MEMLEKETShILDIK TARIHYMYZGhA QARA KÝIE JAGhYLUYNAN SAQ BOLAYYQ

Sayyn saharanyng tósinde almaghayyp aunaghan ghasyrlar kóshi týrki júrtyn synaqqa kóbirek saldy. Ásirese, orys, qytay, týrki bolghan ýsh alpauyttyng songhy útysynda bizding desimiz pәstep, ruhymyz әlsiredi. Eki kórshige jaltaqtaytyn úsaq memleketterge bólindik.

Men-men edim, men edim,
Men Narynda jýrgende,
Eniregen er edim.
Istaydyng barynda,
Eki tarlan bóri edim.
Qay qazaqtan kem edim?! – dep Mahambet aitqanday azuyn aigha bilegen Týrki kezeninde qanday edik!?

Arghy jaghy saq, ghún imperiyasy bolyp tariyhqa tanbalanghan búl elding baghy janghan túsynda býkil dýniyeni dýbirletkenin barshamyz bilemiz. Saq hanyshayymy Tomiriys, Týmen qaghan jәne onyng úly Móde, Attila, Qútlyq (Elteris), Tonykók, Kýltegin, Qapaghan, Bilge qaghan, Túghyryl han, Tayan han, Shynghys han syndy bir jelige kógendelip, bir-birine biylik auysqan bahadýrler túsynda eshkim olargha bet qaraghan emes. Bir bәiterekting bútaqtary bolghan ýisin, qanly, týrkesh, qarlúq, oghyz, qimaq, kerey, nayman, qypshaq, qarahan syndy taypalar odaghynan qúrylghan memleketter de ýnemi ózin nyghaytugha nemese biriguge úmtylyp otyrdy. Osynyng bәrining basyn qosqan Shynghys óz úldaryna enshi bólgende, býgingi qazaq jerining últandy bólegin Joshy, Shaghatay, Ýgedeylerge syilady. Joshy úlysy negizinde Aq Orda, Altyn orda – Úlyq úlys memleketi qalyptasty.

Shynghyshan qúrghan týrki-monghol imperiyasy turaly bir ghana oy aitar bolsaq, ol bizdi jaulaushy ma, әlde kóshpendiler odaghyn biriktirip, alyp imperiya qúrushy ma degen saualdyng basyn әlige deyin asha alghamyz joq. Keshegi kýni bas kótergen Jongharlardyng iydeyasy da eldi qyryp-joyyp, qúrtyp jiberu emes, kóshpendilerding alyp imperiyasyn qúryp, oghan ózderi iyelik etu bolghanyn da aita almay kelemiz. Shyn mәninde jonghar bir million qazaqty qyrghyndasa, orys otarshyldary ýsh million qazaqty qyryp, eki millionyn bosqyn etti. Múnyng bәrin bilu – eldikti tanu mәselelerine sayady.

Osynday san týrli zúlmatty, otarlaudy bastan keshken týrki halqyna Kýltegin eskertkishinde aitylghanday bir ghana Tәniri jar boldy. Qaysar, ór, ruhty osy halyqtyng beldi múragerlerining biri bolghan qazaqqa da Allanyng shuaghy týsti. Demek, altyn arqau jinishkerse de ýzilmedi, toz-tozy shyqsada qúryp joghalmady.

Onyng qúryp-joghalmauynyn, tarih sahnasynda taban tirep qaluynyng bir negizi – onyng tektiliginde boldy. Tektilik negizindegi er jýrektik, tazalyq, bauyrmaldyq syndy san týrli izgilikti qanyna sinirgen kóshpendiler odaghy dalalyq zandy basshylyqqa ala otyryp, úrpaghyna óshpes ónegesin miras etti. Týrkilikting sýtpen bitip, sýiekke singen baghzy qasiyeti qazaq syndy halyqtyng altyn ózegi bolyp qayta bas kóterdi.

Ótpeli kezender, bizdi qiyn synaqqa salghan dәuirler san ghasyrdan beri qaytalanyp keledi. Býgingi qazaqstandaghy biylik qúrlymynda bolghan ishki talas-tartys pen sayasy tónkeris jәne halyq narazylyghy syndy qordalanghan mәselelerding ushyghuy da sol tútas tarihymyzdyng bir beti ghana. Sayasy qozghalys bolsyn, ishki ereuil bolsyn ýreyli dýrbelenge múryndyq bolsa da, Allagha shýkir, irgemiz býtin, eldigimiz enseli.

Endeshe, tórtkil dýnie qazaq memleketining osy bir ótpeli dәuirdi qalay bir jayly etetinine kóz tigip otyr.

Qazaq memleketi – Qazaqstan Respublikasy el bolyp ensesin kótergeli otyz jyl bolyp edi. Halyqtyq narazylyqtardy aitpaghanda el aman, júrt tynysh. Óz qotyrymyzdy ózimiz qasyp keldik. «Bas jarylsa bórik ishinde boldy, qol synsa jeng ishinde» boldy.

Al, endi «qantardyng qandy oqighasy» atalghan biylghy jyldyng 4-5 qantarynan bastalghan el ishindegi әr týrli oqighalarda ishki-syrtqy kýshterding yqpaly da, ósek-ayany da az bolghan joq. El ishindegi aqparat qúraldary ashyq aitpasa da, sheteldik aqparattar men әleumettik jelilerde búl oqighany Núrsúltan Ábishúly Nazarbaev pen Qasym-Jomart Kemelúly Toqaevtyng biylik talasy etip kórsetti. «Nazarbaev qashyp ketti, Toqaev bar biylikti óz qolyna aldy» degen sózder de guledi.

Túnghysh preziydentke tәn erekshe ókilettilikterding kýshin jongy men onyng úl-qyz, tuysqan, inilerining qyzmetten ketui júrt kýdigin úlghaytty. «Shal bala-shaghasyn biylikke aralastyryp, oiyna kelgenin istep edi, ózine de obal joq» deushiler de kóp boldy. Biylik tarapynan da, halyq tarapynan da memleket qazynasyna qol súqqan bassyzdyqtardyng beleng bergeni jappay aityldy. Kinәliler bir-birden oryn taghyn bosatyp, týrmege toghytylghandar kóbeydi. El ekonomikasyn nyghaytu baghytyndaghy jana bastamalar ýmitke jeteledi.

Shyn mәninde osynyng bәri de memleketting óz ishinde bolyp jatqan sayasy jәne әleumettik oqighalar.

Endigi mәsele mynada – arghy jaghy týrkiden bastau alyp, shanyraq kótergenine 30 jyl bolghan qazaq tarihyna osy ótpeli kezeng qalay tanbalanady? «Jemqor biylik eldi 30 jyl shulatyp, aqyry qúryp-joghaldy» dep jazamyz ba? «Túnghysh preziydent eldi basqaruda dúrys sayasat qoldanbaghandyqtan halyq narazylyghymen qudalandy» deymiz be? Álde jas memleketimiz basyp ótken 30 jyldy joqqa shygharamyz ba?

Álemdik tarih pen tәjiriybelerge ýnilgende el tarihyna kýie bolyp jaghylatyn osynday qaltarys better, teriskey sәtter, jeke túlghalardyng jaza basqan qadamy qay dengeyde baghalandy, tanbalandy?

Qytay reformatory Dyng Shiyauping (Den Syaopiyn) el tarihynyng dәl osynday ótpeli kezeninde: «Mau Zydúnnyng (Mao Szedun)  70 payyz enbegi, 30 payyz qateligi bar. Otyz payyzdyq qateligi 70 payyzdyq enbegin joqqa shyghara almaydy» dep ózine jau bolyp, kózin qúrtpaq bolghan Mau Zydúndy qorghap qalyp edi. Eng bastysy el tarihyn qara, qyzyl boyaularmen syzyp tastamaudy kózdegeni anyq. Onyng ar jaghynda qytay memleketining memleketshildik tarihy jatty. Jana qytay memleketining alghashqy kósemi qaralansa, qytay tarihyna, memleket tarihyna qara kýie jaghylady dep oilasa kerek. Sóitip, býkil qytay halqy eki údaylyq kýimen әnki-tәnki bolghan qiyn sәtte sayasy dәuirding kýrdeli júmbaghyn sheshti.

2006 jyly Iraq soty AQSh-tyng tikeley yqpalymen eks-preziydent Saddam Huseyndi ólim jazasyna ýkim etti. Nәtiyjesinde óz halqy eli ýshin eniregen erinen airylyp, ózgening yqpalyn qabyldaugha moyyn úsyndy. Fransiyanyng әks-preziydenti Jak Shirak ta jazalanyp, el tarihyna kólenkeli bet qaldyrdy.

Núrsúltan Nazarbaev qazaq memleketining túnghysh preziydenti retinde tariyhqa tanbalandy. Onyng eldikting irgesin bekemdeu jolyndaghy enbegin eshkim joqqa shyghara almaydy. Sheteldegi qazaqty otanyna oraltu jolyndaghy tarihy róli men qyzmeti de erekshe.

Jaqynda ótken «Núr Otan» partiyasynyng kezekten tys XXI Siezinde Qazaqstan Respublikasynyng preziydenti Q-J.Toqaev: «Qazir el ishinde týrli jaghymsyz әngimeler tarap jatqanyn bilemin. Osyghan baylanysty Memleket basshysy retinde taghy da qaytalap aitamyn: Túnghysh Preziydentimiz elimizdi irgesi berik memleketke ainaldyru ýshin zor enbek sinirdi. Kemshilik jibergen kezi bolsa, ony elding keyingi basshylary tarazygha tartatyn bolady», - dedi.

«Halyq aitsa qalt aitpaydy» degendey, el auzyndaghy «bala-shaghasyn biylikke aralastyryp qolyn búlghady» deui de, «aynalasyna alayaq qyryq uәzirdi jinap aldy» deui de tegin bolmasa kerek. Otyz jyl boyy biylik tizginin bir adamnyng ústauy kóp jaghdayda qatelikke úryndyratynyn tarih talay mәrte dәleldedi. «Toqaevqa biylik tizginin ústatqan kýni-aq, bir jolata zeynetke ketip, el isine mýldem aralaspasa, qadir-qasiyeti әlde qalay bolar edi» deytin әttegen-aylar da az emes.

«Jaqsy attan jyghylsa, jaman tabyshygha túrady», «Qúlan qúdyqqa jyghylsa, qúlaghynda qúrbaqa oinaydy» degendey әleumettik jelilerde Nazarbaevtyng jer-jebirine jetkender kóbeydi. «Keter shal ketti, artynan tas laqtyra berip qaytesinder» deytin ara aghayynnyng sózin tyndaytyndar da joqtyng qasy. Tipti keshe ghana Nazarbaevqa arnap әn, kýi, ólen, maqala, kitap shygharghandar endi 180 gradus artyna jalt berip, odan bet búrdy. Tipti sondaylaylardyng Toqaevty auyz jappay maqtap, jaramsaqtanyp jatqanyn kórgende jagha baryng jaghandy, jagha joghyng kenirdegindi ústaysyn. Ekijýzdilik pen satqyndyq jәy kinә emes, auyr kýnә. Bizding – qazrgi qazaq qoghamynyng eng qauipti túsy da osy. Shynghyshan tirilip kelse: «óz patshasyna opa jasamaghan adam keyingi patshagha da opa qylmaydy» dep talaydyng basyn dopsha domalatar edi.

Mening osy jazbalarymdy oqyp otyrghandardyng ishinen de «tiyse terekke, tiymese bútaqqa» dep, tyrnaq astynan kir izdep, «Nazarbaevqa nesine jaramsaqtanyp otyrsyn» deytinder de tabylar. Búl aradaghy eng ýlken nәrse eldik sana – memleketshildik payym. Otan tarihyna úrpaqqa ónege, ýlgi, amanat bolarlyq paraqtardy qalay jazu mәselesi. Keyingiler adasqan patsha men aqymaq qauymnyng ertegisin qaytalamauy kerek. Ótkennen sabaq alyp, bolashaqqa jarqyn jol tandauymyz qajet. Qalay bolghanda da, Nazarbaevty 40 payyz qatelesti desek te, onyng  60 payyzdyq enbegin joqqa shyghara almaymyz.

Toqaev jetekshiligindegi jana Qazaqstan ózining jana tarihyn jazuy ýshin ótkenge әdiletti sheshim shygharghanda ghana tarihy synaqtardan sәtti óte alady. Elding kýtetini – aqty aq, qarany qara deytin batyl sheshimder. Nazarbaevtyng enbegi bar ma, qanday? Onyng qateligi, el tarihyndaghy sәtsiz qadamdary, qiyanaty ne? – osynyng bәri ashyq týrde sarapqa salynuy qajet. Býgin biz býrkemelegenmen, erteng tariyh, shyndyq bәri bir eshkimdi ayamaydy. Qazir elimiz boyynsha joghary-tómen oqu oryndarynda qanshama oqulyq búrynghy baghyttaghy sabaq josparymen oqytylyp jatyr. Aqparat ne dep jatyr, biz ne dep jatyrmyz, bilim alushylar qalay, qay baghytta oqyp jatyr? Ishki-syrtqy mәn-maghynalyq qatelikter, logikalyq qarama-qayshylyqtar shash-etekten. Olay bolsa, Nazarbaevtyng enbegi men qateligin ghana emes, tútas elimiz basyp ótken joldaghy jetistikterimiz ben kemshilikterimizdi halyqqa kórsetip bere alatyn sayasy saraptama biyik minberden aityluy tiyis. Dosymyz da, qasymyz da bolghan kórshi elderge tura kózben qaraytyn, halqymyzdyng tól mýddesin qorghay alatyn, otan tarihyn úrpaqqa alansyz amanattaytyn danalyq taghylym, bolashaqtyq baghyt kerek.

Tarihtan beri ózin ór ruhty, tekti halyq sanap kelgen bizder altyn arqaudy ýzip almau jolynda jan-tәnimizdi arnauymyz qajet. Qazaq ordasy – qara shanyraqtyng abyroyyn qorghau әr bir azamatqa synaq, syn! Dosqa kýlki, dúshpangha taba bolatyn әr qanday qadamnan abay bolyp, memleketshildik tarihymyzgha qara kýie jaghyluynan saq bolghanymyz jón!

Jәdy Shәkenúly,

jazushy. Qazaqstan Jazushylar odaghynyng mýshesi, Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi.

Abai.kz