مەكتەپتىڭ ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندەگى باسشىلىققا الىناتىن نەگىزگى قۇرالى – وقۋلىققا ارتىلار جۇك اۋىر. ويتكەنى بۇل باستى كىتاپتا ءپاننىڭ مازمۇنى باياندالىپ قانا قويماي، وقۋشىلارعا العاشقى عىلىمي تۇسىنىك بەرىلەدى. وقۋلىقتىڭ الدىن الا جوسپارلانىپ، بەكىتىلگەن وقۋ باعدارلاماسىنا، وقىتۋدىڭ ديداكتيكالىق تالاپتارىنا، وقىتۋ ماقساتىنا ساي كەلۋى وعان قويىلاتىن باستى مىندەتتەردىڭ ءبىرى.

وقۋلىققا قويىلاتىن پەداگوگيكالىق تالاپتاردىڭ قاتارىندا وقۋ ماتەريالدارىنىڭ قازىرگى عىلىم مەن تەحنولوگيانىڭ دارەجەسىنە سايكەس باياندالۋى دا بار. دەمەك، وقۋشىلار بەلگىلى ءبىر ارناۋلى سالانىڭ نەگىزگى ۇعىمدارىن بىلدىرەتىن عىلىمي تەرميندەرمەن العاش رەت وقۋلىقتار ارقىلى تانىسادى.

مەكتەپ وقۋشىلارى جاس ەرەكشەلىكتەرىنە سايكەس عىلىم مەن تەحنيكانىڭ، ءوندىرىس پەن ونەردىڭ سان ءتۇرلى سالالارىن، ونداعى دەرەكتى جانە دەرەكسىز ۇعىمداردىڭ اتاۋلارىن، ياعني سالالىق تەرمينولوگيانى يگەرە باستايدى. سونداي-اق وقۋلىقتاردا ءبىر-بىرىمەن ىرگەلەس سالالارعا بىردەي قىزمەت ەتەتىن سالاارالىق تەرمينولوگيا دا كەزدەسىپ جاتادى.

مەكتەپ وقۋلىقتارىنىڭ باسىم كوپشىلىگىندە نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان ماسەلەنىڭ ءبىرى – وقۋلىقتارداعى تەرميندەردىڭ بەرىلۋ جاعدايى. اتاپ ايتقاندا، «وقۋلىقتارداعى ماماندار تاراپىنان ۇسىنىلىپ جۇرگەن تەرميندەر وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرىنە ساي كەلە مە؟ بالامالى تەرميندەردى بەرۋدە تەرمينگە قويىلاتىن تالاپتارعا مەيلىنشە سايكەس كەلەتىن نۇسقانى سۇرىپتاپ، تاڭداپ الۋ ۇدەرىسى ساقتالعان با؟ ءار سىنىپ وقۋلىقتارىنداعى سالاارالىق تەرميندەردىڭ، ءتىپتى سالالىق تەرميندەردىڭ دەفينيتسياسى بىردەي فورماعا نەمەسە جۇيەگە كەلتىرىلگەن بە؟» دەگەن سۇراقتار تۋىندايدى.

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، جەتەكشى تەرمينولوگ عالىم ش.قۇرمانبايۇلى «وقۋلىقتارعا ەنەتىن تەرميندەردى ىرىكتەۋ مەن قولدانۋ ماسەلەسى» اتتى ماقالاسىندا مەكتەپ وقۋلىقتارداعى تەرميندەر قولدانىسىنىڭ، ولاردى وقۋلىققا ەنگىزۋدىڭ جاي-كۇيى كوڭىل الاڭداتارلىق ەكەنىن، رەتكە كەلتىرۋدى قاجەت ەتەتىن، ويلاساتىن تۇستاردىڭ از ەمەس ەكەنىن ناقتى مىسالدار ارقىلى سانامالاپ بەرگەن ەدى. عالىم اسىرەسە باستاۋىش سىنىپ وقۋشىلارىنا ولار ءمانىن تولىق تۇسىنە المايتىن كۇردەلى تەرميندەردى ءۇيىپ-توگىپ بەرۋدىڭ پايداسىنان گورى تيگىزەر زيانى كوبىرەك ەكەنىن ايتقان-دى. وقۋلىقتاردا تىلدە ءالى تولىق ورنىعا قويماعان جاڭا اتاۋلاردىڭ دا از ۇشىراسپايتىنىن، مەكتەپ وقۋلىقتارىندا نەولوگيزمدەر مەن جاپپاي قولدانىسقا ەنبەگەن جاڭا تەرميندەردىڭ شەكتەن تىس كوپ قولدانىلۋى بەلگىلى دارەجەدە قيىندىقتار تۋعىزاتىنىن ايتا كەلىپ، «مەكتەپ وقۋلىقتارىنا نەگىزىنەن قر ۇكىمەتى جانىنداعى رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيا كوميسسياسى بەكىتكەن تەرميندەردىڭ ەنگەنى ءجون. وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ بۇعان باسا ءمان بەرگەنى ابزال...» دەپ تۇجىرىمداعان بولاتىن [1].

وسى جەردە ءبىز باستى تاقىرىبىمىزدان ءسال شەگىنىس جاساپ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسياسى تۋرالى ايتا كەتكەندى ءجون كوردىك. ءباسپاسوز بەتتەرىندە، وقۋلىقتار مەن كىتاپتاردا تەرمينولوگيالىق كوميسسيادا ماقۇلدانباعان تەرميندەردى قولدانۋ ءجيى بايقالادى. بۇنىڭ ءبىر سەبەبى اتالمىش كوميسسيانىڭ زاڭدىق كۇشى جوقتىعىنا بارىپ تىرەلەدى. ال ەكىنشى جاعى بەكىتىلگەن تەرميندەردىڭ جۇرتشىلىققا جەتكىلىكتى دەڭگەيدە ناسيحاتتالماۋىنان دا تۋىندايدى.

وسى كەمشىلىكتەردى جويۋدىڭ ءبىر تەتىگى رەتىندە «termincom.kz» سايتىندا تەرمينتانۋ عىلىمىنىڭ بۇگىنگى احۋالى مەن تەرمينجاسامنىڭ باستى قاعيدالارى بويىنشا كوپشىلىككە اقپارات بەرۋگە ارنالعان ەلەكتروندىق الاڭ ىسكە قوسىلعان بولاتىن.

2021 جىلى ەلەكتروندىق الاڭنىڭ مازمۇنى جەتىلدىرىلىپ، قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ قوردالانعان تاعى ءبىر ماسەلەسىن شەشۋ ماقساتىندا «مەكتەپ تەرمينولوگياسى» ءبولىمى اشىلدى. بۇل بولىمگە 2254 تەرمين ەنگىزىلگەن. تەرميندەر تىزبەسىن جاساۋ بارىسىندا «وقۋلىق.كز» سايتىندا ورنالاسقان مەكتەپ وقۋلىقتارىندا بەرىلگەن گلوسساريلەر تومەندەگى پاندەر بويىنشا سۇزگىدەن وتكىزىلدى. ولار:

• اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار
• بيولوگيا
• گەوگرافيا
• گەومەتريا
• دۇنيە ءجۇزى تاريحى
• دۇنيەتانۋ
• جاراتىلىستانۋ
• ينفورماتيكا
• كوركەم ەڭبەك
• قازاق ءتىلى
• قازاق ادەبيەتى
• قازاقستان تاريحى
• ماتەماتيكا
• مۋزىكا
• فيزيكا
• حيميا

وقۋلىقتارداعى تەرميندەر اتالعان پاندەر بويىنشا الىپبيلىك تارتىپتە بەرىلگەن. تەرميندەردىڭ رەتتىك ءنومىرى قويىلىپ، ءار سىنىپقا ءبولىنىپ كورسەتىلگەن، دەفينيتسياسى اشىلعان [2].

تەرميندەردىڭ دەفينيتسياسىن اشۋ تۇرعىسىنان وقۋلىق اۆتورلارىنىڭ پانارالىق بايلانىسقا اسا ءمان بەرمەگەندىگى بايقالادى. ماسەلەن «استرونوميا» تەرمينى مەن دەفينيتسياسى 2-سىنىپتىڭ دۇنيەتانۋ، 1, 5 جانە 6-سىنىپتاردىڭ جاراتىلىستانۋ وقۋلىقتارىندا كەزدەسەدى [3].

كورىپ وتىرعانىمىزداي، تەرميننىڭ دەفينيتسياسىن بەرۋدە وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى ەسكەرىلمەگەن. ءبىرىنشى سىنىپتاعى دەفينيتسيا ەكىنشى سىنىپتاعىعا قاراعاندا كۇردەلى. ودان باسقا «ەگەر وقۋشى ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ بۇل تەرمينمەن تانىس بولسا، التىنشى سىنىپ وقۋلىعىنىڭ گلوسساريىنە ەنگىزۋدىڭ قاجەتتىلىگى قانداي؟» دەگەن سۇراق تۋىندايدى.

ءبىرىنشى سىنىپتارعا ارنالعان دۇنيەتانۋ وقۋلىعىندا «ەموتسيا» تەرمينىنىڭ دەفينيتسياسىن ءبىر عانا «سەزىم» سوزىمەن بەرسە، وسى ءپاننىڭ ءۇشىنشى سىنىپقا ارنالعان وقۋلىعىندا «تريۋمف» ءسوزىنىڭ دەفينيتسياسىن «داڭق» دەپ قورىتا سالادى. ال 11-سىنىپقا ارنالعان «قازاقستان تاريحى» وقۋلىعىندا «شارۋا» تەرمينىنىڭ دەفينيتسياسىن «قاتارداعى كوشپەلى-مالشى» دەپ بەرەدى. بۇل مىسالداردان وقۋشىلاردىڭ جاس ەرەكشەلىگى ەسكەرىلمەگەنىن بىلاي قويعاندا تەرميننىڭ انىقتاماسىنىڭ ءوزى اشىلماعانىن كورەمىز [3].

مەكتەپ وقۋلىقتارىندا قولدانىلىپ جۇرگەن تەرميندەردىڭ ىشىندە تەرمينولوگيالىق كوميسسيادا ماقۇلدانعان، قولدانىسقا تىم ءتاۋىر ەنىپ كەتكەن نۇسقاسىنىڭ بولۋىنا قاراماستان يگەرىلمەي بەرىلگەن تەرميندەردىڭ ءجيى كەزدەسەتىندىگىن بايقادىق. بۇعان 4-سىنىپتىڭ اقپاراتتىق-كوممۋنيكاتسيالىق تەحنولوگيالار وقۋلىعىنان بىرنەشە مىسال كەلتىرۋدى ءجون كوردىك. وقۋلىقتا ۆيدەواداپتەر، پارول، پرەزەنتاتسيا تۇرىندەگى تەرميندەر كەزدەسەدى. اداپتەر تەرمينى 2015 جىلدان بەرى بەيىمدەۋىش بولىپ قالدانىلىپ كەلەدى. وقۋلىق اۆتورى ۆيدەوبەيىمدەۋىش تۇرىندە السا، كىرمە تەرمين ۇلتتىق تانىمىمىزعا ءبىر تابان جاقىندار ەدى. ال پارول – قۇپياسوز، پرەزەنتاتسيا – تانىستىرىلىم تۇرىندە جالپى قولدانىسقا ەنىپ كەتكەلى دە بىرقاتار ۋاقىت بولدى [3].

مەكتەپ تەرمينولوگياسى بولىمىنە ەنگىزىلگەن تەرميندەردى زەردەلەۋ بارىسىندا تەرميندەردىڭ باسىم كوپشىلىگى كىرمە تەرميندەر ەكەنىن بايقادىق. بۇل تەرميندەر ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىقتارىنا سۇيەنە وتىرىپ الىنعان. ورىس ءتىلى دەلدال ءتىل رەتىندە قىزمەت اتقارىپ، تسيتاتالىق پرينتسيپپەن تىلىمىزگە ءسىڭىپ كەتكەن تەرميندەردى يگەرىلگەن تەرميندەر دەي المايتىنىمىز انىق. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە وتكەن عاسىردىڭ باسىندا الاش زيالىلىرىنان باستاپ كەيىنگى ءتىلشى عالىمدارعا دەيىنگى بىرنەشە تولقىن سان مارتە ايتقانىمەن ءالى كۇنگە شەشىمى تابىلماي كەلەدى. پروفەسسور ن.ءۋالي: «كەڭەستىك توتاليتارلىق ساياساتتىڭ سالدارىنان قازاق ءتىلىن تۇتىنۋشىلاردىڭ ساناسىندا كيريلل جازۋىنا نەگىزدەلگەن قازىرگى قازاق الىپبيىندە ورىس تىلىنەن ەنگەن كىرمە سوزدەردى ەش وزگەرىسسىز قابىلداۋ جانە وزىندىك ايتىلىم نورماسىنا بەيىمدەمەۋ سياقتى تەرىس ستەرەوتيپتەردىڭ قالىپتاسۋىنا سەبەپ بولدى... وزگە تىلدەن ەنگەن كىرمە سوزدەردىڭ ۇلتتىق مانەرىنە بەيىمدەلۋدىڭ تىلدىك تەتىگى (مەحانيزمى) كوپتەگەن جىلدار بويى سىرتقى تىلدىك ەمەس فاكتورلاردىڭ كۇشى ارقىلى تەجەلىپ وتىردى» دەپ اتاپ وتكەن بولاتىن [4]. وقۋلىقتارداعى تەرميندەردى ساراپتاۋ بارىسىندا اۆتورلاردىڭ وسىنداي تاپتاۋرىننان ادا بولماعانىن بايقادىق.

قورىتا ايتقاندا مەكتەپ تەرمينولوگياسىن ا.بايتۇرسىنۇلى، ە.وماروۆ سياقتى الاش قايراتكەرلەرىنەن باستاۋ الىپ، بۇگىنگى جەتەكشى تەرمينولوگتار ۇستانعان تەرمينجاسام قاعيداتتارىنىڭ نەگىزىندە دامىتقان دۇرىس دەگەن پىكىردەمىز.

بىرىنشىدەن، وقۋلىقتاردا قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق بايلىعى مەن ءسوزجاسام تاسىلدەرىن بارىنشا ۇتىمدى پايدالانۋ ارقىلى قالىپتاسقان ۇلتتىق تەرمينقورىمىزدى قولدانۋ;

ەكىنشىدەن، كورشىلەس حالىقتارىنىڭ بارىنە ءسىڭىستى بولعان كىرمە تەرميندەردى قازاق ءتىلىنىڭ فونو-مورفولوگيالىق ەرەكشەلىكتەرىنە ساي يكەمدەپ الۋ;

ۇشىنشىدەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ جانىنداعى رەسپۋبليكالىق تەرمينولوگيالىق كوميسسياسى تاراپىنان ماقۇلدانعان تەرميندەردى پايدالانۋ;

تورتىنشىدەن، تەرميندەردىڭ دەفينيتسياسىن اشۋ تۇرعىسىنان پانارالىق بايلانىسقا اسا ءمان بەرىپ، وقۋشىلاردىڭ  جاس ەرەكشەلىگىن ەسكەرۋ.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

1. قۇرمانبايۇلى ش. وقۋلىقتارعا ەنەتىن تەرميندەردى ىرىكتەۋ مەن قولدانۋ ماسەلەسى // «ءبىلىم بەرۋ رەسۋرستارىن جەتىلدىرۋ: تاجىريبە جانە بولاشاعى = مودەرنيزاتسيا وبرازوۆاتەلنىح رەسۋرسوۆ: وپىت ي پەرسپەكتيۆى = Modernization of educational resources: experience and perspectives» تاقىرىبىنداعى حالىقارالىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ماتەريالدارى (18-19 ءساۋىر، 2019 ج.) / رەد. – س.ك.وماروۆا. نۇر-سۇلتان: «وقۋلىق» رعپو، 2019. – 471 ب. (قازاقشا، ورىسشا، اعىلشىنشا)
2. 2. https://termincom.kz/
3. https://www.okulyk.kz/
4. ءۋالي ن.   لينگۆيستيكالىق جانە مادەني-الەۋمەتتىك تۇرتكىجايتتاردىڭ باسىمدىلىعى // لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى ا.، ارىس، 2007. – 410ب.  179ب.

سايا يتەگۋلوۆا،

شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى
«ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنى
تەرمينولوگيا باسقارماسىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz