Sony 30 jyldaghy elimizding sayasy jәne ekonomikalyq jýiesining ózgerui júmysqa jaramdy azamattardyng kәsiby enbekke qabilettiligin útymdy paydalanu men iskerligin basqarudgha qatysty memleketting rólining de ózgeruine, týrlenuine negiz boldy. Alayda, búl memleketting osy ýderisterdi retteytin qyzmetterining tolyq joyyluyna alyp kelmeydi. Qogham damuyn kadrlarmen qamtamasyz etu mindetterining sapasy - memleketting manyzdy jәne ajyratylmas qyzmeti, ol memlekettik kadr sayasatynan naqtyly kórinedi.

Memlekettik kadr sayasaty enbekti, týrli basqaru dengeylerindegi personaldy basqaru organdary, yaghny óz dengeyinde kadr sayasatyn әzirleytin úiymnyng personaldy basqaru qyzmetteri arqyly jýzege asyryluy tiyis.

Kadrlyq sayasattyng negizgi mazmúny mynalar bolyp tabylady: birinshiden, kadrlardy josparlau, irikteu jәne qúrylymdy joghary sapaly kadrlarmen jasaqtau, olardy qyzmetten bosatu (zeynet jasyna kelu, júmystan shygharu), kadrlyq aghymdy taldau men taghy basqalar; ekinshiden, qyzmetshilerding kәsiby biliktiligin arttyru men qayta dayarlau, attestasiyadan ótkizu, kәsiby dengeyin anyqtau, qyzmette jogharylaudy úiymdastyru; ýshinshiden, kadrlardyng enbekke yntalylyghyn damytu, әleumettik tólemder tóleu.

Memleket - arnayy basqaru men mәjbýrleu apparaty bar, qoghamnyng ókili bola túra, ony basqaratyn jәne onyng damuyn qamtamasyz etetin búqaralyq biyliktin, egemendi, sayasy úiymy.

«Kadr» termiyni (alghashqy ret nemis jәne fransuz tilderinde «shenber» degen maghynany bildirgen) basqaru salasyndaghy qoldanysqa әskery leksikonnan kelgen, onda kәsiby qatardaghy әskery jauyngerler toby men komandalyq qúramdy jәne әsker rezervin ataghan. V.IY.Daliding sózdiginde kelesi anyqtama berilgen: «Kadrlar (fr.) - әskery bólimder men polkterding negizin qúraytyn ofiyserler, unterler jәne qatardaghy әskery jauyngerler» dep anyqtama berilgen Reseyde fransuz tilindegi «Cadre» sózi XIX ghasyrdyng 20-jyldary qoldanyla bastaghan. Eng alghashynda әsker jasaqtaudaghy resmy qújattarda әskeriy-әkimshilik termiyni retinde qoldanylghan.

Memlekettik kadr sayasaty - elimizding enbek әleuetin qalyptastyru, damytu jәne útymdy paydalanu jónindegi jalpymemlekettik strategiya. Kadrlardyng shaghyn jýiesi - bir-birimen kýrdeli qarym-qatynasqa týsetin adamdar jiyntyghy; búl shaghyn jýiening negizin personalmen jýrgiziletin mynaday júmystar qúraydy: memlekettik kadr sayasaty, kadrlardy josparlau, irikteu, oqytu, negizdeu, damytu, sapaly júmys isteu ýshin tiyisti jaghdaylarmen qamtamasyz etu jәne t.b. Kez-kelgen qoghamnyng nemese memleketting ilgeri damuynyng asa manyzdy strategiyalyq mindeti adam faktoryn belsendi etu negizinde qoghamnyng kadrlyq әleuetin qalyptastyru jәne ony tiyimdi paydalanu bolyp tabylady. Atalghan mindetting ózektiligi eng aldymen, onyng qoghamdyq damuynyng tek qúraly ghana emes, sonymen birge týpkilikti mәni ekendigimen de tyghyz baylanysty.

Memleket qoghamnyng kadr әleuetin kәsiby damytu salasynda negizgi qaghidattar men basymdyqtar әzirleudi qamtamasyz ete otyryp, kadr sayasaty arqyly ózining mýmkindikterin qoghamdy toptastyrugha, birynghay әleumettik-mәdeny kenistikti saqtaugha, әrbir azamattyng әl-auqatynyng ósuine; qoghamnyng kadr әleuetining qajettiligin basqaratyn subektilerdi ekonomikalyq túrghydan yntalandyratyn qaghidattar men tetikterdi әzirleuge; qoghamdy beykәsibiylikten, bilimsizdikten qorghau ýshin qúqyqtyq jәne úiymdastyrushylyq negizder qalyptastyrugha; kәsiby qyzmet týrlerimen ainalysatyn azamattardyng mýddelerin qorghau, olargha kepildik jәne ótemaqy beru jýiesin qúrugha; adamgha túrugha layyq baspana jaghdaylaryn, olardyng qabiletterin damytu men qoldanudy qamtamasyz etetin әleumettik-mәdeny kenistik qúru etu ýshin Qazaqstan aimaqtaryna kadr әleuetin belu jónindegi ekonomikalyq tetikterdi qalyptastyrugha arnaydy.

Bizding elimizde memlekettik kadr sayasatynyng basym baghyty - bilim beru sayasaty, qazirgi zamanghy bilim sapasyna qol jetkizu, bilim sapasynyng adam, qogham jәne memleketting ózekti jәne keleshegi bar qajettilikterine sәikestigi. Ol últtyq qauipsizdigimizdi, azamattar men elimizding әl-auqatynyng artuyn qamtamasyz etetin asa manyzdy faktorgha ainaluda.

Kadr sayasaty – búl halyq sharuashylyghynyn, ondaghy salalardy iskerlik qabileti bar qyzmetshilermen qamtamassyz etuge baghyttalghan manyzdy qaghidalar, prinsipter jәne osylardan tuyndaytyn faktorlar, әdister jiyntyghy. Óndiristing barlyq jýiesinde, barlyq buyndarynda basqarudy kadrlar jýzege asyrady.

Kadr júmysy degenimiz, kadr sayasatynyng maqsaty men prinsipterin jýzege asyrudy qamtamasyz etuding nyshandary, tәsilderi, baghyttary men sharttary. Kadrlarmen júmys isteu jýiesine kadrlardy dayarlau, ornalastyru, paydalanu, mamandyghyn jetildiru, oryn auysuyn josparlau jәne rezerv qúru, attestisiyalau, iskerlikpen júmys isteuin qamtamasyz etu t.b. jatady. Ony úiymdastyrudyng nyshandary men tәsilderi basqaru kadrlary kategoriyasynyng erekshelikterine qaray qúrylady.

Óndiristi basqaru kadrlarmen júmys jýiesi birneshe negizgi elementterden qúralady. Árbir organgha, buyngha jýkteletin, basqaru qyzmetining kólemi men sipatyna qaray jalpy qyzmetshiler sany, olardyng kәsiptik jәne lauazymdyq qúramy aiqyndalady. Basqaru kadrlarymen júmys isteuding ekinshi elementi basqarma qyzmetshilerining jekelegen katigoriyalarynyng jauap beruge, tiyisti talaptaryn, yaghny neni bilu, neni isteu aluyn jәne sol lauazymdylyghy qyzmetkerler qanday isti menge alatyndyghyn aiqyndau bolyp sanalady. Búl ýshin basshy mamandardyng biliktilik modelin qúru qajet. Osydan keyin óndiristing basqaru jýiesindegi kadrlardy irikteu, ornalastyru jәne oryn auystyruyn úiymdastyru sharalary bastalady.

Kadrlardy irikteu – búl negizgi qyzmet talaptaryna say keletin adamdardy izdestiru jәne zertteu prosesi. Kadrlardy irikteu prosesi belgili bir elementterden túrady: bos qyzmetterding sipattamasy (pravosy men mindetteri, qatar baghynu, sol qyzmetke tәn qajetti sapanyng boluy); bar kandidattar turaly mәlimetter jinau; kandidattardy irikteu jýiesin oilastyru (olardyng qolayly jәne qolaysyz sapalaryn salystyru); neghúrlym qolayly ýmitkerlerdi tandau; kandidattardy songhy ret baghalau jәne tandau; qyzmetke ornalasatyn kandidatty atau.

Adam resurstaryn paydalanu tiyimdiligine iyek sýiep, memlekettik qyzmetshilerdi kәsibiylendiru dengeyine baghdar ústanghan memlekettik kadr sayasaty – elimizding enbek әleuetin qalyptastyru, damytu jәne útymdy paydalanu jónindegi jalpymemlekettik strategiya bolyp tabylady. Sonymen belgili bir saladaghy kadrlardyng shaghyn jýiesi – bir-birimen kýrdeli qarym-qatynasqa týsetin adamdardyng kәsiby әleuetining jiyntyghyn bildiredi. Osy bir shaghyn jýiening negizin personalmen jýrgiziletin tómendegidey júmystar tizbegi qúraydy. Endi osy tizbekterdi tarqata sóz etetin bolsaq, olar memlekettik kadr sayasaty, kadrlardy josparlau, irikteu, oqytu, negizdeu, damytu, sapaly júmys isteu ýshin tiyisti jaghdaylarmen qamtamasyz etu jәne t.b. bolyp saralanady.

Jas zertteushi A.B.Altynbekov: «Býgingi qúbylmaly, ózgeriske toly әlemdik jәne aimaqtyq daghdarys pen túraqsyzdyq jaghdayynda jastardyng júmyssyzdyghy men júmysbastylyghyn zertteu óte ózekti mәsele bolyp tabylady. Bizding oiymyzsha, jastardyng júmyssyzdyghymen qatar jastardyng enbek qúndylyqtary, enbekke qatynasy, kәsiby dengeyi, júmysty sapaly әri joghary dengeyde oryndauy júmyssyzdyqtan da ózekti mәsele. Sebebi, әlemning kóptegen memleketterining tәjiriybesi jastardy júmyspen qamtugha bolatyndyghyn kórsetti, sonymen qatar, jastardyng kәsiby dengeyining tómendigi, enbek qúndylyqtarynyng әlsizdigi onyng júmysyn sapaly әri júmys berushige paydaly etip oryndaugha kepildik bermeytinin de kórsetip otyr. Júmystyng kәsiby dengeyde oryndalmauy týrli mekemelerding (kompaniyalardyn) ósip-órkendeuine negizgi kedergi bolatyn faktor ekeni de dәleldeudi qajet etpeytin tújyrym dep oilaymyz» deydi.

Atap aitqanda kez-kelgen qoghamnyng nemese memleketting ilgeri damuynyng asa manyzdy strategiyalyq mindeti adam faktoryn belsendi etu negizinde qoghamnyng kadrlyq әleuetin qalyptastyru jәne ony tiyimdi paydalanu bolyp tabyladyghy da anyqtama berudi kerek etpeytin aqiqat. Osy bir biz sóz etken mindetting ózektiligi eng aldymen, onyng qoghamdyq damuynyng tek qúraly ghana emes, sonymen birge týpkilikti mәni ekendigimen de tyghyz baylanysty bolyp keledi. Bir sózben aitqan shaqta, memlekettik kadr sayasaty enbekti, týrli basqaru dengeylerindegi personaldy basqaru organdary, yaghny óz dengeyinde kadr sayasatyn әzirleytin úiymnyng personaldy basqaru qyzmetteri arqyly jýzege asyryluy tiyis bolatyn keshendi is-shara bolyp sanalady.

Songhy 30 jyl kóleminde oryn alghan Qazaqstannyng sayasy jәne ekonomikalyq jýiesining ózgerui azamattardyng kәsiby enbekke qabilettiligin útymdy paydalanu men óndirgishtigin basqaruda memleket rólining de ózgeruine, týrlenuine sebepshi boldy desek artyq aitqanymyz emes. Alayda, búl memleketting osy ýderisterdi retteytin qyzmetterining tolyq joyyluyna alyp kelmeydi. Qogham damuyn kadrlarmen qamtamasyz etu mindetterining sapasy – memleketting manyzdy jәne ajyratylmas qyzmeti, ol memlekettik kadr sayasatynan naqtyly kórinedi.

Eng birinshisi, teoriyagha kónil audaru memlekettik kadr sayasatyn qúrudyng irgeli negizderin bólip kórsetu qajettiligine baylanysty. Al, ekinshiden, qogham әldeqashan kәsiby tәjiriybening úrpaqtan-úrpaqqa stihiyaly týrde berilu kezeninen ótip ketti. Kadr әleueti qogham damuynyng asa manyzdy faktoryna ainaldy, ol jeke túlgha mýddesindegi de, sonday-aq, qogham mýddesindegi de qajettilikti retteudi kózdeydi. Múnday tәjiriybe memlekettik kadr sayasaty dep atalmasa da, damyghan ekonomika tәjiriybeleri kórsetkendey, búlaysha retteuding manyzdy subektisi memleket bolyp tabylady. Ýshinshiden, býgingi kýni elimizding kadr әleuetining sapalyq jәne sandyq sipattamasyn baqylap qana otyrudyng jetkiliksizdigi belgili. Ony iske asyru ýshin jaghday tughyzudy ýirenu qajet. Osy saladaghy memleket qyzmetining negizgi mәni de dәl osy mindetke kelip tireledi. Yaghni, ekonomikagha qansha kadrdyng qajet ekenine boljam jasau. Múnyng kýrdeliligi ótpeli kezende qandayda bir boljam jasaudyng qiyndyghynda. Kelesi mәsele aldynghy mәseleden tuyndaydy, búl dayarlap shygharghan kadrlardyng ekonomikanyng qajettilikterine, talaptaryna say kelmeuinde. Ýshinshisi – kәsiby biliktilik qúrylymynyn, súranys pen úsynystyng tengerimsizdigi, búlarda óz bastauyn sodan alady.

Býginde kadrlardy memlekettik basqaru tәjiriybesining teoriyalyq túrghydan negizdeletini turaly tek bir sharttylyqpen ghana aitugha bolady. Kóbinese dúrys, taza maghyna ózindik ereksheligi bar әdisnama, tiyisinshe, memlekettik kadr sayasaty salasyndaghy ýderisterdi ózindik baghalau qúraly bolyp tabylady.

Kadrlardy josparlau qansha qyzmetker bar, olardyng biliktilik dengeyi qanday, personaldy josparlauda qashan jәne qay jerde qajet bolady, qajetti personaldy qalay tartugha bolady jәne artyq personaldy qalay qysqartugha bolady, әleumettik aspektilerdi eskere otyryp, shtat qysqartudy nemese shtatqa tartudy qalay paydalanugha bolady (kadrlardy paydalanudy josparlau), kadrlardyng biliktiligin arttyrugha qalaysha maqsatty týrde jәrdemdesuge bolady jәne olardyng bilimderin ózgertip otyratyn talaptargha sәikes (kadrlardy damytudy josparlau) beyimdeuge bolady, josparlanghan kadrlyq is-sharalar qanday shyghyndardy talap etedi (personaldy ústaugha júmsalatyn shyghyndar) degen siyaqty súraqtargha jauap beruge tiyis.

Ábil-Serik Áliakbar

Abai.kz