelerdi elemeu, elemek týgil, joqqa shygharushylyq bizding respublikamyzda – qazaqtyng sovettik avtonomiyalyq respublikasynda emin-erkin sayran salyp túr. Jәne ...el bolyp tu tikken qazaq halqynyng tilin joqqa shygharushylyqtar – ortalyqtan, kindik mekemelerden, halyq komissariattarynan  bastau aluda».

Partiya-sovet organdaryndaghy 20-shy jyldary-aq birden beleng alghan orystandyrushylyq is-әreketter kórinisining jasampaz bolyp shyqqany eshkimge qúpiya emes. Qojanov partiyanyng jaqsy sheshimi men naqty is-daghdysy arasyndaghy  aiyrmashylyqty, kózboyaushylyqty ashyp kórsete otyryp, olardy joi jolyn núsqady. Qazaq Avtonomiyasy men Resey Federasiyasy ýkimetteri arasyndaghy iskerlik qarym-qatynasta oryn alyp túrghan kemistikterdi de konstitusiyalyq qayshylyq retinde synady. Múnyng bәri shaqyrylugha tiyis Besinshi Últtar kenesinde talqylanyp, dúrys sheshimin tabatynyna ýmit artty. Alayda Besinshi kenesti shaqyru qajettigine ózgeler jetkilikti dәrejede qoldau kórsete qoymady.  Sonda Qojanov minbege qayta kóterilip, ózining Besinshi últtar mәjilisin shaqyru qajettigin aitqany jәy ghana qarardy tolyqtyru emes, basty úsynys ekenin nygharlay qaytalady. Keneske tóraghalyq etushi búl basqosu talqylanghan mәseleler boyynsha resmy organdarday sheshim qabyldaugha qaqyly emestigin eskertip, mәjilis materialdary negizinde úsynystar әzirlenetini, sóitip tiyisti organdarmen kelissózder jýrgiziletini jayyndaghy pikirin jiyngha qabyldatty.

Degenmen  Qojanov alghashqy bildirgen oiynan ainymady. Partiyanyng 14-shi sezi kezinde birer últ ókili 5-shi Últtar kenesin shaqyru qajettigi jayynda jeke bastama retinde Ortalyq Komiytetke arnayy hat tapsyrghan-dy, soghan bola eshqaysysy eshqanday sógis estigen joq, demek bizding Jeke kenes te Ortalyq Komiytetting kezekti últ kenesin ótkizui kerek ekeni jayly ýzildi-kesildi týrde súray da, aita da alady dep mәlimdedi.

...Jeke kenes manyzdy úsynystar qabyldaumen qatar, partiyanyng Ortalyq Komiyteti janynan últ mәselesi jónindegi Besinshi kenesti shaqyrudyng airyqsha qajettigi turaly tilek bildirdi...

***

Súltanbek Qojanov Mәskeudegi Jeke keneste: «Bizding búl kenesimiz Sayasy Buro komissiyasynyng últtyq qúrylymdardan ókildik etetin mýshelerine jәrdem etuge tiyis» dep sanaytynyn jariya etken. Búl – jiyngha qatysushy barsha kommunisting ortaq oiy-tyn, alayda Kaliniyn  komissiyasyna «últtyq qúrylymdardan ókildik etetin» mýshelerding biri, Qyzylordada Qazaq Respublikasyn basqaryp otyrghan Filipp Goloshekin múny únatpady. Únatpay, «partiyalyq tәrtipti saqtau» túrghysynan әreket etti. Sóitip, Resey Federasiyasy Zampredsovnarkomy Túrar Rysqúlovtyng tóraghalyghymen Mәskeude ótken últ ókilderining Jeke kenesine qatysqan qazaqtardy, әriyne, ózining Kremlidegi qojayynynyng jebeuimen, basqalargha ýlgi bolarlyqtay etip jazalaudy jýzege asyrdy...

Jeke kenesten on shaqty kýn ótkende,  1926 jylghy 25 qarashada bastalyp bir apta boyy jýrgen Qazólkekomnyng 3-shi plenumynda Goloshekin ózi bayandama jasady. Sonyng aldynda Buroda talqygha salyp әbden juasytyp alghan Jalau Mynbaev pen Smaghúl Sәduaqasovtyng «topshyldyqtan bastartatyny» jayynda ókinishke toly sózderin tyndatty. Sosyn Ghabbas Toghjanov ta Jeke keneske «óz betterinshe» qatysqan qazaq qayratkerlerining jauapkershiligin partiyalyq túrghyda talqylau qajettigin kótergen qaharly sózin sóiledi.

1926 jylghy 18 jeltoqsanda Qazólkekom Burosy, Qazaq ólkelik Baqylau komissiyasynyng tóralqasy jәne Halkomkenes pen Qazatkom komfraksiyalarynyng birikken mәjilisi shaqyryldy. Onda Predkazsovnarkom Nyghmet Núrmaqov minbege Jeke keneske qatysushylardy jәne Qazaqstangha «ókpeli» Qojanovty josyqsyz qaralaugha qúrylghan bayandamamen shyqty. Predkazsik Mynbaev Jeke keneske qatysqanyna ókinetinin aitty. Buro mýshesi, jauapty hatshynyng orynbasary Oraz Isaev Núrmaqovtyng bayandamasyn tolyqtyryp, Jeke kenestegi sózderi ýshin Asfendiarov, Qojanov, Mynbaevtardy synady. Birikken mәjilistegi syny baghytty taghy birneshe belgili qazaq qayratkerlerining qoldaghan sózinen keyin, talqylaudy jauapty hatshy Filipp Goloshekin qorytyndylap, Jeke keneske qatysqandargha ólkekom men ólke ýkimeti pikirimen syiyspaytyn sózderi ýshin «sybaghalaryn» berdi.

Búl talqylargha Súltanbek Qojanov «Qazaqstandaghy praktikalyq júmysta... bar bolghany 10 aiday ghana» istep, qazir ózin «Qazaqstannan ýsh myng shaqyrym qashyqtyq pen eki jyldyq uaqyt bólip» túrghandyqtan, yaghny partiyalyq esepte Mәskeude túryp, marksizm kursynda oqyp jýrgendikten, tikeley qatyspaghan. Sonda da oghan Goloshekinning óz qyzmetkerindey qarauyna oray, syrttay-aq kinә taghyldy. Sol sebepti  Bas hatshy men Qazólkekomgha jazghan hattarynda Qojanov tiyisti týsinik berdi. Týsinikterinde «oydy ashyq aitu tәsilin jәne óz pikirindi ashyq týrde qorghau tәsilin – óz ilanymyndy partiyalyq tekseruden ótkizuding jәne óz auytqularyndy tezdetip jondyng birden bir dúrys joly dep eseptegenmin jәne әli de solay esepteymin» dey kelip, ózining Qazaqstanda qyzmet istegen shaghynda «últtyq mýddeni bәrinen joghary qonggha» tyrysqanyn, әrdayym «Ortalyq Komiytet diyrektivalaryn jýzege asyruda... birjaqtylyqpen, tek últ mәselesi boyynsha tabyndylyq kórsetip, pedanttyqpen oryndatugha» úmtylghanyn ózining qateligi ekenin moyyndady. Sosyn «janadan shyqqan onshyldar men solshyldardyng auyl túrghyndary arasynda» júmys jýrgizulerine oray pikirin bildirdi. «Joldas Sәduaqasovtyng pozisiyasy – obektivti on, al joldas Jandosovtyng pozisiyasy obektivti sol qanat bolyp tabylady» dedi. Ózining búryn da osy eki «odaqtasynyn» kózqarastarynyng ortasyn ústanghanyn, qazir de solardyng eki ortasyndaghy baghytta ekenin aitty. «Joldastar qyzu pikir talastyrghan auyldaghy «azamat soghysy sayasaty» da, «azamattyq bitim sayasaty» da sovet qúrylysy ýshin eleuli ong nәtiyje berui mýmkin emes» ekenin aitty. «Jandosov joldastyn  – tekti feodaldardy jon» sharalaryn barsha baylargha qoldanugha shaqyruy da, «Sәduaqasov joldastyng tekti feodaldargha qarsy әreket jasau qajettigin joqqa shygharuy» da qate dep mәlimdedi.

Biraq Qojanovtyng oi-pikirining Goloshekinge esh ong әseri bolghan joq, qayta, qaytkende ony qudalay berudi oilady. Goloshekinning tapsyrmasymen Predkazsovnarkom Oraz Isaev Qyzylordadan Tashkentke 1928 jyldyng kýzinde arnayy baryp, BK(b)P Ortalyq Komiytetining Ortaaziyalyq burosy apparatyna qyzmetke kelgen Qojanovqa jolyqty.  Qoyghan súraqtaryna onyng bergen jauabyn: «Súltanbek Qojanúly qatelerin moynyna aldy. Shyndy jasyrugha, partiyany aldaugha bolmaydy»   degen taqyryppen «Enbekshi qazaq» gazetine jariyalady. Qojanovtyng osy uaqytqa deyin óz pikirinen «taymay kelgenin, oghan kuә – 1927 jylghy 12 fevrali men 10 avgusta jazghan hattary» ekenin eske salyp, endi ol «barlyq qatelerin moynyna alyp otyr» dep, saltanatty týrde habarlady...

Últtyq mýddeni qorghaghysy keletinderding bas aiyptaushysy retinde Goloshekin qarashadaghy plenumda Jeke keneske qatysugha batyldary barghan Buro mýshelerin ghana emes, ózindik pikiri bar tómengi buyn qyzmetkerlerin de synaghan-dy. Qúpiya qyzmet agentterining kómegimen qolyna týsirip alghan hat negizinde Syrdariya gubatkomynyng tóraghasy Ydyrys Mústambaevty tikeley nysanagha alghan. «Mine, taghy bir kósem, biraq ólkelik emes, guberniyalyq joldas Mústambaev... – dep habarlady ol, – ózining bir dosyna mynanday hat jazdy: «Goloshekin joldasqa eshbir jaghdayda da, eshqashan senuge bolmaydy. Qazaqstanda Ejovtyng qolymen kommunizm ornata almaysyn». Goloshekin múny «guberniyalyq dengeydegi» qyzmetkerding kommunistik óresining tómendigine mysal etip jariya etken bolsa kerek. Alayda Mústambaev Qazólkekom jauapty hatshysynyng auyl sharuashylyghyn úiymdastyruda eshkimning pikirimen sanaspay, әmirshildik tәsilmen halyqtyng dәstýrli tynys-tirshiligin dóreki týrde búzuyna qarsy shyqqan. Orys sharualaryn qazaq jerine qonystandyruyn qoldamaghan. Kóshpendi júrtty kýshtep otyryqshylandyru sayasatyna, jappay újymdastyru praktikasyna syn aitqan. Partiya-sovet qyzmetkerleri arasynda ony ashyqtan-ashyq diktator dep ataghan. Goloshekin shynynda da óz baylamyn diktatorlyq, әmirshildik tәsilmen  kýlli respublika aktiyvine moyyndatugha tyrysty. Biraq elding bәri birdey ony maqúlday bergen joq. Mәselen, ol «qojanovshyldyqty» partiya-sovet úiymdarynyng jinalystarynda talqylatyp, «partiya baghytyna qarsy top qúrushyny» júrtshylyqqa jappay aiyptatugha tyrysqanda, ataqty jazushy Sәbit Múqanovtyng әigili «Ómir mektebi» memuarynda jazghanynday, Syrdariya guberniyasy jergilikti sovetterining jinalysynda belsendilerding biri: «Qojanov emes, Goloshekin kókemning ózi gruppirovshiyk» degen maghynada sóz sóilep, qarsy shyqqan eken...

***

«Kommunistik partiya maniyfesinde» jazylghan júmysshylarda otan bolmaytyny jayyndaghy tújyrym  biyliktegi bolishevikter sekildi oilaytyn Qazaq partiya úiymynyng jetekshisi Filipp Goloshekinning sanasyna da bekem úyalaghan-tyn.  Sondyqtan da ol otangha bólinushilikti moyyndamaytyn júmysshy (proletariat) diktaturasynyng últqa bólinushilikti de joyatynyna kәmil senetin. Sol sebepti ózi, yaghny Qazaq Respublikasynyng bas kórikshisi, Sovet Odaghy kóleminde ornyqqan proletariat diktaturasynyng kórigin keng dala tósinde qyzdyryp, revolusiyalyq is-sharalardy  ortalyq guberniyalardaghyday ýlgimen jýzege asyrmaq. Alayda onysyna qazaqtyng últ qayratkerleri  kedergi keltirip jýr. Endeshe búdan bylay tiyimdiligi tómen ýgit-nasihatty dogharyp, olargha endi revolusiyanyng qaharly qaruyn júmsau kerek. Sol arqyly mәjbýrleu, jazalau tәsilderin batyl da keninen qoldanu qajettigi anyq. Búl ýshin ózi sekildi mәskeulik emissarlar dóngelentip otyrghan arnayy qyzmetti tiyimdi paydalanu lәzim. Qúpiya polisiya Qazaqstanda sovet ókimeti ornaghaly últ qayratkerlerin múqiyat qadaghalap, baqylauda ústap jýrudi mindetke ainaldyrghan bolatyn. Endi Goloshekin oghan jana mindetter jýktedi...

Qazaq memleketi diktatorynyng búl rettegi úiymdastyrushylyq júmys tәjiriybesin kórsetetin naqty arhivtik materialdar әzirge syrt kózden jasyryn qaldyrylyp keledi. Osy orayda nazar audaratyn bir qújat bar. Foma Ivanov degen GPU qyzmetkerining 1926 jylghy 10 qyrkýiekte óte qúpiya týrde Qazólkekomnyng jauapty hatshysy F. Goloshekin men Buro mýshesi S. Sәduaqasovqa joldaghan mәlimdemesi kóp nәrsening betin ashady (býginge deyin mәlim bop otyrghan búl asa manyzdy jalghyz qújatty osy ghasyrdyng basynda arhivten tauyp, ghylymy ainalymgha iri zertteushi-ghalym Mәmbet Qoygeldiyev qosqan). Ol, «Shishko, Berestiyn, Ozol, Alishanskiy ispetti bir top guberniyalyq europalyq qyzmetkerlerding jýrgizip jýrgen sayasatyn kózbe-kóz kórip-bilip kele jatqan GPU qyzmetkeri», osy toptyng qoldaryndaghy barlyq kýsh pen mýmkindikterdi «qazaq qyzmetkerlerin qudalaugha júmsap otyrghan antipartiyalyq sayasatyn әshkereleudi» ózining paryzy dep biletinin jazypty.

Qúpiya qyzmette isteytin F. Ivanov degen adal azamat osy mekemedegi «chekisterdin»  júrtshylyq sanasyna singendey «el qorghany, revolusiya qorghany» mәrtebesine mýldem kereghar, qisynsyz ótirikterdi qiilastyru jolymen kәdimgi arandatushylyq qyzmet atqaryp, taza qylmyspen ainalysyp jýrgenin әshkereleydi. Ol hatynda: «...qazaq qyzmetkerleri ýstinen GPU jelisi boyynsha ótirik materialdar jinau birinshi kezektegi mindet bolyp tabylady», – dep ashyq aitypty. Búl rette týrli tәsil qoldanylady degen eken. Mәselen, qazaqtardyng arasynan әdeyi basybúzyq elementter agent retinde jaldaugha tandap alynady, nemese qazaq qyzmetkerleri ýstinen jalghan kuәlik jasap, qajet kórsetuler alu ýshin jylqy úrylaryn tútqyndaydy. Ivanov әshkere-hatynda qúpiya qyzmet әdisterin: «Yqpaldy qazaq rubasylary men orys kulaktary ishinen әdeyi toptar qúramyz, – dep sabaqtay týsipti, – olardy jauapty qazaq qyzmetkerlerine qarsy júmsaymyz, óstip ózderimizge qajet materialdar tabamyz, qazaq qyzmetkerlerin jasandy týrde arandatyp, birine birin aidap salamyz». Jyl sayyn qazaqtyng nashar, bishara kedey-kepshigin ne ózderi, ne orys búzaqylary arqyly on-ondap óltirip tastaytyndaryn, osynday jolmen kedeyler men ortashalardy qazaq qyzmetkerlerinen oqshaulandyrudy jýzege asyratyndaryn da aitqan.

Foma Ivanov GPU tynshylary qatarynda «...kóp aqsha alyp qyzmet etetin, qazaq qyzmetkerleri ýstinen eleuli materialdar beretin orys kulaktary men qazaq rubasylarynan tartylghan agentter az emes» ekenin aityp, habardar etken jәitteri boyynsha ózi de qatysqan, ne tikeley kuә bolghan oqighalardan mysaldar keltiredi. Sosyn «ózime belgili qúpiyany ashugha qúqym joq bolsa da, partiya mýshesi retinde, men jogharyda kótergen mәsele haqynda europalyq jәne qazaqtyq basshy bilip, obektivti payym jasasyn degen oimen, Qazólkekom hatshysy Goloshekinge jәne Qazólkekom Burosynyng mýshesi Sәduaqasovqa maghlúmat jetkizip otyrmyn» deydi. Solay aghynan jaryla kelip, ózining «kommunistik aqjýrektikpen» aqtaryla aitqandary ýshin qúpiya qyzmettegi «jyrtqysh andardyn» talauyna týsuinen osy eki basshy qorghar degen senim bildiredi. Aqjýrektik kórsetken GPU qyzmetkerining búl haty sol shaqta Qazaq ólkelik partiya komiytetining jauapty hatshysy qyryna alghan Sәduaqasovqa berile qongy neghaybyl. Al jauapty hatshy  Goloshekin qúpiya qyzmetting qatardaghy qyzmetkeri әshkerelep otyrghan GPU-ding júmys isteu tәsilderine ózining ishki josparyn oidaghyday oryndau qajettigi orayynda erekshe ýmit arta qaraghanyna kýmәn joq (degenmen qúpiya qyzmetting qúpiya syryn ashqany ýshin oghan qanday «qúrmet» kórsetilgeni beymәlim, zertteushi-ghalym M. Qoygeldiyev F. Ivanovtyng sodan arghy taghdyry qalay bolghanyn anyqtay almaghanyn aitady).

«Jartylay feodaldardyng mal-mýlkin kәmpeskeleu» nauqanyn bastasymen, F. Goloshekin tәrkileu ýderisine «kedergi keltiruge niyettengen» últshyldar úyasyn talqandau operasiyasyn jýrgizudi qúpiya qyzmet mekemesine tapsyrdy. Kókireginde sәulesi bar-au degenderding barshasyn baqylauynda ústap, qily mәlimetter jiyp otyrghan «chekister» ayaldamay iske kiristi. Alghashqy tútqyndaular baylardy tәrkileuding sonyna qaray, 1928 jyldyng qara kýzinen bastalyp, jasandy aiyptar taghylghan 44 azamattyng isi 1929 jyly Mәskeuge jóneltildi. Tútqyndardyng ózderi de sol jyldyng kýzinde Mәskeu týrmesine jetkizildi. Qosymsha tergeu jýrgizilip, 1930 jylghy 4 sәuirde OGPU alqasynyng ýkimi shygharyldy. Ahmet Baytúrsynov bastaghan on bir azamat atu jazasyna, qalghandary týrli merzimge lagerilerge jiberuge kesildi. Solardyng ishterinen tórteui eki aptadan sәl óte atyp ta tastaldy. Búl sheshimning bas tapsyrys berushi Filipp  Goloshekindi qanaghattandyryp әm qanattandyrghany sonday, sol jyly Qazaqstannyng on jyldyghyna arnap ótkizilgen saltanatty jinalysta Baytúrsynov basynda túrghan alashordashylardyng «joyylghan últshyldyq úiymy» jóninde masattana habarlap,  Múhamedjan Tynyshbaev bastaghan taghy bir últshyldar úiymy joyylu aldynda túr dep mәlimdedi. Osylay respublika partaktiyvine «revolusiyanyng qaharly qaruy» qúdiretin pash etti.

Alayda úzamay, 1931 jylghy 8 qantarda, OGPU alqasy 1930 jylghy 4 sәuirdegi ýkimin qayta qarap, jazanyng jogharghy sharasy berilgenderding (ýkimning qayta qaralu nәtiyjesin tospay, qanday sebeppen ekeni belgisiz, shúghyl atyp tastalghan tórteuden basqa) birqataryn atyludan qútqaryp, on jyl lagerige aidaumen almastyrdy. Bәlkim kindik jazalaushy mekemening osy sheshimi, әlde basqa da auyzsha pikiri әserin tiygizgen shyghar, qazaqstandyq chekister 1931 jylghy 29 qazanda qúpiya qyzmet abaqtysynda ótken jyldan beri jatqan 18 tútqyndy tergeu «№ 2370 is boyynsha sotqa beruge jetkilikti derek bolmaghandyqtan» toqtatylatyny jayynda qauly aldy. Sóitip Qonyrqoja Qojyqov, Sadyq Ótegenov, Ázimhan Kenesariyn, Serikbay Aqaev, Aldabek Mangeldiyn, Isa Qashqynbaev, Dәlel Sәrsenov jәne solardyng qataryndaghy taghy on bir «últshyl» aiyptalushyny tergeu «is boyynsha jinalghan dәlelding jetimsizdigine baylanysty» dogharylyp, bәri týrmeden shygharyldy da, qoldaryna qamauda ústaghan merzimderin kórsetken anyqtama berildi. Sosyn  «is boyynsha jetkilikti dәlel jinalghan» Álimhan Ermekov, Múhamedjan Tynyshpaev bastaghan 20 adamgha qozghalghan № 2370 isting «ýsh negizgi tergeu tomy, 9 tom qosalqy ister jәne 40 dana fotosuret» 1931 jylghy 21 jeltoqsanda Mәskeuding qarauyna, yaghny OGPU Alqasynyng 1930 jylghy alghashqy tolqyndy repressiyalaghanday shara  qoldanuy ýshin jiberildi. (Múnyng aldynda, 1931 jylghy 11 jeltoqsanda, «OGPU Alqasy janyndaghy Erekshe Keneske» M. Tynyshpaev pen basqalardy aiyptaytyn № 2370 is boyynsha 3 tom jәne solarmen baylanystyrylghan ister, barlyghy 12 tom joldanghan bolatyn).

Biraq OGPU qazaq memleketindegi diktator Goloshekinning ýsh úiyqtasa týsine kirmegen, tap solay bolar-au dep eshqashan kýtpegen minez kórsetti. Is eki aidan keyin «osy 20 aiyptalushy ýstinen  qosymsha tergeu jýrgizilsin nemese bәri de bosatylsyn» degen úsynyspen Qazaqstandaghy ókildikke keri qaytarylghan-dy. Ol azday, «OGPU-ding Tolyq ókiletti Ókildigin qadaghalau jónindegi  QSSR Prokurory Stolbova joldasqa SSRO Jogharghy Sotynyng Prokurorynan» qúpiya týrde 1932 jylghy 8 nauryzda shúghyl hat keldi. Onda «QK-ting 58/7, 11, 59/3 babtary boyynsha aiyptalghan Ermekov Álimhandy, Dosmúhamedovterdi, Omarovty, Aqpaevtardy jәne basqalardy, barlyghy 20 adamdy, OGPU Alqasyna mәni boyynsha qarau ýshin» OGPU Tolyq ókiletti Ókildigi  joldaghan isting osy 1932 jylghy aqpannyng ayaghynda  keri qaytarylghany habarlana otyryp, sol is boyynsha jasalghan aiyptau qorytyndysynda Prokuror Stolbovanyng kelisim bergeni  turaly qorytyndysy bar ekeni, sol sebepti onyng ózine tikeley hat jazylyp otyrghany  eskertilipti.

SSRO Jogharghy Soty Prokurorynyng hatynda Qazaqstandaghy OGPU Tolyq ókiletti Ókildigi  «tergeudi bir jarym jyl boyy jýrgizgenine qaramastan», júmysyn sapasyz qorytqany atap aitylypty. Ortalyqqa jiberilgen osy isti tekserip qarau ony mәn-maghynasy jóninen OGPU Alqasynda tyndaudyng mýmkin emestigin kórsetken eken. Múnday qorytyndy jasaudyng eki týrli sebebi bolsa kerek. Birinshiden, aiyptalushylardyng «Qazaqstandaghy sayasy banditizmge qatysy, olardyng úiymdastyrushylyq jәne jetekshilik róli dәleldenbegen». Sonymen birge «ayyptalushylar jәne ortalyq úiym men naqty bandittik jasaqtar arasyndaghy baylanys» buyndary aiqyndalmaghan. Ekinshiden, aiyptau qorytyndysy negizinen aiyptalushylardyng «1918–22-shi jyldarghy kontrrevolusiyalyq ótkenine» sýiengen. Al iste jinaqtalghan songhy jyldar materialdary, Prokurordyng oiynsha, olardyng ótkendegi kontrrevolusiyalyq qyzmetin janghyrtuyn tanytatynday eshqanday naqty kórsetu bermeydi, olar, myqtaghanda, «últshyldyq kózqarastar minezdemesi retinde ghana» qarastyryla alady.

«Osy is boyynsha tergeuding qanaghattanghysyz jýrgizilgenine Sizding nazarynyzdy audara otyryp, ony óte qysqa merzimde ayaqtau ýshin Óziniz tikeley baqylaugha alyp,  qajet shara qoldanudy úsynamyn», –  dep qatang týigennen song mәskeulik prokuror almatylyq әriptesine taghy bir úsynys aitqan eken. «Qylmystyq iske tartylghandardyng birinin, atap aitqanda, shal jәne mýldem auru Aqpaev Jaqyptyng aryzyn osymen bir mezgilde jibere otyryp, oghan jәne basqa aiyptalushylargha da qoldanylghan aldyn kesu sharasyn (yaghny týrmege qamap qoylaryn – B.Q.) qayta qaraudy úsynamyn» deydi. Solardyng oryndaluynan habardar etudi súrap, hatyna J. Aqpaevtyng 9 bettik aryzyn qosa tirkegen. Hatqa 1932 jylghy 21 nauryzda almatylyq lauazymdylardyng búryshtamalary soghylyp, sonyna qyzyl siyamen «Poliyt. skandal» degen sóz týsirilipti.

Búl shynynda da «sayasy masqaralyq, masqarapazdyq janjalgha» úshyraudyng tap ózi edi. Goloshekiyn, shamasy, ózining asa manyzdy tapsyrmasyn qúpiya qyzmetting osynsha oralymsyz oryndaghanyna kýiip-pisse kerek. Áriyne,  ol OGPU ókildigining basshylarymen de, Mәskeudegi búghan  qatysy bar ortalyq mekemelerding qyzmetkerlerimen de tiyisti әngimeler jýrgizdi. Nәtiyjesinde Sovet Odaghynyng OGPU alqasy janyndaghy airyqsha uәkil Vladimir Felidman men OGPU-ding Qazaqstan boyynsha tolyq ókiletti ókilining orynbasary, sonymen bir mezgilde ókildikting Qúpiya-operativtik basqarmasynyng bastyghy Sergey Naumovich Mironov (shyn aty-jóni – Miron (Meer) Iosifovich Koroli) Almatydan 1932 jylghy 4 sәuirde Mәskeudegi Birikken memlekettik sayasy basqarma tóraghasynyng orynbasary Ivan Akulovqa mynanday jedelhat jiberdi: «Mәskeu. OGPU. Akulovqa. Últshyldar isi boyynda qosymsha tergeu jýrgizu naqty nәtiyje bermeydi. Olardy bostandyqqa jiberu qazaq últshyl elementin belsendilendirip jiberedi ýtir Ólke basshylyghyna jәne OGPU organdaryna shabuyldardyng jana tolqynyn tughyzady. Osyghan jәne Ólkening sayasy jaghdayyna sýiene otyryp, qazirgi uaqytta aiyptalushylardy Qazaqstan sheginen tysqary jaqtargha jer audaru maqsatymen isti OGPU Alqasynyng Kóshpeli Sessiyasynda qaraugha sanksiya beruinizdi ótinemiz. Shúghyl jauap tosamyz».

Alayda ong jauapqa shúghyl qol jetkize almaghandyqtan, Goloshekin Almatygha kelgen Ortalyq baqylau komissiyasy tóralqasynyng mýshesi, partiya aldynda bedeli zor bayyrghy kommunist Aron Solisti qatystyryp, chekistermen manyzdy mәjilis ótkizedi de, óz oiyn maqúldatqan sheshim shyghartady.  Artynsha, 1932 jylghy 20 sәuirde, OGPU-ding Qazaqstandaghy tolyq ókiletti ókili Vasiliy Karuskiy «Solis, Felidman, Goloshekin qatysqan kenesting sheshimin jýzege asyru retimen» Almatydan Mәskeuge, OGPU tóraghasynyng orynbasary I. Akulovqa arnayy jedelhat joldaydy. Búl telegrammada «Ólkedegi sayasy ahualdy, últshyldar isi boyynsha tútqyndalghandardyng bәrin betaldy bosata saludyng ziyandylyghyn   oilay otyryp», Tolyq ókiletti ókil Karuskiy atalghan mәjiliste kelisilgen sharany aiyptalushylargha óz taraptarynan qoldanu ýshin kindik basqarmadan rúqsat súraghan eken. «OGPU Tolyq ókiletti Ókildigining myna sheshimine sanksiya berudi ótinemin» dep, № 2370 iste qozghalghan 20 adamgha Qazaqstandaghy Ókildik tarapynan qoldanylmaq sharalardy  ýsh topqa jiktep jazypty.

Birinshiden, «Orta Aziya men Batys Sibir respublikalarynda túru qúqynan aiyryp, konslagerige qamau sharasy Qazaqstan sheginen tys jaqqa bes jylgha (aldyn ala tútqyndalghan merzimin esepke alyp)  jer audarumen almastyrylsyn» dep úigharylghan 15 adamdyq ýlken top (Tynyshpaev Múhamedjan, Múnaytpasov Ábdirahman, Kemengerov Qoshmúhamed, Kýderin Júmahan, Dosmúhamedov Halel, Dosmúhamedov Jahansha, Qadyrbaev Seydazym, Ýmbetbaev Aldabergen, Aqpaev Jaqyp, Qojamqúlov Nәshir, Omarov Áshim, Búralqiyev Mústafa, Tileulin Júmaghali, Aqpaev Abdulhamiyt, Múrzin Múhtar) tizimin bergen. Ekinshiden, «Omarov Uәlihan, Sýleev Bilәl, Ysqaqov Daniyal aldyn ala qamalghan uaqytyn esepke alyp, birjolata bosatylsyn» dep kórsetipti. Ýshinshiden, «Ermekov Álimhan, Áuezov Múhtar konslagerige shartty qamaudy qoldanyp, nemese iydeologiyalyq túrghyda qarusyzdanyp deklarasiya jariya etkendikterin, óz kinәsin moyyndaghandyqtaryn jәne adal qyzmet etuge mindetteme alghandyqtaryn esepke alyp», qamaudan bosatylsyn degen kórinedi. Ókildikting ýkimimen jer audarylatyndar jiberiletin audandardy atap aitudy Mәskeuden ótine otyryp, olardyng Shyghys Sibir, Ortalyq Qaratopyraqty oblys, basqa da ishki audandar bolghanyn qalaytyndaryn da aitypty. Ayyptalghandardyng «әrqaysysyna jeke-jeke sanksiya beru mәselesi Goloshekin joldaspen kelisildi» dep habarlay kele, osylargha qatysty kindik mekemening sheshimi jayynda ózderine shúghyl telegrafpen habarlaudy súrapty.

Kóp úzamay Mәskeuden «barlyq tútqyndalghandargha qatysty belgilengen sharalarmen kelisetindikterin» aitqan jedelhat keldi. «Jer audarylatyn oryn – SChO (Ortalyq Qaratopyraqty oblys)» dep kórsetildi. 1932 jylghy 10 sәuirde Akulov ta: «Qarsylyq joq» dep habarlady. Almatydaghy Tolyq ókiletti ókil Karuskiy qyzmetkerlerine: «ayaldamastan Ýshtikting qaulysy rәsimdelsin», «eki kýndik merzimde jýzege asyrylsyn», «SChO-gha erekshe hat, derbes memorandum jazylsyn» degen tapsyrmalar berdi. 1930 jylghy 30 sәuirde Qazaqstandaghy OGPU TÓ (PP) Ýshtigi otyrysynyng jogharyda atalghan 15 tútqyndy «bes jylgha konslagerige qamau, jazany sol merzimge SChO-gha jer audarumen almastyru», qalghan beseuin týrmeden bosatu jayyndaghy qaulysy shyqty.

Últ qayratkerlerin búl jolghy jazalau sharasy Goloshekinning alghashqy kózdegenindey bolmaghanmen (tipti 18 «últshyl» týrmeden sotqa jetkizilmey bosatylsa da), últtyq mýddeni oilaytyn qayratkerlerdi belgili dәrejede auyzdyqtap, júrtshylyqty údayy ýrey shenberinde ústap túrugha edәuir qyzmet etti...

...Respublikada alapat asharshylyq ýdep, qazaq halqy is jýzinde últtyq apatqa úshyrady. Bosap qalghan jerlerde konslageriler oryn tepti. Syrttan әkelip qonystandyrylghan júrt shybynsha qyrylghan kóshpendiler sýiegi ýstinde jana ómir kórigin qyzdyrdy. Qazaqstandaghy әmirshil diktatordyng «sanany niyvelirovkalau, birkelkilendiru» ýderisin tútatudan bastap, qoghamda últ mәselesin úmyttyrudy kýittegen kýrt betbúrysy qauipti shegine  bettep bara jatty...

Beybit Qoyshybaev, 

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty, Repressiya qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya mýshesi

Abai.kz