Qazaq teatrynyng zamanauy әlemdik teatr prosesindegi, býtindey teatr ónerindegi ózgeristerge ilesuding metafizikalyq maqsaty – dәstýrli-normativtik tendensiya jәne kórkemdik-estetikalyq izdenister men iydeyalyq tónkeristerdi qatar alyp, osy eki baghyt osiinde algha jylju.

Ónertanushy ghalym Amangeldi Múqan «Últtyq teatrdyng qalyptasuy men damuyna erekshe enbek sinirgen belgili óner jәne qogham qayratkerleri M. Áuezov, S. Sәduaqasov, O. Bekov, D. Ádilúly t.b. ótkir kózqarastary qazaq teatrynyng teoriyalyq jәne tәjiriybelik túrghydan damu jolyn aiqyndaugha zor ýles qosty» /1, 7/, – deydi. Al halyqtyng dәstýrli oy sanasymen tereng baylanys negizinde últtyq teatr ónerining kókjiyegin keneytu, jana serpilis izdeu jolynda ter tókken rejisserler Júmat Shaniyn, Shәken Aymanov, Asqar Toqpanov, Núrmúqan Jantóriyn, Ázirbayjan Mәmbetov, Rayymbek Seyitmetov, Janat Qajiyev, Esmúqan Obaev, Núrqanat Jaqypbay, Áubәkir Raqymov jәne t.b.

Kez-kelgen mekemening institutsionaldyq jýiesin qalyptastyru, jetildiru kerek ekeni anyq. «Alatau» dәstýrli óner teatrynyng diyrektory Rinat Rifhatúly Zaitov búl boyynsha bylay deydi: «Teatrdyng maqsatyn, jalpy baghytyn aiqyndau ýshin biz eng birinshi kezekte dәstýrli әn ónerin, kýy ónerin daralaugha tyrystyq. Mysaly, «Kez bolghan song ker zaman» atty muzykalyq qoyylym-konsertte qazaqtyng dәstýrli әn ónerindegi bes mektep (Arqa, Jetisu, Batys, Syr, Altay-Targhybatay) qamtyldy. Al «Altybaqan» oiyn-sauyq әn keshinde bir dәstýrli әndi, yaghny «Saryarqany» ýsh әnshi oryndady. Búghan deyin múnday tәjiriybeni tek opera oryndaushylary, atap aitqanda Luchano Pavarotti, Plasido Domingo jәne t.b. tenorlar qoldanatyn. Bizding dәstýrli әnderimiz keybir estrada әnderi siyaqty jolay shygharyla salghan әnder emes, әrbireuining artynda bir-bir tarih túr. Sol tarihty kórinis arqyly qysqasha bayandap, әnning tabighatyn jetkizuge júmys istep jatyrmyz. Qazir de, aldaghy uaqytta da negizgi aksentti dәstýrli halyq әnderi, halyq kompozitorlarynyng shygharmalaryna beremiz». Yaghny atalmysh teatr da repertuarlyq baghyty boyynsha dәstýrli ónermen sintezdelgen qoyylymdarymen ózgeshe ózindik formany basshylyqqa alady. Osynday ústanymmen qolgha alynghan qoyylymdardyng biri – «Án-Múhiyt» dәstýrli muzykalyq dramasy. Avtory – aqyn, dramaturg Iran-Ghayyp, rejisseri – Júldyzbek Júmanbay.

Qazaq ónerining «altyn ghasyry» sanalatyn XIX ghasyrda shyrqau shynyna jetken, halqymyzdyng qatelespes talghamy qalyptastyrghan ghajayyp dәstýri – әnshilik óner mektepterining biri – batys әn mektebi Múhit sal esimimen baylanysty. Múhit batys ónirindegi auyzsha-kәsiby әnshilik mektepting negizin qalaushy daraboz óner iyesi. Aleksandr Zataevichting «Qazaq halqynyng 1000 әni», «Qazaqtyng 500 әn men kýii» kitaptarynda Múhitty «qazaqtyng Bayany» dep ataghany belgili. Shandoz әn sheberi, aqyn, halyq kompozitory, kýishi-dombyrashy Múhit Merәliúly Orynbor, Qostanay, Jamanqala, Qazaly, Troisk, Aqtóbe, Aral, Atyraudy aralap, jәrmenkelerge qatysyp, abyroyy artyp, Ánshi Múhiyt, Sal Múhit atandy. Múhittyng tereng psihologiyalyq iyirimge qúrylghan, tyndaushylaryn estetikalyq-emosionaldyq kónil-kýide qaldyratyn, adamnyng say-sýiegin syrqyratatyn, boyauy óte kýshti әnderi, atap aitqanda «Aynamkóz», «Ýlken Ayday», «Kishi Ayday», «Zәuresh», «Pankóilek», «Dýniye», «Aq IYis»-teri – muzyka mәdeniyeti tarihynyng klassikalyq ýlgilerining bagha jetpes qazynasy. Múhit Merәliúlynyng tuyndylaryn notagha týsirip, shygharmashylyghy turaly alghash pikir aitqan – muzyka zertteushisi Aleksandr Zataevich. Ol óz jinaqtarynda Múhittyng әni dep 22 ýlgini, Múhit әnining núsqasy retinde 3 ýlgini berdi. Sal Múhit degende Boris Erzakovich, Gharifolla Qúrmanghaliyev, Tәmti Ibragimova, Naghima Ábilovalardyng enbekteri de eske týsedi.

Qazaq muzykasy antologiyasynda «XIX ghasyrdyng basyndaghy halyqtyng qoghamy jәne ruhany ómirinde dәstýrli muzyka óneri odan әri jalghasyn tauyp, jan-jaqty damu prosesterine týsti. Búghan yqpal bolghan qazaq dalasyndaghy kýrdeli sayasi, әleumettik jәne tarihy ózgerister edi» /2, 9/, – delingen. Ýkili Ybyray, Imanjýsip Qútpanúly, Túrmaghambet Iztileuúly, Qapez Bayghabylúly, Súlubay, Amanghalilardyng sayasy qughyn-sýrginge úshyraghanyn bilemiz. Al Múhittyng ómiri basqasha órildi. Alayda ainalasyndaghylardyng qayghysy men múnyna, shattyghy men quanyshyna ortaqtasu, tipti bireuding basyndaghy baqytsyzdyghyn óz basynyng baqytsyzdyghynday kórip, qayghy jeui Múhit әnderining basty ereksheligi.

Rejisserding mindeti – tuyndynyng jeke (psihologiyalyq), tarihy (qoghamdyq-әleumettik) jәne mәngilik (filosofiyalyq) qabattaryn tanu, әr akterding ampluasyn dәl anyqtau, iydeyalyq-estetikalyq maqsat-mýddelerin bir arnada toghystyru, qoyylymnyng arhiytektonikasyn jasau, tempo-ritmin aiqyndau, mizanssenasyn dúrys qúru jәne t.b. «Án-Múhiyt» dәstýrli muzykalyq dramasynda naqty rejisserlik konsepsiya bayqaldy. Oryndaushylardyng is-әreketteri, taptauryndyqtan ada plastikalyq formasy, dekorasiya, muzyka, jaryq effektileri jәne t.b. kórkemdik tútastyghyn saqtaghan. Ádeby әleueti joghary, ruhany tynymsyz Iran-Ghayyptyng «Án-Múhiyt» dramalyq dastanynyng әngimesi qysyr, sózi bos emes. Alayda novatorlyq tendensiyalargha úmtylghan rejisserding de avtorlyq iydeyany shashau shygharmay shygharmany órge tartqan «otty» sheshimderi bar ekenin aita ketken jón.

«Adam izdep kelemin» deumen bastalatyn qoyylym «adam boludyn» qúpiyasyn ashugha, júmbaghyn sheshuge, gumanistik iydeyalardyng mәnin týsinip, ordaly oy týyge de jeteleydi. Múhit ómir sýrgen XIX-XX ghasyrlardy kóz aldyna aina qatesiz әkeledi. Sol zamandaghy әdiletsizdik, býgingi kýnning shyndyghymen astasyp jatady. Muzykalyq dramada shynayy «adam keypin» izdep jýrgen әnshining әnderi tyndaushyny tolghandyra otyryp, oilandyrady.

Rejisser eksperiymentke de batyl barghan. Sebebi Múhittyng rólin somdaghan Núrbolat Isaev – akter emes dәstýrli әnshi. Akterding rólmen tabighy qabysuy, ishki-syrtqy bolmysyna sәikes kelui kerek ekenin Stanislavskiy jýiesinen de bilemiz. Negizi, Múhit mektebi oryndaushydan ýlken sheberlikti, dauys kýshining zor әri diapazonynyng kendigin, tókpe kýilerde kezdesetin qaghystary bar dombyra sýiemelin talap etedi. Núrbolat – batys әn mektebining ókili. Osy qyryna rejisser mәn bergen ispetti. Jalpy alghanda, faktura jaghynan, sonday-aq sahnada nanymdy oiyn kórsetude Núrbolat rólding avtoryna ainala bildi degen oidamyn.

Qaraqanshyqtyng janúshyra, jasyn atyp, jay oinata qasqyrlargha aibat shegip, qayrat qylu sahnasynda etno-foliklorlyq ansambli men by ýilesim tauyp, qyzuly quatymen tartady. Ansambliding sýiemeldeuimen fantasmagoriyalyq by qoghalystary, ýreyli ýnder, keshendi qabattasqan obrazdar arpalystyng kýrdeli iyirimderin dóp basqanday. Búl jerde rejisser ansambli men biyding kýshin daralap kórsetkisi kelgenge úqsaydy. Energiya, plastika jaghynan biyshilerding ólshem-mólsheri dәl. Jaryq ta әreketting kórigin qyzdyryp, naqtylay, qamshylay týsken.

Hor qoyylymnyng boyyna qan jýgirtken. Estigen adamdy eleng etkizer túsy horda biyshiler de bar. Hormeyster Manarbek Jәlimbetovting partiya ishindegi jeke stroydy búzghyzbau, san aluan shtrihtardy qoldanu, unisondyq dybystalu boyynsha enbegi zor.

Qoyylymda erinbegen − etikshi, Úyalmaghan − әnshi, býginde. Shetinen!, ýidi, kýidi, Tórening әnin satamyn deytin jerleri, «Qoghamy, týbine jetken de!», – dep týiindeletini, soqyr moldanyng Yasindi basyn bastap, ortasyn tastap, ayaghyn ejiktep, ótirik oquy, dinimizge, dilimizge, tilimizge abay bolayyq degen sózderding aityluy, aqtar men qyzyldardyng qazaq halqynyng basyna qara búlt tóndirgeni әrkimge oy salady. Dekorasiya da kórkemdik mazmúnyn asha týsken.

Tútastay alghanda, «Án-Múhiyt» dәstýrli muzykalyq dramasyndaghy kópshilik kórinister, artister beynelerdi shygharuda ózindik intonasiyalaryn tapqan. Jogharghy mindet pen ózekti әreketke barynsha mәn berilgen.

«Saqara júrty siqyr sóz ben marjan jyrdy, әsem әn men tәtti kýidi ónerding tóresi sanaghan» /3, 36/, – deydi Erlan Tóleutay. Tól ónerimizdi tórge shygharu– paryzymyz. Oidy oyatyp, qiyaldy qanattandyratyn qoyylymdar kóp bolghay!

Paydalanylghan әdebiyetter

1. Amangeldi Múqan. Teatr turaly tolghamdar. Zertteuler men maqalalar – Almaty: 2015. – 357 b.
2. Qazaq muzykasy. Antologiya. Kәsiby halyq kompozitorlarynyng shygharmashylyghy. 5-tom. – Almaty: «Qazaqparat» 2016. – 475 b.
3. Erlan Tóleutay. Ýkili Ybyray – Almaty: «Qazaq kitaby» 2020. – 267 b.

Quanysh Júmabekúly,

PhD doktory, «Alatau» dәstýrli óner teatry Ádebiyet bólimining mengerushisi

Abai.kz