«ەلدىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەزىن بىلمەگەن كىسى كوش باسىن دا الىپ جۇرە المايدى»،- دەگەن ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان، ءوز ەلىنىڭ تۇرمىسىن، ءتىلىن، مىنەزىن جەكە باسىنان دا ارتىق ءبىلىپ، ارتىق كوردى. ءاربىر اتقان تاڭىن حالقىنىڭ يگىلىگى ءۇشىن ارناعان ۇلت جاناشىرى ءا.بوكەيحان، ىرگەسى مىقتى ەل بولۋ ءۇشىن حالقىنا عىلىمدى يگەرتۋ كەرەك ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىندى.

«ادام اۋەلى «كوردىم، ەسىتتىم، سەزدىم» دەپ نانادى، وسىعان ۇيدى، يمان كەلتىرەدى. بۇل مۇشەلدە كورگەن، ەستىگەن، سەزگەن بىلىمگە جاتادى. جارق ەتكەن جايدىڭ وتى، كۇركىرەگەن كۇن، بۋراداي بوراعان تابيعات تەكسەرىلمەي، سىنالماي سول بويدا كەرەمەت بولىپ كەتە بەرەدى»، - دەيدى، الاش ارداقتىسى ءاليحان بوكەيحان ورىس وقىمىستىسى د.م.گرابەدەن اۋدارعان «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» اتتى وقۋلىعىنىڭ «بەتاشار» («كىرىسپە») بولىمىندە. اۆتور عىلىمنىڭ دامۋىنا توقتالماس بۇرىن الەمنىڭ پايدا بولۋى تۋرالى العاشقى كوزقاراس ميفولوگياعا توقتالىپ وتەدى دە، «كۇننەن، جۇلدىزدان باستاپ قولدان جونىپ العان جوڭقاعا دەيىن «قۇدايىم» دەپ اتام بالاسى تابىنعان. نەشە ءتۇرلى يمان، ءدىن، بۇلاردىڭ قىزمەتشىسى اۋليە، پايعامبار، شامان، يشان ءوز الدىنا اۋليەلىك قۇرعان; اعاش، ۇڭگىر وسى نانىم-يمان مۇشەلىندە ادامعا پايدا بولادى. ادام جوقتان وزگەنى قۇداي قىلادى، اعاشقا، تاسقا، وگىزگە تابىنادى. ەرسىز ايەلدى ەكىقابات بولادى دەپ نانادى...»، - دەپ، قازاق قوعامىنداعى ميفولوگيامەن قاتار جۇرگەن «تاڭىرشىلدىكتىڭ» بەلەڭ الۋىن ايتىپ وتەدى. «ءبىر وزەننەن ەكى وتپەسسىڭ» دەگەن پالسەپەشى گەراكليتتىڭ تۇجىرىمداماسىنان باستاپ، «... ادام بالاسى وسى كۇنى ەلەكترلىك كۇشىن بۇزاۋداي بايلاپ، وگىزدەي ءمىنىپ تەلەگرام، تەلەفون، ترامۆايعا قۇلاقكەستى قۇل قىلىپ جۇمساپ وتىر. سىن ءداۋىرى ىسكە اسقاندا اۋليەلەر دە جۇدەيدى، ءدىن دە توزادى» [2, 211]،-دەپ «سىن ءداۋىرى» ياعني، فيلوسوفيا مەن عىلىمنىڭ ءداۋىرى الدىڭعى ورىنعا شىققاندىعىنا وقىرمان قاۋىمدى حاباردار ەتەدى. 1926 جىلى جازىلعان «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» اتتى وقۋلىعىنىڭ «بەتاشار» بولىمىندە ءا.بوكەيحان،  العاشقى ادامداردىڭ ويدان شىعارىلعان قيالعا (ميفكە) سەنگەن كەزەڭنەن باستاپ، عىلىمنىڭ دامىعان كەزەڭىنە دەيىنگى ۋاقىتتى كوز الدىمىزدان جۇرگىزىپ وتكىزەدى.  «ەسكى نانىمدى سىنعا الىپ، اقىل تەزىندە سىناعاندى شىعارىپ تاستاپ، ءبىلىم قۇرالىن تۇزەپ شىعارگان مەزگىل سىن مۇشەلى بولادى»، - دەيدى دە ءا.بوكەيحان، «نانىم، سىن، ءبىلىم – ءبىلىمنىڭ ءۇش مۇشەلى، ءۇش قونىسى» [2, 212]،-  دەيدى. مۇنداعى، نانىم – بىزدىڭشە، سەنىم (ميف), سىن – بولجاۋ مەن ەكپەريمەنت (تاجىريبە) بولسا، ءبىلىم – تەوريا بولادى. ءا.بوكەيحاننىڭ بۇل ءۇش قونىسىن (كەزەڭ) تومەندەگىدەي تاراتا ايتىپ، دالەلدەسەك...

ەڭ العاش ادامدار، «الەم قالاي پايدا بولدى؟ ادام قالاي پايدا بولدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ جاۋابىن ىزدەپ، قيالعا، ميفكە سەندى دە، ءار حالىق وزىنشە تۇرلىشە ميفتەر ويلاپ تاپتى. «حاوستا تۇنىق سۋ بولعان، سۋدىڭ ۇستىندە بالىق، بالىقتىڭ ۇستىندە ءمۇيىزدى بۇقا، بۇقانىڭ مۇيىزىندە جەر تۇر»، «ۇلكەن الىپ ادام جەردى كوتەرىپ تۇر» نەمەسە «الەمدە تەك سۋ بولعان، سۋ تارتىلىپ، تارتىلعان جەرى قۇرعاق بولىپ جەرگە اينالعان» دەگەن سىندى ميفكە سەنگەن.  ۋاقىت وتە كەلە، «قالاي پايدا بولدى؟» دەگەن سۇراقتىڭ ورنىن «نەدەن پايدا بولدى؟» دەگەن ءزىلدى سۇراق  باستى دا، تيىسىنشە ميفولوگيا فيلوسوفيادان جالعاسىن تاۋىپ، دۇنيە مۇلدەم باسقا قىرىنان تانىلا باستادى.  وسىنداي ميفولوگياعا قارسى تەوريالىق جۇيەنىڭ پايدا بولۋى ب.ز.ب. 6 عاسىردا ەجەلگى گرەكيادا فالەس، دەموكريت، اريستوتەل ت.ب. سىندى  فيلوسوفتاردان باستاۋ الدى.

قايتا ورلەۋ رەنەسسانس داۋىرىندە ءدىننىڭ باسىمدىلىعى السىرەپ، بولجاۋ مەن تاجىريبەگە سۇيەنگەن عىلىم رۋحاني ءومىردىڭ دەربەس فاكتورى بولدى. عىلىمنىڭ دامۋى حVI-XVII عاسىرلارداعى گاليلەو گاليلەيدىڭ «جەر كۇندى اينالادى» دەگەن تۇجىرىمداماسىنان باستاپ، ادامدى تۇتاس ورگانيزم دەپ ۇسىنعان جيۋدەن لامەتريدىڭ «ادام – ماشينا» اتتى تۇجىرىمداماسى، چارلز ءدارۆيننىڭ – بيولوگيالىق ەۆوليۋتسيالىق ءىلىمى، دميتري مەندەلەەۆتىڭ – ەلەمەنتتەردىڭ پەريودتىق جۇيەسى; ءحىح عاسىردا  فيزيكا سالىسىندا اتوم، مولەكۋلا، ەلەكترون، راديواكتيۆتىلىك سەكىلدى بىرقاتار عىلىمي جاڭالىقتاردىڭ اشىلۋى; حح عاسىردا دنق انىقتالىپ، بيولوگيا عىلىمىنىڭ دامۋىمەن جالعاسىپ، عارىشتىق ايماقتىڭ زەرتتەلۋىنە دەيىن جەتتى. وقۋلىقتىڭ «بەتاشار» بولىمىندە ءاليحاننىڭ ايتپاق بولعانى، حح عاسىردىڭ باسىندا بارلىق عىلىم سالاسىنىڭ نەگىزى بولىپ تابىلاتىن  تەوريا الدىڭعى ورىنعا شىقتى. ءوز ەڭبەگىندە ءا.بوكەيحاننىڭ وقىرمانعا جەتكىزبەك بولعان نەگىزگى ويى وسى بولدى. حح عاسىردىڭ باس كەزىندە ايتقان بۇل  تۇجىرىمداماسى، بۇگىنگى كۇنگە دەيىن عىلىمي نەگىزىن جويعان جوق. سەبەبى، قازىرگى تاڭدا دا عىلىم ءدال سولاي ەمپيريالىق (بولجاۋ جانە ەكسپەريمەنت) جانە تەوريالىق قۇرىلىمداردان تۇراتىنىن بىلەمىز.

حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق قوعامىندا قازاق وقۋشىسىنا وقۋلىقتاردىڭ جەتكىلىكسىز بولۋىنىڭ سالدىرىنان، حالىق اعارتۋ كوميسسارياتىنىڭ تاپسىرىسىمەن كوپتەگەن وقۋلىقتار ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارىلعانى بەلگىلى. وقۋلىق اۋدارۋعا ۇلت جاناشىرى ءا.بوكەيحان دا ءوز ۇلەسىن قوستى. ول فرانتسۋز عالىمى ك.فلامماريوننىڭ «استرونوميا الىپپەسى» (1924ج), د.م.گرابەنىڭ «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» (1926ج), ت.تۋتكوۆسكيدىڭ «جەردىڭ قىسقاشا تاريحى» (1926ج) اتتى وقۋلىقتارىن «قىر بالاسى» دەگەن اتپەن قازاقشاعا اۋدارادى.

ءا.بوكەيحاننىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا جازعان ماقالالارى مەن  وقۋلىقتارىنىڭ ەڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى، ول – ءدىن مەن عىلىمدى ءبىر-بىرىنە مۇلدەم كەرەعار ەكى بولەك، ەكى دۇنيە رەتىندە قاراستىرۋىندا بولىپ وتىر. مىسالى، ءا.بوكەيحاننىڭ 1926 جىلى «جاڭا مەكتەپ» جۋرنالىنىڭ №14-15 ساندارىندا «مۇعالىمدەرگە حات: پىلانەتتەر» اتتى ماقالاسىندا: «بۇل – ەكى جەردەگى ەكىنىڭ ءتورت بولاتىنى سياقتى ايقىن، داۋسىز عىلىم جەمىسى. اتالعان پىلانەتتەر ءتۇرلى داۋىرلەردە قوعام ساناسىنا «حۇداي» بولعان. ادام قوعامىنىڭ اقىلى ارتا كەلە، بۇل «حۇدايلار» دا كوبەسى سوگىلىپ، حۇدايلىعىن جوعالتا بەرگەن. ادام قوعامىنىڭ ءبىلىمى ارتا كەلە، ادام قوعامى جاراتىلىستى دۇرىس تۇسىنە كەلە، ءدىننىڭ دە كوبەسى سوگىلىپ، قۇيىسقانى بوساي بەرمەك»[3,260]، - دەگەن اۆتور، عىلىم ناتيجەسىن باستى ورىنعا شىعارادى.

حح عاسىردىڭ باسىنداعى جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ جەتىستىكتەرىمەن تانىس بولعان وزىق ويلى ءا.بوكەيحاننىڭ ءدىن مەن عىلىمدى ەكى بولەك قاراستىرۋى، قازاق قوعامىنا عىلىم مەن ءبىلىمدى الىپ كەلۋدىڭ ەڭ ءتيىمدى توتە جولى بولدى دەپ تانۋىمىز كەرەك. سەبەبى، عىلىمنىڭ بار سالاسىنان حابارى مول ءاليحان ءۇشىن قازاقتىڭ دۇنيەتانىمى مەن دىنگە دەگەن كوزقاراسى قانشالىقتى ەكەندىگىن تانۋى قيىنعا سوقپاعان. ونى ءاليحاننىڭ «ءدىن مەن مەكتەپ» (1927ج), «اڭقاۋ ەلگە ارامزا مولدا» (1900ج), «مۇعالىمدەرگە حات: پىلانەتتەر» (1926ج) ماقالالارى، ءتىپتى، «قوبىلاندى باتىر جىرىنداعى ايەلدەر بەينەسى» (1915ج) اتتى سىني ماقالالارىنان انىق كورۋگە بولادى. ءدىن مەملەكەتتەن تىس بولۋ كەرەك دەگەن،- ساياساتتى ۇستانعان ءا.بوكەيحان ءدىن مەن عىلىمدى قاراستىرۋ كەرەك دەگەن ۇستانىمدى بەرىك ۇستانعان. عىلىمنىڭ باستى تالابى – ەركىن ويلاۋ. ال، ءا.بوكەيحان ءدىندى ادامزاتتىڭ ويى مەن قيالىنا شەكتەۋ قوياتىن دۇنيە دەپ تۇسىنگەن.

بۇگىنگى ءبىزدىڭ قاراستىرعالى وتىرعانىمىز، ەڭ العاش قازاق وقۋشىسىنا ارناپ عارىش ايماعى، پلانەتالار جايلى اۋدارما وقۋلىق جازعان ءا.بوكەيحاننىڭ «دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى» اتتى ورىس عالىمى د.م.گرابەدەن اۋدارعان وقۋلىعى. ەلۋ ءتورت-اق (54) بەتتەن تۇراتىن بۇل وقۋلىق حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىنا ۇلكەن جاڭالىق بولدى. سەبەبى، ءوزىمىز بىلەتىندەي، دومبىرانىڭ ۇنىمەن، ولەڭ جىردىڭ نارىمەن سۋسىنداپ وسكەن قازاق قوعامى ءۇشىن عىلىم، اسىرەسە جاراتىلىستانۋ عىلىمى ءبىرشاما بەيتانىس دۇنيە ەدى. ال،  «كۇندى، جۇلدىزدى، ايدى ءبىزدىڭ جەردەن ارقانداعى اتتاي اينالدىرىپ قويدى» دەپ اتالارىمىز نانعان، وسىنى يمان قىلعان. تاعى دا جەر استىندا دوزاق، وندا ولگەن ادامنىڭ جانى تۇرادى» [2, 212] ،- دەگەن وي-تانىمىنا  يمانىنداي سەنگەن قازاق قوعامى ءۇشىن، ءاليحان: «نانعىشتىعىمىزدى جاسىرمايىق تا سىنايىق. كۇن، جۇلدىز جەردەن اينالادى، جەر استىندا دوزاق بار، وندا ولگەن ادامنىڭ جانى بار» دەپ يمان كەلتىرگەن باۋىرلارىم وسى كىتاپتى ءبىر وقىپ، نە ءبىر تىڭداپ شىق!» [2, 212]،- دەپ، قازاقتى ەسكى نانىم-سەنىمنەن ايىرىپ، حالىقتىڭ كوزىن اشىپ، ءبىلىم نۇرىمەن سۋسىنداتپاق نيەتتە وقۋلىقتى جازىپ (اۋدارىپ) شىققان ەدى.

وقۋلىق:  بەتاشار; دۇنيەنىڭ قۇرىلىسى; پلانەتتەر; دۇنيەنىڭ تارتاتىن كۇشى; جەر – پلانەت; جىلدىڭ قىس، جاز، جازعىتۇرى، كۇز ۋاقىتتارى; كالەندار; كۇن [تاۋلىك]; اي; كولەڭكەلەۋ (كۇن نەمەس اي تۇتىلۋ); كومەتالار; جۇلدىز جاۋىن; كوشپەيتىن جۇلدىزدار; دۇنيەدە توقتالماي ءىس قىلىپ تۇرعان كۇشتەر سىندى 14 بولىمنەن تۇرادى. ءار ءبولىم عىلىمي ناقتى دالەلدەرمەن، عىلىمي تىلمەن جانە قازاقشاعا اۋدارىلعان تەرمين سوزدەرمەن بەرىلگەن.

وقۋلىقتىڭ باستى ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالا كەتەتىن بولساق، ول –  قازاقتىڭ تۇسىنىگىنە ساي ەتىپ، حالىقتىڭ ۇعىمىندا بار زاتتار مەن دۇنيەلەردى مىسال ەتە وتىرىپ،  جەڭىل تىلدە تۇسىندىرۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.

«بۇلت جوق اشىق تۇندە جازىق دالاعا شىعىپ اسپاندى قاراستىرساق، توزعان قارشا ءۇيدىڭ جىرتىعىنداي كوپ جارىق جۇلدىزداردى كورەمىز» [2, 220]،- دەپ باستايدى پلانەتتەر دەگەن ءبولىمىن. «توزعان قارشا ءۇيدىڭ جىرتىعىنداي». قالاي ءدال تاۋىپ ايتىلعان تەڭەۋ. مىنا وقۋلىقتى وقىپ وتىرعان وقۋشى تالاپكەردىڭ كوز الدىنا توزىعى جەتكەن قاراشا ءۇيدىڭ سانسىز كوپ جىرتىعى ەلەستەيدى دە، ارى قاراي قيالى ۇشقىر قازاقتىڭ بۇل ءبولىمدى  جەڭىل ءتۇسىنىپ، جىلدام يگەرىپ كەتەرى انىق.

«جەرشىلەر جەردى ولشەيدى. جەر دوپ، جەر تۇيەنىڭ قۇمالاعىنداي. قۇمالاقتى شيمەن تاپ ورتاسىنان تۇيرەپ ار جاعىنا وتكىزىپ الايىق. ءشيدىڭ قۇمالاققا بويلاعانى – قۇمالاقتىڭ جۋىندىعى، كولدەنەڭى (ديامەترى ءا.ءو.) دەلىك. جەردىڭ وسىنداي كولدەنەڭى – 12 مىڭ 700 كيلومەتر ( 14 شاقىرىم = 15 كيلومەتر. ق.ب )»، - دەيدى قىر بالاسى ءا.بوكەيحان.  بۇل سويلەمدەردەن ەڭ ءبىرىنشى ءبىزدىڭ اڭعاراتىنىمىز، بۇكىل بايلىعى، كيەر كيىمى دە، ىشەر تاماعى دا مالمەن ەسەپتەلەتىن قازاق قوعامى ءۇشىن «دومالاق تۇيەنىڭ قۇمالاعى» وتە تۇسىنىكتى دۇنيە. ءتىپتى، بۇل وقۋلىقتى مالىن جايعاستىرىپ قويىپ، وقىپ  وتىرعان قويشى-وقىرمان تاجىريبە رەتىندە قۇمالاقتىڭ ورتاسىنان شي وتكىزىپ  كورسە، كۇندەلىكتى تۇرمىستىق بولمىسپەن تىعىز بايلانىسقان تاقىرىپ، وقۋشىنىڭ ەسىندە ۇزاق ساقتالارى ءسوزسىز.

«فرانسۇز لەبەريە مەن اعىلشىن ادامس جۇلدىزشىلار اقىل زەرەك، ەسەپ جۇيرىككە سىيىنىپ جىبەرىپ، ءداۋ دە بولسا اسپاننىڭ وسى ايماعىندا ىزدەگەن پلانەت بار دەپ، «جوق تۇيە انا دوڭدە، بار دا ايداپ كەل» دەگەندەي قىلىپ ايتىپ بەرەدى»[2, 227-228]، - دەپ ناعىز اۋىل قازاعىنىڭ اۋزىنان شىققان سوزدەي ەتىپ، قازاقتىڭ پسيحولوگياسىنا ساي جازىپ وتىر. كەز-كەلگەن ۇلت ءوز تىلىندە ايتىلعان ءسوزدى جاقسى تۇسىنەتىنى سياقتى، ءا.بوكەيحان دا كەيبىر سويلەمدەردى جايلاۋدا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قازاق اۋىلىنىڭ تىلىمەن بەرەدى. بۇنى اۆتوردىڭ وقۋلىق اۋدارۋداعى وزىندىك ەرەكشەلىگى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.

 «جەردىڭ ءتان دەنەسى ايدان 81 قايتارا ۇلكەن. جەر مەن ۇلاققا – كىسىگە تالاسقاندا، اۋەلى اتى بەلدى، ءوزى بالۋان جەردىڭ تارتۋى كىسىگە باسىم بىلىنەر ەدى» [2, 231] ، - دەگەن سويلەمدەگى «اتى بەلدى، ءوزى بالۋان» دەگەن ءسوز تىركەستەرى  ارقىلى جەردىڭ ايدان قانشالىقتى ۇلكەن ەكەنىن بايقاساق، «ءبىزدىڭ الاش جايىندا دا كەتىپ بارا جاتقان اتتى كىسى كوزدەن تاسالانعاندا، ارتىنان جۇگىرىپ دوڭگە شىقسا، دالادا كەتىپ بارا جاتقان كىسى كورىنىپ، انا سۋداعى كەمەدەي كۇمەڭدەنە كەتەدى. بۇل دا جەردىڭ بۇكىرىنە كۋا» [2, 233]،- دەگەن سويلەمنەن الاش جۇرتىنىڭ، الاش اۋىلىنىڭ، الاش جايلاۋىنىڭ ءيىسى اڭقيدى.

ءا.بوكەيحاننىڭ بۇلاي «شەكپەن جاۋىپ» قازاقشالاماي ءجاي عانا اۋدارا سالۋىنا دا بولار ەدى. تولىقتاي عىلىم تىلىندە اۋدارا سالۋعا ءا.بوكەيحاننىڭ ءبىلىمى دە، ءتىلى جەتپەي تۇرعان جوق. بىراق، ءاليحاننىڭ بۇل وقۋلىقتى اۋدارۋداعى الدىنا قويعان ماقساتى – عىلىمدى نەعۇرلىم جەڭىل جولمەن ۇعىندىرىپ، تۋعان حالقىن قازاقتى باسقا ەلدەرمەن، اسىرەسە باتىسپەن تەرەزەسىن تەڭ ەتۋ ەدى.

وقۋلىقتىڭ كەلەسى ەرەكشەلىگى تەرميندەر مەن ۇعىمداردىڭ بارىنشا قازاقشالانعاندىعى. بۇنى اۆتوردىڭ ارتىقشىلىعى دەپ ءتۇسىنۋىمىز كەرەك. قازىرگى تاڭداعى «عىلىمدار قازاقشالانبايدى» دەگەن ۇعىمنىڭ حح عاسىردىڭ باسىندا بولماعاندىعىنا ءا.بوكەيحان اۋدارعان وقۋلىقتا انىق كوزىمىز جەتتى.

«اسپان كەڭدىگىن جايلاعان جارىق شىراقتاردى باقىلاپ، باعىپ تەكسەرگەن ءبىلىم بەتىن – ءبىلىمدى استرونوم ءبىلىمى دەيدى. بۇل بىلىمگە بۇل اتتى گرەك ەلى تاققان. ول ەلدىڭ تىلىندە جۇلدىز – استەر، نوموس – قالىپ، زاڭ بولادى. وسى ەكى سوزدەن استرونوم ءبىلىمىنىڭ اتى شىققان. ول استرونوم ءبىلىمىن ورتكە سۇيرەگەن جۇلدىز، وزگە جارىق ساۋلەلى شىراقتاردىڭ ءجۇرىسىن زەرتتەگەن ادام استرونومشى اتالادى»,- دەيدى ءاليحان بوكەيحان. ءا.بوكەيحان اۋدارعان تەرميندەردىڭ ىشىندە ۇعىمعا اۋىر تۇسىنىكسىز سوزدەردى كورىپ تۇرعانىمىز جوق. ياعني، استرونوميانى – استرونوم ءبىلىمى دەپ اۋدارسا، استرونومدى – استرونومشى دەپ اۋدارعاندىعىن بايقايمىز. ماماندىق يەلەرىنە سول كاسىپتىڭ سوڭىنا –شى، -ءشى جۇرناقتارىنىڭ جالعانا سالۋى قازىرگى قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ لەكسيكاسىندا بار دۇنيە. قازاقستان ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسىندا: «استرونوميا (گرەك، astron – جۇلدىز جانە  nomos – زاڭ) – عارىشتىق دەنەلەردىڭ قۇرىلىسى، دامۋى، ولار قۇرايتىن عارىشتىق جۇيەلەر جانە تۇتاس عالام تۋرالى عىلىم» [1, 230]،- دەگەن انىقتاما بەرگەن. بۇل سالىستىرۋلاردان اسا ۇلكەن ايىرماشىلىقتى بايقامايمىز. ءتىپتى، بىردەي دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز.

ال، ورىسشادان قازاقشاعا اۋدارىلعان تەرميندەرگە كەلەر بولساق تومەندەگىشە اۋدارىلعان:

تەلەسكوپ – قىراعى تۇتىك, كاسسيوپەيا – ۇيالى جۇلدىز, پلانەتا – پلانەت, بولشايا مەدۆەديتسا – جەتىقاراقشى, ۆەنەرا – شولپان, پلانەتى ۆ تسەنترە فورمۋلى دۋشي – قولتىقتاعى پلانەتتەر (شولپان مەن مەركۋري), رۋمىنيا – روم ەلى، استرونوم – استرونومشى، جۇلدىزشى; تسيفر – سىپىر، 95 تاعى ون بولىكتىڭ ءتورتى – 95,4; كۇن جۇيەسى – كۇن قوتانى، فرانتسۋز – فرانسۇز، ماياتنيك – مايەتنيك، گەوگرافيا – گەوگراپيە نەمەسە جاعرافيا; كالەندار – كالەندار، ۆىسوكوسنىي گود – بىسوكوس جىل, يسا پايعامبار – ايسا پايعامبار, گريگوريانسكي كالەندار – گىرەگوريەن كالەندارى, مەندەلەەۆ – مەندەلەيۇلى، گرابە – گرابەۇلى, حروموسفەرا – قىرومو-سپەرە; وۆەن – ارقار، تەلەتس – بۇعى، بليزنەتسى – ەگىز، راك – شايان, لەۆ – ارىستان، دەۆا – قىز، ۆەسى – تارازى، سكورپيون – جاراقۇرت، سترەلەتس – مەرگەن، كوزەروگ – سەركەمۇيىز، ۆودولەي – سۋقۇي، رىبا – بالىق,- دەپ اۋدارىلعان.

ءا.بوكەيحان اۋدارمالارىنا قاراپ وتىرساق، قازىرگى ءبىز قولدانىپ جۇرگەن قازاق تىلىندەگى سوزدەردەن بالەندەي ايىرماشىلىعى جوق ەكەنىن بايقايمىز.  تىپتى، جۇلدىز جورامالداعى اۋدارمالار دا قازىرگى جۇلدىز جورامال اتاۋلارىمەن بىردەي. تەك، تورپاقتى – بۇعى، بيكەشتى – قىز، توقتىنى – ارقار، سارىشاياندى – جاراقۇرت، تاۋەشكىنى – سەركەمۇيىز دەپ اۋدارعان.

وقۋلىقتىڭ عىلىميلىعىن اۆتوردىڭ اۋدارما ءتىلىنىڭ وقىرمانعا قانشالىقتى تۇسىنىكتى بولعاندىعىمەن باعالادىق. وقۋلىقتىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى – وقۋلىقتىڭ ىشكى مازمۇنى. اۋدارماشى-اۆتوردىڭ اۋدارماداعى ەڭ باستى ەڭبەگى، ول – وقۋلىقتىڭ مازمۇنىن، ءمانىن، قۇنىن جوعالتپاي، وقۋشىنىڭ ۇعىمىنا ساي ەتىپ جەتكىزە بىلۋىندە. ىشكى مازمۇنىنا ۇڭىلەر بولساق، ءاربىر تاقىرىپتا – عارىش ايماعىنا بايلانىستى اشىلعان جاڭالىقتار، سول جاڭالىقتاردى كىمدەر اشتى جانە قالاي اشقاندىعىن بايانداپ، كەيبىرەۋىن سۋرەتتەرمەن بەرىپ وتىرعان (مىسالى، 22-سۋرەتتى قاراڭىز). وقۋلىقتا مالىمەتتەردى تەك عىلىمي تىلمەن عانا ەمەس، وقۋشىعا عىلىمي وي-پىكىرلەردىڭ تۇسىنىكتىرەك بولۋى ءۇشىن دە، اۆتور ميف-اڭىزدارعا توقتالىپ وتىرادى. وقىپ وتىرعان وقىرماندى، وقۋلىق سونىسىمەن دە باۋراپ الادى. اۆتوردىڭ بۇل ءتاسىلى وقىرمان ءۇشىن وقۋلىقتىڭ باعاسىن ارتتىرا تۇسكەندەي. مىسالى:

• «كۇننەن ساناعاندا ەكىنشى، مەركۋريدىڭ سىرتىندا كۇندى اينالعان پلانەت – روم ەلى سۇلۋلىق قۇدايىنىڭ اتىن قويعان – «ۆەنەرا». بۇل ءبىزدىڭ «شولپان»;
• «جەردىڭ سىرتىندا پلانەت – مارس. مارس – روم ەلىنىڭ سوعىس قۇدايىنىڭ اتى»;
• «توزاڭداي كىشى، قۇمداي كوپ كىشكەنتاي پلانەتتەردىڭ سىرتىندا روم ەلىنىڭ اقساقال قۇدايىنىڭ اتىن قويعان، پلانەتتەردىڭ ەڭ ۇلكەنى – يۋپيتەر بار»;
• «يۋپيتەردىڭ سىرتىندا روم ەلىنىڭ ۋاقىت قۇدايىنىڭ اتىن قويعان، ەڭ تاماشا پلانەت – ساتۋرن»[2, 224-225];

«20-جىلداردىڭ باسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى جەتەكشىلىك ەتەتىن حالىق اعارتۋ كوميسسارياتى سول شاقتىڭ وقىعاندارىنا عىلىمنىڭ ءار سالاسىنان وقۋلىق جازۋ مەن ورىس تىلىندەگى عىلىمي ادەبيەتتەردى اۋدارۋ جونىندە تاپسىرىس بەردى. ناتيجەسىندە ح. دوسمۇحامەدۇلى – ماتەماتيكا، زوولوگيا، م. دۋلاتۇلى، س. قوجانۇلى، ءا. ەرمەكۇلى، ق. ءساتبايۇلى – ماتەماتيكا، الگەبرا، ت. شونانۇلى – گەوگرافيا، تاريح، م. جۇمابايۇلى – پەداگوگيكا، ج. ايماۋىتۇلى – پسيحولوگيا، ق. كەمەڭگەرۇلى – حيميا، ءتىل، تاريح،                     ج. كۇدەرىۇلى – ءتىل، ادەبيەت، مادەنيەت، ءا. بوكەيحانۇلى – استرونوميا، گەوگرافيا، م. اۋەزۇلى – ادەبيەت، س. سادۋاقاسۇلى – تەاترتانۋ، ا. بايتۇرسىنۇلى، ە. ومارۇلى، ت. شونانۇلى، ن. تورەقۇلۇلى – ءتىل سالاسىنان ەڭبەكتەر جازدى» [4, 429]،- دەپ جازادى بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم د.قامزابەكۇلى. جالپى، حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق زيالىلارى ۇلتىنىڭ ءبىلىمىن كوتەرۋ ماقساتىندا ورتا ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەرگە ارناپ وقۋلىق جازعانى بەلگىلى. وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ بارلىعىنا ورتاق دۇنيەلەر، ول – وقۋلىقتاردىڭ حالىقتىڭ ۇعىمىنا ساي ەتىپ جازا وتىرىپ، جەڭىلدەن اۋىرعا، جالقىدان جالپىعا كوشە وتىرىپ، وقۋلىقتىڭ ىشكى مازمۇنىن تولىق اشىپ كورسەتەدى.

الاش زيالىلارىنىڭ وقۋلىق جازۋداعى وسىنداي ىرگەلى جۇمىستارى حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامى ءۇشىن عىلىمدى ءتۇسىنىپ، سەزىنۋگە ۇلكەن سەپ بولدى.

«قازاقتىڭ وقىعان ازاماتتارى، قازاققا وسىلاي قىزمەت ەتپەگەندە قاشان قىزمەت ەتىپ، پايدامىزدى تيگىزەمىز؟!» - دەيدى ەلشىل تۇلعا  ءاليحان بوكەيحان. ءاليحاننىڭ قازاق قوعامىنىڭ مادەنيەتىنە، باسقارۋ جۇيەسىنە، ءبىلىمى مەن عىلىمىنا تيگىزگەن پايداسى ۇلان اسىر. بۇگىنگى تاڭدا، ءاليحانداي الاشتىڭ ارىستارىن دارىپتەۋدەگى نەگىزگى ماقسات – سولاردىڭ ءىزىن جالعاستىرۋشى ۇرپاق تاربيەلەۋ بولىپ وتىر. جۇرەگىمىز –  ەلىم، جەرىم، حالقىم دەپ سوعىپ، «ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارساق» ىرگەسى مىقتى، شاڭىراعى شايقالمايتىن ەل بولاتىنىمىز انىق! سول ءۇشىن دە، ۇلتقا قىزمەت ەتۋ مەن ەلىن، جەرىن سۇيگەن ەلشىلدىكتى الاش ارىستارىنان ۇيرەنۋىمىز كەرەك!

ادەبيەتتەر:

1. "قازاقستان". ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى / باس رەد. ءا.نىسانباەۆ. – الماتى: "قازاق ەنتسيكلوپەدياسى"باس رەداكتسياسى، 1998. – 720 بەت.
2. بوكەيحان ءاليحان. شىعارمالارى – سوچينەنيا / ءاليحان بوكەيحان. – تولىقت. ەكىنشى باس. – استانا: «سارىارقا» باسپاسى، 2016. – قازاقشا، ورىسشا.
3. بوكەيحان ءا. – الماتى، «قازاق ەنتسيكلوپەدياسى». باس رەداكتسياسى – 1995.
4. ساتباەۆ ق.ي. الگەبرا. وقۋ قۇرالى: 1924 / جالپى رەداكتسياسىن باسقارعان: اكادەميك وتەلباەۆ م.; لاتىن قارپىندەگى نۇسقاسىنان دايارلاعاندار: تۇنعاتاروۆ ءا.ب.، قاشقىنباەۆ و.ق.، يباتوۆ ا.ي.، مىرزاتاەۆا ق.ر. جاپسارباەۆا ل.ق.، الداي م.، ابىلاەۆا ا.م.، ابدىقالىقوۆا ز.ت.; اراب قارپىندەگى نۇسقاسىمەن سالىستىرعان: مىقتىبەك د. / – استانا: ەۇۋ باسپاسى، 2009, - 442ب.

اسەم وسكەن،

ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۇۋ دوكتورانتى

Abai.kz