Mektepting bilim beru jýiesindegi basshylyqqa alynatyn negizgi qúraly – oqulyqqa artylar jýk auyr. Óitkeni búl basty kitapta pәnning mazmúny bayandalyp qana qoymay, oqushylargha alghashqy ghylymy týsinik beriledi. Oqulyqtyng aldyn ala josparlanyp, bekitilgen oqu baghdarlamasyna, oqytudyng didaktikalyq talaptaryna, oqytu maqsatyna say kelui oghan qoyylatyn basty mindetterding biri.

Oqulyqqa qoyylatyn pedagogikalyq talaptardyng qatarynda oqu materialdarynyng qazirgi ghylym men tehnologiyanyng dәrejesine sәikes bayandaluy da bar. Demek, oqushylar belgili bir arnauly salanyng negizgi úghymdaryn bildiretin ghylymy termindermen alghash ret oqulyqtar arqyly tanysady.

Mektep oqushylary jas erekshelikterine sәikes ghylym men tehnikanyn, óndiris pen ónerding san týrli salalaryn, ondaghy derekti jәne dereksiz úghymdardyng ataularyn, yaghny salalyq terminologiyany iygere bastaydy. Sonday-aq oqulyqtarda bir-birimen irgeles salalargha birdey qyzmet etetin salaaralyq terminologiya da kezdesip jatady.

Mektep oqulyqtarynyng basym kópshiliginde nazardan tys qalyp kele jatqan mәselening biri – oqulyqtardaghy terminderding berilu jaghdayy. Atap aitqanda, «Oqulyqtardaghy mamandar tarapynan úsynylyp jýrgen terminder oqushylardyng jas erekshelikterine say kele me? Balamaly terminderdi berude terminge qoyylatyn talaptargha meylinshe sәikes keletin núsqany súryptap, tandap alu ýderisi saqtalghan ba? Ár synyp oqulyqtaryndaghy salaaralyq terminderdin, tipti salalyq terminderding definisiyasy birdey formagha nemese jýiege keltirilgen be?» degen súraqtar tuyndaydy.

Filologiya ghylymdarynyng doktory, jetekshi terminolog ghalym Sh.Qúrmanbayúly «Oqulyqtargha enetin terminderdi irikteu men qoldanu mәselesi» atty maqalasynda mektep oqulyqtardaghy terminder qoldanysynyn, olardy oqulyqqa engizuding jay-kýii kónil alandatarlyq ekenin, retke keltirudi qajet etetin, oilasatyn tústardyng az emes ekenin naqty mysaldar arqyly sanamalap bergen edi. Ghalym әsirese bastauysh synyp oqushylaryna olar mәnin tolyq týsine almaytyn kýrdeli terminderdi ýiip-tógip beruding paydasynan góri tiygizer ziyany kóbirek ekenin aitqan-dy. Oqulyqtarda tilde әli tolyq ornygha qoymaghan jana ataulardyng da az úshyraspaytynyn, mektep oqulyqtarynda neologizmder men jappay qoldanysqa enbegen jana terminderding shekten tys kóp qoldanyluy belgili dәrejede qiyndyqtar tughyzatynyn aita kelip, «mektep oqulyqtaryna negizinen QR Ýkimeti janyndaghy Respublikalyq terminologiya komissiyasy bekitken terminderding engeni jón. Oqulyq avtorlarynyng búghan basa mәn bergeni abzal...» dep tújyrymdaghan bolatyn [1].

Osy jerde biz basty taqyrybymyzdan sәl sheginis jasap, Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining janyndaghy Respublikalyq terminologiyalyq komissiyasy turaly aita ketkendi jón kórdik. Baspasóz betterinde, oqulyqtar men kitaptarda Terminologiyalyq komissiyada maqúldanbaghan terminderdi qoldanu jii bayqalady. Búnyng bir sebebi atalmysh komissiyanyng zandyq kýshi joqtyghyna baryp tireledi. Al ekinshi jaghy bekitilgen terminderding júrtshylyqqa jetkilikti dengeyde nasihattalmauynan da tuyndaydy.

Osy kemshilikterdi joydyng bir tetigi retinde «termincom.kz» saytynda termintanu ghylymynyng býgingi ahualy men terminjasamnyng basty qaghidalary boyynsha kópshilikke aqparat beruge arnalghan elektrondyq alang iske qosylghan bolatyn.

2021 jyly elektrondyq alannyng mazmúny jetildirilip, qazaq terminologiyasynyng qordalanghan taghy bir mәselesin sheshu maqsatynda «Mektep terminologiyasy» bólimi ashyldy. Búl bólimge 2254 termin engizilgen. Terminder tizbesin jasau barysynda «oqulyq.kz» saytynda ornalasqan mektep oqulyqtarynda berilgen glossariyler tómendegi pәnder boyynsha sýzgiden ótkizildi. Olar:

• Aqparattyq-kommunikasiyalyq tehnologiyalar
• Biologiya
• Geografiya
• Geometriya
• Dýnie jýzi tarihy
• Dýniyetanu
• Jaratylystanu
• Informatika
• Kórkem enbek
• Qazaq tili
• Qazaq әdebiyeti
• Qazaqstan tarihy
• Matematika
• Muzyka
• Fizika
• Himiya

Oqulyqtardaghy terminder atalghan pәnder boyynsha әlipbiylik tәrtipte berilgen. Terminderding rettik nómiri qoyylyp, әr synypqa bólinip kórsetilgen, definisiyasy ashylghan [2].

Terminderding definisiyasyn ashu túrghysynan oqulyq avtorlarynyng pәnaralyq baylanysqa asa mәn bermegendigi bayqalady. Mәselen «astronomiya» termiyni men definisiyasy 2-synyptyng dýniyetanu, 1, 5 jәne 6-synyptardyng jaratylystanu oqulyqtarynda kezdesedi [3].

Kórip otyrghanymyzday, terminning definisiyasyn berude oqushylardyng jas ereksheligi eskerilmegen. Birinshi synyptaghy definisiya ekinshi synyptaghygha qaraghanda kýrdeli. Odan basqa «eger oqushy birinshi synyptan bastap búl terminmen tanys bolsa, altynshy synyp oqulyghynyng glossariyine engizuding qajettiligi qanday?» degen súraq tuyndaydy.

Birinshi synyptargha arnalghan Dýniyetanu oqulyghynda «emosiya» termiynining definisiyasyn bir ghana «sezim» sózimen berse, osy pәnning ýshinshi synypqa arnalghan oqulyghynda «triumf» sózining definisiyasyn «danq» dep qoryta salady. Al 11-synypqa arnalghan «Qazaqstan tarihy» oqulyghynda «sharua» termiynining definisiyasyn «qatardaghy kóshpeli-malshy» dep beredi. Búl mysaldardan oqushylardyng jas ereksheligi eskerilmegenin bylay qoyghanda terminning anyqtamasynyng ózi ashylmaghanyn kóremiz [3].

Mektep oqulyqtarynda qoldanylyp jýrgen terminderding ishinde Terminologiyalyq komissiyada maqúldanghan, qoldanysqa tym tәuir enip ketken núsqasynyng boluyna qaramastan iygerilmey berilgen terminderding jii kezdesetindigin bayqadyq. Búghan 4-synyptyng Aqparattyq-kommunikasiyalyq tehnologiyalar oqulyghynan birneshe mysal keltirudi jón kórdik. Oqulyqta viydeoadapter, paroli, prezentasiya týrindegi terminder kezdesedi. Adapter termiyni 2015 jyldan beri beyimdeuish bolyp qaldanylyp keledi. Oqulyq avtory viydeobeyimdeuish týrinde alsa, kirme termin últtyq tanymymyzgha bir taban jaqyndar edi. Al paroli – qúpiyasóz, prezentasiya – tanystyrylym týrinde jalpy qoldanysqa enip ketkeli de birqatar uaqyt boldy [3].

Mektep terminologiyasy bólimine engizilgen terminderdi zerdeleu barysynda terminderding basym kópshiligi kirme terminder ekenin bayqadyq. Búl terminder orys tilining zandylyqtaryna sýiene otyryp alynghan. Orys tili deldal til retinde qyzmet atqaryp, sitatalyq prinsippen tilimizge sinip ketken terminderdi iygerilgen terminder dey almaytynymyz anyq. Búl mәsele tónireginde ótken ghasyrdyng basynda Alash ziyalylyrynan bastap keyingi tilshi ghalymdargha deyingi birneshe tolqyn san mәrte aitqanymen әli kýnge sheshimi tabylmay keledi. Professor N.Uәli: «Kenestik totalitarlyq sayasattyng saldarynan qazaq tilin tútynushylardyng sanasynda kirill jazuyna negizdelgen qazirgi qazaq әlipbiyinde orys tilinen engen kirme sózderdi esh ózgerissiz qabyldau jәne ózindik aitylym normasyna beyimdemeu siyaqty teris stereotipterding qalyptasuyna sebep boldy... Ózge tilden engen kirme sózderding últtyq mәnerine beyimdeluding tildik tetigi (mehanizmi) kóptegen jyldar boyy syrtqy tildik emes faktorlardyng kýshi arqyly tejelip otyrdy» dep atap ótken bolatyn [4]. Oqulyqtardaghy terminderdi saraptau barysynda avtorlardyng osynday taptaurynnan ada bolmaghanyn bayqadyq.

Qoryta aitqanda mektep terminologiyasyn A.Baytúrsynúly, E.Omarov siyaqty Alash qayratkerlerinen bastau alyp, býgingi jetekshi terminologtar ústanghan terminjasam qaghidattarynyng negizinde damytqan dúrys degen pikirdemiz.

Birinshiden, oqulyqtarda qazaq tilining leksikalyq baylyghy men sózjasam tәsilderin barynsha útymdy paydalanu arqyly qalyptasqan últtyq termiynqorymyzdy qoldanu;

Ekinshiden, kórshiles halyqtarynyng bәrine sinisti bolghan kirme terminderdi qazaq tilining fono-morfologiyalyq erekshelikterine say iykemdep alu;

Ýshinshiden, Qazaqstan Respublikasy Ýkimetining janyndaghy Respublikalyq terminologiyalyq komissiyasy tarapynan maqúldanghan terminderdi paydalanu;

Tórtinshiden, terminderding definisiyasyn ashu túrghysynan pәnaralyq baylanysqa asa mәn berip, oqushylardyn  jas ereksheligin eskeru.

Paydalanylghan әdebiyetter:

1. Qúrmanbayúly Sh. Oqulyqtargha enetin terminderdi irikteu men qoldanu mәselesi // «Bilim beru resurstaryn jetildiru: tәjiriybe jәne bolashaghy = Modernizasiya obrazovatelinyh resursov: opyt y perspektivy = Modernization of educational resources: experience and perspectives» taqyrybyndaghy halyqaralyq ghylymiy-praktikalyq konferensiya materialdary (18-19 sәuir, 2019 j.) / red. – S.K.Omarova. Núr-Súltan: «Oqulyq» RGhPO, 2019. – 471 b. (qazaqsha, oryssha, aghylshynsha)
2. 2. https://termincom.kz/
3. https://www.okulyk.kz/
4. Uәly N.   Lingvistikalyq jәne mәdeniy-әleumettik týrtkijayttardyng basymdylyghy // Latyn grafikasy negizindegi qazaq әlipbiyi: tarihy, taghylymy jәne bolashaghy A., Arys, 2007. – 410b.  179b.

Saya IYtegulova,

Shaysúltan Shayahmetov atyndaghy
«Til-Qazyna» últtyq ghylymiy-praktikalyq ortalyghyny
Terminologiya basqarmasynyng jetekshi ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz