«Elding túrmysyn, tilin, minezin bilmegen kisi kósh basyn da alyp jýre almaydy»,- degen últ kósemi Álihan Bókeyhan, óz elining túrmysyn, tilin, minezin jeke basynan da artyq bilip, artyq kórdi. Árbir atqan tanyn halqynyng iygiligi ýshin arnaghan últ janashyry Á.Bókeyhan, irgesi myqty el bolu ýshin halqyna ghylymdy iygertu kerek ekenin tereng týsindi.

«Adam әueli «kórdim, esittim, sezdim» dep nanady, osyghan úiidy, iman keltiredi. Búl mýshelde kórgen, estigen, sezgen bilimge jatady. Jarq etken jaydyng oty, kýrkiregen kýn, buraday boraghan tabighat tekserilmey, synalmay sol boyda keremet bolyp kete beredi», - deydi, alash ardaqtysy Álihan Bókeyhan orys oqymystysy D.M.Grabeden audarghan «Dýniyening qúrylysy» atty oqulyghynyng «Betashar» («Kirispe») bóliminde. Avtor ghylymnyng damuyna toqtalmas búryn әlemning payda boluy turaly alghashqy kózqaras mifologiyagha toqtalyp ótedi de, «Kýnnen, júldyzdan bastap qoldan jonyp alghan jonqagha deyin «qúdayym» dep atam balasy tabynghan. Neshe týrli iman, din, búlardyng qyzmetshisi әuliye, payghambar, shaman, ishan óz aldyna әuliyelik qúrghan; aghash, ýngir osy nanym-iman mýshelinde adamgha payda bolady. Adam joqtan ózgeni qúday qylady, aghashqa, tasqa, ógizge tabynady. Ersiz әieldi ekiqabat bolady dep nanady...», - dep, qazaq qoghamyndaghy mifologiyamen qatar jýrgen «tәnirshildiktin» beleng aluyn aityp ótedi. «Bir ózennen eki ótpessin» degen pәlsepeshi Geraklitting tújyrymdamasynan bastap, «... Adam balasy osy kýni elektrlik kýshin búzauday baylap, ógizdey minip telegram, telefon, tramvaygha qúlaqkesti qúl qylyp júmsap otyr. Syn dәuiri iske asqanda әuliyeler de jýdeydi, din de tozady» [2, 211],-dep «syn dәuiri» yaghni, filosofiya men ghylymnyng dәuiri aldynghy oryngha shyqqandyghyna oqyrman qauymdy habardar etedi. 1926 jyly jazylghan «Dýniyening qúrylysy» atty oqulyghynyng «Betashar» bóliminde Á.Bókeyhan,  alghashqy adamdardyng oidan shygharylghan qiyalgha (mifke) sengen kezennen bastap, ghylymnyng damyghan kezenine deyingi uaqytty kóz aldymyzdan jýrgizip ótkizedi.  «Eski nanymdy syngha alyp, aqyl tezinde synaghandy shygharyp tastap, bilim qúralyn týzep shyghargan mezgil syn mýsheli bolady», - deydi de Á.Bókeyhan, «Nanym, syn, bilim – bilimning ýsh mýsheli, ýsh qonysy» [2, 212],-  deydi. Mýndaghy, nanym – bizdinshe, senim (miyf), syn – boljau men ekperiyment (tәjiriybe) bolsa, bilim – teoriya bolady. Á.Bókeyhannyng búl ýsh qonysyn (kezen) tómendegidey tarata aityp, dәleldesek...

Eng alghash adamdar, «Álem qalay payda boldy? Adam qalay payda boldy?» degen súraqtyng jauabyn izdep, qiyalgha, mifke sendi de, әr halyq ózinshe týrlishe mifter oilap tapty. «Haosta túnyq su bolghan, sudyng ýstinde balyq, balyqtyng ýstinde mýiizdi búqa, búqanyng mýiizinde jer túr», «ýlken alyp adam jerdi kóterip túr» nemese «әlemde tek su bolghan, su tartylyp, tartylghan jeri qúrghaq bolyp jerge ainalghan» degen syndy mifke sengen.  Uaqyt óte kele, «Qalay payda boldy?» degen súraqtyng ornyn «Neden payda boldy?» degen zildi súraq  basty da, tiyisinshe mifologiya filosofiyadan jalghasyn tauyp, dýnie mýldem basqa qyrynan tanyla bastady.  Osynday mifologiyagha qarsy teoriyalyq jýiening payda boluy b.z.b. 6 ghasyrda Ejelgi Grekiyada Fales, Demokriyt, Aristoteli t.b. syndy  filosoftardan bastau aldy.

Qayta órleu renessans dәuirinde dinning basymdylyghy әlsirep, boljau men tәjiriybege sýiengen ghylym ruhany ómirding derbes faktory boldy. Ghylymnyng damuy HVI-XVII ghasyrlardaghy Galiyleo Galiyleyding «Jer Kýndi ainalady» degen tújyrymdamasynan bastap, adamdy tútas organizm dep úsynghan Judien Lametriyding «Adam – mashina» atty tújyrymdamasy, Charliz Darvinning – biologiyalyq evolusiyalyq ilimi, Dmitriy Mendeleevting – elementterding periodtyq jýiesi; HIH ghasyrda  fizika salysynda atom, molekula, elektron, radioaktivtilik sekildi birqatar ghylymy janalyqtardyng ashyluy; HH ghasyrda DNQ anyqtalyp, biologiya ghylymynyng damuymen jalghasyp, gharyshtyq aimaqtyng zertteluine deyin jetti. Oqulyqtyng «Betashar» bóliminde Álihannyng aitpaq bolghany, HH ghasyrdyng basynda barlyq ghylym salasynyng negizi bolyp tabylatyn  teoriya aldynghy oryngha shyqty. Óz enbeginde Á.Bókeyhannyng oqyrmangha jetkizbek bolghan negizgi oiy osy boldy. HH ghasyrdyng bas kezinde aitqan búl  tújyrymdamasy, býgingi kýnge deyin ghylymy negizin joyghan joq. Sebebi, qazirgi tanda da ghylym dәl solay empiriyalyq (boljau jәne eksperiyment) jәne teoriyalyq qúrylymdardan túratynyn bilemiz.

HH ghasyrdyng basynda qazaq qoghamynda qazaq oqushysyna oqulyqtardyng jetkiliksiz boluynyng saldyrynan, Halyq aghartu komissariatynyng tapsyrysymen kóptegen oqulyqtar orys tilinen qazaq tiline audarylghany belgili. Oqulyq audarugha últ janashyry Á.Bókeyhan da óz ýlesin qosty. Ol fransuz ghalymy K.Flammarionnyng «Astronomiya әlippesi» (1924j), D.M.Grabening «Dýniyening qúrylysy» (1926j), T.Tutkovskiyding «Jerding qysqasha tarihy» (1926j) atty oqulyqtaryn «Qyr balasy» degen atpen qazaqshagha audarady.

Á.Bókeyhannyng HH ghasyrdyng basynda jazghan maqalalary men  oqulyqtarynyng eng negizgi ereksheligi, ol – din men ghylymdy bir-birine mýldem kereghar eki bólek, eki dýnie retinde qarastyruynda bolyp otyr. Mysaly, Á.Bókeyhannyng 1926 jyly «Jana mektep» jurnalynyng №14-15 sandarynda «Múghalimderge hat: Pylanetter» atty maqalasynda: «Búl – eki jerdegi ekining tórt bolatyny siyaqty aiqyn, dausyz ghylym jemisi. Atalghan pylanetter týrli dәuirlerde qogham sanasyna «húday» bolghan. Adam qoghamynyng aqyly arta kele, búl «húdaylar» da kóbesi sógilip, húdaylyghyn joghalta bergen. Adam qoghamynyng bilimi arta kele, adam qoghamy jaratylysty dúrys týsine kele, dinning de kóbesi sógilip, qúiysqany bosay bermek»[3,260], - degen avtor, ghylym nәtiyjesin basty oryngha shygharady.

HH ghasyrdyng basyndaghy jaratylystanu ghylymynyng jetistikterimen tanys bolghan ozyq oily Á.Bókeyhannyng din men ghylymdy eki bólek qarastyruy, qazaq qoghamyna ghylym men bilimdi alyp keluding eng tiyimdi tóte joly boldy dep tanuymyz kerek. Sebebi, ghylymnyng bar salasynan habary mol Álihan ýshin qazaqtyng dýniyetanymy men dinge degen kózqarasy qanshalyqty ekendigin tanuy qiyngha soqpaghan. Ony Álihannyng «Din men mektep» (1927j), «Anqau elge aramza molda» (1900j), «Múghalimderge hat: pylanetter» (1926j) maqalalary, tipti, «Qobylandy batyr jyryndaghy әielder beynesi» (1915j) atty syny maqalalarynan anyq kóruge bolady. Din memleketten tys bolu kerek degen,- sayasatty ústanghan Á.Bókeyhan din men ghylymdy qarastyru kerek degen ústanymdy berik ústanghan. Ghylymnyng basty talaby – erkin oilau. Al, Á.Bókeyhan dindi adamzattyng oiy men qiyalyna shekteu qoyatyn dýnie dep týsingen.

Býgingi bizding qarastyrghaly otyrghanymyz, eng alghash qazaq oqushysyna arnap gharysh aimaghy, planetalar jayly audarma oqulyq jazghan Á.Bókeyhannyng «Dýniyening qúrylysy» atty orys ghalymy D.M.Grabeden audarghan oqulyghy. Elu tórt-aq (54) betten túratyn búl oqulyq HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq qoghamyna ýlken janalyq boldy. Sebebi, ózimiz biletindey, dombyranyng ýnimen, óleng jyrdyng nәrimen susyndap ósken qazaq qoghamy ýshin ghylym, әsirese jaratylystanu ghylymy birshama beytanys dýnie edi. Al,  «Kýndi, júldyzdy, Aydy bizding Jerden arqandaghy attay ainaldyryp qoydy» dep atalarymyz nanghan, osyny iman qylghan. Taghy da jer astynda dozaq, onda ólgen adamnyng jany túrady» [2, 212] ,- degen oi-tanymyna  imanynday sengen qazaq qoghamy ýshin, Álihan: «Nanghyshtyghymyzdy jasyrmayyq ta synayyq. Kýn, júldyz Jerden ainalady, jer astynda dozaq bar, onda ólgen adamnyng jany bar» dep iman keltirgen bauyrlarym osy kitapty bir oqyp, ne bir tyndap shyq!» [2, 212],- dep, qazaqty eski nanym-senimnen aiyryp, halyqtyng kózin ashyp, bilim núrymen susyndatpaq niyette oqulyqty jazyp (audaryp) shyqqan edi.

Oqulyq:  Betashar; Dýniyening qúrylysy; Planetter; Dýniyening tartatyn kýshi; Jer – planet; Jyldyng qys, jaz, jazghytúry, kýz uaqyttary; Kalendar; Kýn [Tәulik]; Ay; Kólenkeleu (Kýn nemes Ay tútylu); Kometalar; Júldyz jauyn; Kóshpeytin júldyzdar; Dýniyede toqtalmay is qylyp túrghan kýshter syndy 14 bólimnen túrady. Ár bólim ghylymy naqty dәleldermen, ghylymy tilmen jәne qazaqshagha audarylghan termin sózdermen berilgen.

Oqulyqtyng basty erekshelikterine toqtala ketetin bolsaq, ol –  qazaqtyng týsinigine say etip, halyqtyng úghymynda bar zattar men dýniyelerdi mysal ete otyryp,  jenil tilde týsindiruimen erekshelenedi.

«Búlt joq ashyq týnde jazyq dalagha shyghyp aspandy qarastyrsaq, tozghan qarsha ýiding jyrtyghynday kóp jaryq júldyzdardy kóremiz» [2, 220],- dep bastaydy Planetter degen bólimin. «Tozghan qarsha ýiding jyrtyghynday». Qalay dәl tauyp aitylghan teneu. Myna oqulyqty oqyp otyrghan oqushy talapkerding kóz aldyna tozyghy jetken qarasha ýiding sansyz kóp jyrtyghy elesteydi de, ary qaray qiyaly úshqyr qazaqtyng búl bólimdi  jenil týsinip, jyldam iygerip keteri anyq.

«Jershiler jerdi ólsheydi. Jer dop, Jer týiening qúmalaghynday. Qúmalaqty shiymen tap ortasynan týirep ar jaghyna ótkizip alayyq. Shiyding qúmalaqqa boylaghany – qúmalaqtyng juyndyghy, kóldeneni (diametri Á.Ó.) delik. Jerding osynday kóldeneni – 12 myng 700 kilometr ( 14 shaqyrym = 15 kilometr. Q.B )», - deydi Qyr balasy Á.Bókeyhan.  Búl sóilemderden eng birinshi bizding angharatynymyz, býkil baylyghy, kiyer kiyimi de, isher tamaghy da malmen esepteletin qazaq qoghamy ýshin «domalaq týiening qúmalaghy» óte týsinikti dýniye. Tipti, búl oqulyqty malyn jayghastyryp qoyyp, oqyp  otyrghan qoyshy-oqyrman tәjiriybe retinde qúmalaqtyng ortasynan shy ótkizip  kórse, kýndelikti túrmystyq bolmyspen tyghyz baylanysqan taqyryp, oqushynyng esinde úzaq saqtalary sózsiz.

«Fransúz Leberie men aghylshyn Adams júldyzshylar aqyl zerek, esep jýirikke syiynyp jiberip, dәu de bolsa aspannyng osy aimaghynda izdegen planet bar dep, «joq týie ana dónde, bar da aidap kel» degendey qylyp aityp beredi»[2, 227-228], - dep naghyz auyl qazaghynyng auzynan shyqqan sózdey etip, qazaqtyng psihologiyasyna say jazyp otyr. Kez-kelgen últ óz tilinde aitylghan sózdi jaqsy týsinetini siyaqty, Á.Bókeyhan da keybir sóilemderdi jaylauda ómir sýrip jatqan qazaq auylynyng tilimen beredi. Búny avtordyng oqulyq audarudaghy ózindik ereksheligi dep týsingenimiz jón.

 «Jerding tәn denesi Aydan 81 qaytara ýlken. Jer men úlaqqa – kisige talasqanda, әueli aty beldi, ózi baluan Jerding tartuy kisige basym biliner edi» [2, 231] , - degen sóilemdegi «aty beldi, ózi baluan» degen sóz tirkesteri  arqyly Jerding Aydan qanshalyqty ýlken ekenin bayqasaq, «Bizding alash jayynda da ketip bara jatqan atty kisi kózden tasalanghanda, artynan jýgirip dónge shyqsa, dalada ketip bara jatqan kisi kórinip, ana sudaghy kemedey kýmendene ketedi. Búl da Jerding býkirine kuә» [2, 233],- degen sóilemnen alash júrtynyn, alash auylynyn, alash jaylauynyng iyisi anqidy.

Á.Bókeyhannyng búlay «shekpen jauyp» qazaqshalamay jәy ghana audara saluyna da bolar edi. Tolyqtay ghylym tilinde audara salugha Á.Bókeyhannyng bilimi de, tili jetpey túrghan joq. Biraq, Álihannyng búl oqulyqty audarudaghy aldyna qoyghan maqsaty – ghylymdy neghúrlym jenil jolmen úghyndyryp, tughan halqyn qazaqty basqa eldermen, әsirese batyspen terezesin teng etu edi.

Oqulyqtyng kelesi ereksheligi terminder men úghymdardyng barynsha qazaqshalanghandyghy. Búny avtordyng artyqshylyghy dep týsinuimiz kerek. Qazirgi tandaghy «ghylymdar qazaqshalanbaydy» degen úghymnyng HH ghasyrdyng basynda bolmaghandyghyna Á.Bókeyhan audarghan oqulyqta anyq kózimiz jetti.

«Aspan kendigin jaylaghan jaryq shyraqtardy baqylap, baghyp teksergen bilim betin – bilimdi astronom bilimi deydi. Búl bilimge búl atty grek eli taqqan. Ol elding tilinde júldyz – aster, nomos – qalyp, zang bolady. Osy eki sózden astronom bilimining aty shyqqan. Ol astronom bilimin órtke sýiregen júldyz, ózge jaryq sәuleli shyraqtardyng jýrisin zerttegen adam astronomshy atalady»,- deydi Álihan Bókeyhan. Á.Bókeyhan audarghan terminderding ishinde úghymgha auyr týsiniksiz sózderdi kórip túrghanymyz joq. Yaghni, astronomiyany – astronom bilimi dep audarsa, astronomdy – astronomshy dep audarghandyghyn bayqaymyz. Mamandyq iyelerine sol kәsipting sonyna –shy, -shi júrnaqtarynyng jalghana saluy qazirgi qazaq til bilimining leksikasynda bar dýniye. Qazaqstan últtyq ensiklopediyasynda: «Astronomiya (grek, astron – júldyz jәne  nomos – zan) – gharyshtyq denelerding qúrylysy, damuy, olar qúraytyn gharyshtyq jýieler jәne tútas Ghalam turaly ghylym» [1, 230],- degen anyqtama bergen. Búl salystyrulardan asa ýlken aiyrmashylyqty bayqamaymyz. Tipti, birdey desek te qatelespeymiz.

Al, orysshadan qazaqshagha audarylghan terminderge keler bolsaq tómendegishe audarylghan:

Teleskop – qyraghy týtik, kassiopeya – úyaly júldyz, planeta – planet, bolishaya medvedisa – jetiqaraqshy, Venera – Sholpan, Planety v sentre formuly dushy – qoltyqtaghy planetter (Sholpan men Merkuriy), rumyniya – rom eli, astronom – astronomshy, júldyzshy; sifr – sypyr, 95 taghy on bólikting tórti – 95,4; kýn jýiesi – kýn qotany, fransuz – fransúz, mayatnik – mayetniyk, geografiya – geograpie nemese jaghrafiya; kalendari – kalendar, vysokosnyy god – bysokos jyl, Isa payghambar – Aysa payghambar, grigorianskiy kalendari – giregoriyen kalendari, Mendeleev – Mendeleyúly, Grabe – Grabeúly, hromosfera – qyromo-spere; oven – arqar, teles – búghy, bliznesy – egiz, rak – shayan, lev – arystan, deva – qyz, vesy – tarazy, skorpion – jaraqúrt, streles – mergen, kozerog – serkemýiiz, vodoley – suqúi, ryba – balyq,- dep audarylghan.

Á.Bókeyhan audarmalaryna qarap otyrsaq, qazirgi biz qoldanyp jýrgen qazaq tilindegi sózderden bәlendey aiyrmashylyghy joq ekenin bayqaymyz.  Tipti, júldyz joramaldaghy audarmalar da qazirgi júldyz joramal ataularymen birdey. Tek, torpaqty – búghy, biykeshti – qyz, toqtyny – arqar, saryshayandy – jaraqúrt, taueshkini – serkemýiiz dep audarghan.

Oqulyqtyng ghylymilyghyn avtordyng audarma tilining oqyrmangha qanshalyqty týsinikti bolghandyghymen baghaladyq. Oqulyqtyng taghy bir ereksheligi – oqulyqtyng ishki mazmúny. Audarmashy-avtordyng audarmadaghy eng basty enbegi, ol – oqulyqtyng mazmúnyn, mәnin, qúnyn joghaltpay, oqushynyng úghymyna say etip jetkize biluinde. Ishki mazmúnyna ýniler bolsaq, әrbir taqyrypta – gharysh aimaghyna baylanysty ashylghan janalyqtar, sol janalyqtardy kimder ashty jәne qalay ashqandyghyn bayandap, keybireuin surettermen berip otyrghan (mysaly, 22-suretti qaranyz). Oqulyqta mәlimetterdi tek ghylymy tilmen ghana emes, oqushygha ghylymy oi-pikirlerding týsiniktirek boluy ýshin de, avtor miyf-anyzdargha toqtalyp otyrady. Oqyp otyrghan oqyrmandy, oqulyq sonysymen de baurap alady. Avtordyng búl tәsili oqyrman ýshin oqulyqtyng baghasyn arttyra týskendey. Mysaly:

• «Kýnnen sanaghanda ekinshi, Merkuriyding syrtynda Kýndi ainalghan planet – rom eli súlulyq qúdayynyng atyn qoyghan – «Venera». Búl bizding «Sholpan»;
• «Jerding syrtynda planet – Mars. Mars – rom elining soghys qúdayynyng aty»;
• «Tozanday kishi, qúmday kóp kishkentay planetterding syrtynda rom elining aqsaqal qúdayynyng atyn qoyghan, planetterding eng ýlkeni – Yupiyter bar»;
• «iypiyterding syrtynda rom elining uaqyt qúdayynyng atyn qoyghan, eng tamasha planet – Saturn»[2, 224-225];

«20-jyldardyng basynda A.Baytúrsynúly jetekshilik etetin Halyq aghartu komissariaty sol shaqtyng oqyghandaryna ghylymnyng әr salasynan oqulyq jazu men orys tilindegi ghylymy әdebiyetterdi audaru jóninde tapsyrys berdi. Nәtiyjesinde H. Dosmúhamedúly – matematika, zoologiya, M. Dulatúly, S. Qojanúly, Á. Ermekúly, Q. Sәtbayúly – matematika, algebra, T. Shonanúly – geografiya, tariyh, M. Júmabayúly – pedagogika, J. Aymauytúly – psihologiya, Q. Kemengerúly – himiya, til, tariyh,                     J. Kýderiúly – til, әdebiyet, mәdeniyet, Á. Bókeyhanúly – astronomiya, geografiya, M. Áuezúly – әdebiyet, S. Sәduaqasúly – teatrtanu, A. Baytúrsynúly, E. Omarúly, T. Shonanúly, N. Tóreqúlúly – til salasynan enbekter jazdy» [4, 429],- dep jazady belgili alashtanushy ghalym D.Qamzabekúly. Jalpy, HH ghasyrdyng basynda qazaq ziyalylary últynyng bilimin kóteru maqsatynda orta bilim beretin mektepterge arnap oqulyq jazghany belgili. Oqulyq avtorlarynyng barlyghyna ortaq dýniyeler, ol – oqulyqtardyng halyqtyng úghymyna say etip jaza otyryp, jenilden auyrgha, jalqydan jalpygha kóshe otyryp, oqulyqtyng ishki mazmúnyn tolyq ashyp kórsetedi.

Alash ziyalylarynyng oqulyq jazudaghy osynday irgeli júmystary HH ghasyrdyng basyndaghy qazaq qoghamy ýshin ghylymdy týsinip, sezinuge ýlken sep boldy.

«Qazaqtyng oqyghan azamattary, qazaqqa osylay qyzmet etpegende qashan qyzmet etip, paydamyzdy tiygizemiz?!» - deydi elshil túlgha  Álihan Bókeyhan. Álihannyng qazaq qoghamynyng mәdeniyetine, basqaru jýiesine, bilimi men ghylymyna tiygizgen paydasy úlan asyr. Býgingi tanda, Álihanday Alashtyng arystaryn dәripteudegi negizgi maqsat – solardyng izin jalghastyrushy úrpaq tәrbiyeleu bolyp otyr. Jýregimiz –  elim, jerim, halqym dep soghyp, «bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharsaq» irgesi myqty, shanyraghy shayqalmaytyn el bolatynymyz anyq! Sol ýshin de, últqa qyzmet etu men elin, jerin sýigen elshildikti Alash arystarynan ýirenuimiz kerek!

ÁDEBIYETTER:

1. "Qazaqstan". Últtyq ensiklopediyasy / Bas red. Á.Nysanbaev. – Almaty: "Qazaq ensiklopediyasy"Bas redaksiyasy, 1998. – 720 bet.
2. Bókeyhan Álihan. Shygharmalary – Sochiyneniya / Álihan Bókeyhan. – Tolyqt. ekinshi bas. – Astana: «Saryarqa» baspasy, 2016. – Qazaqsha, oryssha.
3. Bókeyhan Á. – Almaty, «Qazaq ensiklopediyasy». Bas redaksiyasy – 1995.
4. Sәtbaev Q.I. Algebra. Oqu qúraly: 1924 / Jalpy redaksiyasyn basqarghan: akademik Ótelbaev M.; latyn qarpindegi núsqasynan dayarlaghandar: Túnghatarov Á.B., Qashqynbaev O.Q., Ibatov A.IY., Myrzataeva Q.R. Japsarbaeva L.Q., Alday M., Abylaeva A.M., Ábdiqalyqova Z.T.; arab qarpindegi núsqasymen salystyrghan: Myqtybek D. / – Astana: EÚU baspasy, 2009, - 442b.

Ásem Ósken,

L.N.Gumiylev atyndaghy EÚU doktoranty

Abai.kz