سوڭى 30 جىلداعى ەلىمىزدىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ وزگەرۋى جۇمىسقا جارامدى ازاماتتاردىڭ كاسىبي ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىن ۇتىمدى پايدالانۋ مەن ىسكەرلىگىن باسقارۋدعا قاتىستى مەملەكەتتىڭ ءرولىنىڭ دە وزگەرۋىنە، تۇرلەنۋىنە نەگىز بولدى. الايدا، بۇل مەملەكەتتىڭ وسى ۇدەرىستەردى رەتتەيتىن قىزمەتتەرىنىڭ تولىق جويىلۋىنا الىپ كەلمەيدى. قوعام دامۋىن كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتتەرىنىڭ ساپاسى - مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى جانە اجىراتىلماس قىزمەتى، ول مەملەكەتتىك كادر ساياساتىنان ناقتىلى كورىنەدى.

مەملەكەتتىك كادر ساياساتى ەڭبەكتى، ءتۇرلى باسقارۋ دەڭگەيلەرىندەگى پەرسونالدى باسقارۋ ورگاندارى، ياعني ءوز دەڭگەيىندە كادر ساياساتىن ازىرلەيتىن ۇيىمنىڭ پەرسونالدى باسقارۋ قىزمەتتەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس.

كادرلىق ساياساتتىڭ نەگىزگى مازمۇنى مىنالار بولىپ تابىلادى: بىرىنشىدەن، كادرلاردى جوسپارلاۋ، ىرىكتەۋ جانە قۇرىلىمدى جوعارى ساپالى كادرلارمەن جاساقتاۋ، ولاردى قىزمەتتەن بوساتۋ (زەينەت جاسىنا كەلۋ، جۇمىستان شىعارۋ), كادرلىق اعىمدى تالداۋ مەن تاعى باسقالار; ەكىنشىدەن، قىزمەتشىلەردىڭ كاسىبي بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ مەن قايتا دايارلاۋ، اتتەستاتسيادان وتكىزۋ، كاسىبي دەڭگەيىن انىقتاۋ، قىزمەتتە جوعارىلاۋدى ۇيىمداستىرۋ; ۇشىنشىدەن، كادرلاردىڭ ەڭبەككە ىنتالىلىعىن دامىتۋ، الەۋمەتتىك تولەمدەر تولەۋ.

مەملەكەت - ارنايى باسقارۋ مەن ماجبۇرلەۋ اپپاراتى بار، قوعامنىڭ وكىلى بولا تۇرا، ونى باسقاراتىن جانە ونىڭ دامۋىن قامتاماسىز ەتەتىن بۇقارالىق بيلىكتىڭ، ەگەمەندى، ساياسي ۇيىمى.

«كادر» تەرمينى (العاشقى رەت نەمىس جانە فرانتسۋز تىلدەرىندە «شەڭبەر» دەگەن ماعىنانى بىلدىرگەن) باسقارۋ سالاسىنداعى قولدانىسقا اسكەري لەكسيكوننان كەلگەن، وندا كاسىبي قاتارداعى اسكەري جاۋىنگەرلەر توبى مەن كوماندالىق قۇرامدى جانە اسكەر رەزەرۆىن اتاعان. ۆ.ي.ءدالدىڭ سوزدىگىندە كەلەسى انىقتاما بەرىلگەن: «كادرلار (فر.) - اسكەري بولىمدەر مەن پولكتەردىڭ نەگىزىن قۇرايتىن وفيتسەرلەر، ۋنتەرلەر جانە قاتارداعى اسكەري جاۋىنگەرلەر» دەپ انىقتاما بەرىلگەن رەسەيدە فرانتسۋز تىلىندەگى «Cadre» ءسوزى XIX عاسىردىڭ 20-جىلدارى قولدانىلا باستاعان. ەڭ العاشىندا اسكەر جاساقتاۋداعى رەسمي قۇجاتتاردا اسكەري-اكىمشىلىك تەرمينى رەتىندە قولدانىلعان.

مەملەكەتتىك كادر ساياساتى - ەلىمىزدىڭ ەڭبەك الەۋەتىن قالىپتاستىرۋ، دامىتۋ جانە ۇتىمدى پايدالانۋ جونىندەگى جالپىمەملەكەتتىك ستراتەگيا. كادرلاردىڭ شاعىن جۇيەسى - ءبىر-بىرىمەن كۇردەلى قارىم-قاتىناسقا تۇسەتىن ادامدار جيىنتىعى; بۇل شاعىن جۇيەنىڭ نەگىزىن پەرسونالمەن جۇرگىزىلەتىن مىناداي جۇمىستار قۇرايدى: مەملەكەتتىك كادر ساياساتى، كادرلاردى جوسپارلاۋ، ىرىكتەۋ، وقىتۋ، نەگىزدەۋ، دامىتۋ، ساپالى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ءتيىستى جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ت.ب. كەز-كەلگەن قوعامنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ ىلگەرى دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق مىندەتى ادام فاكتورىن بەلسەندى ەتۋ نەگىزىندە قوعامنىڭ كادرلىق الەۋەتىن قالىپتاستىرۋ جانە ونى ءتيىمدى پايدالانۋ بولىپ تابىلادى. اتالعان مىندەتتىڭ وزەكتىلىگى ەڭ الدىمەن، ونىڭ قوعامدىق دامۋىنىڭ تەك قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇپكىلىكتى ءمانى ەكەندىگىمەن دە تىعىز بايلانىستى.

مەملەكەت قوعامنىڭ كادر الەۋەتىن كاسىبي دامىتۋ سالاسىندا نەگىزگى قاعيداتتار مەن باسىمدىقتار ازىرلەۋدى قامتاماسىز ەتە وتىرىپ، كادر ساياساتى ارقىلى ءوزىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن قوعامدى توپتاستىرۋعا، بىرىڭعاي الەۋمەتتىك-مادەني كەڭىستىكتى ساقتاۋعا، ءاربىر ازاماتتىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ وسۋىنە; قوعامنىڭ كادر الەۋەتىنىڭ قاجەتتىلىگىن باسقاراتىن سۋبەكتىلەردى ەكونوميكالىق تۇرعىدان ىنتالاندىراتىن قاعيداتتار مەن تەتىكتەردى ازىرلەۋگە; قوعامدى بەيكاسىبيلىكتەن، بىلىمسىزدىكتەن قورعاۋ ءۇشىن قۇقىقتىق جانە ۇيىمداستىرۋشىلىق نەگىزدەر قالىپتاستىرۋعا; كاسىبي قىزمەت تۇرلەرىمەن اينالىساتىن ازاماتتاردىڭ مۇددەلەرىن قورعاۋ، ولارعا كەپىلدىك جانە وتەماقى بەرۋ جۇيەسىن قۇرۋعا; ادامعا تۇرۋعا لايىق باسپانا جاعدايلارىن، ولاردىڭ قابىلەتتەرىن دامىتۋ مەن قولدانۋدى قامتاماسىز ەتەتىن الەۋمەتتىك-مادەني كەڭىستىك قۇرۋ ەتۋ ءۇشىن قازاقستان ايماقتارىنا كادر الەۋەتىن بەلۋ جونىندەگى ەكونوميكالىق تەتىكتەردى قالىپتاستىرۋعا ارنايدى.

ءبىزدىڭ ەلىمىزدە مەملەكەتتىك كادر ساياساتىنىڭ باسىم باعىتى - ءبىلىم بەرۋ ساياساتى، قازىرگى زامانعى ءبىلىم ساپاسىنا قول جەتكىزۋ، ءبىلىم ساپاسىنىڭ ادام، قوعام جانە مەملەكەتتىڭ وزەكتى جانە كەلەشەگى بار قاجەتتىلىكتەرىنە سايكەستىگى. ول ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزدى، ازاماتتار مەن ەلىمىزدىڭ ءال-اۋقاتىنىڭ ارتۋىن قامتاماسىز ەتەتىن اسا ماڭىزدى فاكتورعا اينالۋدا.

كادر ساياساتى – بۇل حالىق شارۋاشىلىعىنىڭ، ونداعى سالالاردى ىسكەرلىك قابىلەتى بار قىزمەتشىلەرمەن قامتاماسسىز ەتۋگە باعىتتالعان ماڭىزدى قاعيدالار، پرينتسيپتەر جانە وسىلاردان تۋىندايتىن فاكتورلار، ادىستەر جيىنتىعى. ءوندىرىستىڭ بارلىق جۇيەسىندە، بارلىق بۋىندارىندا باسقارۋدى كادرلار جۇزەگە اسىرادى.

كادر جۇمىسى دەگەنىمىز، كادر ساياساتىنىڭ ماقساتى مەن پرينتسيپتەرىن جۇزەگە اسىرۋدى قامتاماسىز ەتۋدىڭ نىشاندارى، تاسىلدەرى، باعىتتارى مەن شارتتارى. كادرلارمەن جۇمىس ىستەۋ جۇيەسىنە كادرلاردى دايارلاۋ، ورنالاستىرۋ، پايدالانۋ، ماماندىعىن جەتىلدىرۋ، ورىن اۋىسۋىن جوسپارلاۋ جانە رەزەرۆ قۇرۋ، اتتەستيتسيالاۋ، ىسكەرلىكپەن جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ ت.ب. جاتادى. ونى ۇيىمداستىرۋدىڭ نىشاندارى مەن تاسىلدەرى باسقارۋ كادرلارى كاتەگورياسىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي قۇرىلادى.

ءوندىرىستى باسقارۋ كادرلارمەن جۇمىس جۇيەسى بىرنەشە نەگىزگى ەلەمەنتتەردەن قۇرالادى. ءاربىر ورگانعا، بۋىنعا جۇكتەلەتىن، باسقارۋ قىزمەتىنىڭ كولەمى مەن سيپاتىنا قاراي جالپى قىزمەتشىلەر سانى، ولاردىڭ كاسىپتىك جانە لاۋازىمدىق قۇرامى ايقىندالادى. باسقارۋ كادرلارىمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ ەكىنشى ەلەمەنتى باسقارما قىزمەتشىلەرىنىڭ جەكەلەگەن كاتيگوريالارىنىڭ جاۋاپ بەرۋگە، ءتيىستى تالاپتارىن، ياعني نەنى ءبىلۋ، نەنى ىستەۋ الۋىن جانە سول لاۋازىمدىلىعى قىزمەتكەرلەر قانداي ءىستى مەڭگە الاتىندىعىن ايقىنداۋ بولىپ سانالادى. بۇل ءۇشىن باسشى مامانداردىڭ بىلىكتىلىك مودەلىن قۇرۋ قاجەت. وسىدان كەيىن ءوندىرىستىڭ باسقارۋ جۇيەسىندەگى كادرلاردى ىرىكتەۋ، ورنالاستىرۋ جانە ورىن اۋىستىرۋىن ۇيىمداستىرۋ شارالارى باستالادى.

كادرلاردى ىرىكتەۋ – بۇل نەگىزگى قىزمەت تالاپتارىنا ساي كەلەتىن ادامداردى ىزدەستىرۋ جانە زەرتتەۋ پروتسەسى. كادرلاردى ىرىكتەۋ پروتسەسى بەلگىلى ءبىر ەلەمەنتتەردەن تۇرادى: بوس قىزمەتتەردىڭ سيپاتتاماسى (پراۆوسى مەن مىندەتتەرى، قاتار باعىنۋ، سول قىزمەتكە ءتان قاجەتتى ساپانىڭ بولۋى); بار كانديداتتار تۋرالى مالىمەتتەر جيناۋ; كانديداتتاردى ىرىكتەۋ جۇيەسىن ويلاستىرۋ (ولاردىڭ قولايلى جانە قولايسىز ساپالارىن سالىستىرۋ); نەعۇرلىم قولايلى ۇمىتكەرلەردى تاڭداۋ; كانديداتتاردى سوڭعى رەت باعالاۋ جانە تاڭداۋ; قىزمەتكە ورنالاساتىن كانديداتتى اتاۋ.

ادام رەسۋرستارىن پايدالانۋ تيىمدىلىگىنە يەك سۇيەپ، مەملەكەتتىك قىزمەتشىلەردى كاسىبيلەندىرۋ دەڭگەيىنە باعدار ۇستانعان مەملەكەتتىك كادر ساياساتى – ەلىمىزدىڭ ەڭبەك الەۋەتىن قالىپتاستىرۋ، دامىتۋ جانە ۇتىمدى پايدالانۋ جونىندەگى جالپىمەملەكەتتىك ستراتەگيا بولىپ تابىلادى. سونىمەن بەلگىلى ءبىر سالاداعى كادرلاردىڭ شاعىن جۇيەسى – ءبىر-بىرىمەن كۇردەلى قارىم-قاتىناسقا تۇسەتىن ادامداردىڭ كاسىبي الەۋەتىنىڭ جيىنتىعىن بىلدىرەدى. وسى ءبىر شاعىن جۇيەنىڭ نەگىزىن پەرسونالمەن جۇرگىزىلەتىن تومەندەگىدەي جۇمىستار تىزبەگى قۇرايدى. ەندى وسى تىزبەكتەردى تارقاتا ءسوز ەتەتىن بولساق، ولار مەملەكەتتىك كادر ساياساتى، كادرلاردى جوسپارلاۋ، ىرىكتەۋ، وقىتۋ، نەگىزدەۋ، دامىتۋ، ساپالى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن ءتيىستى جاعدايلارمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە ت.ب. بولىپ سارالانادى.

جاس زەرتتەۋشى ا.ب.التىنبەكوۆ: «بۇگىنگى قۇبىلمالى، وزگەرىسكە تولى الەمدىك جانە ايماقتىق داعدارىس پەن تۇراقسىزدىق جاعدايىندا جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىعى مەن جۇمىسباستىلىعىن زەرتتەۋ وتە وزەكتى ماسەلە بولىپ تابىلادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، جاستاردىڭ جۇمىسسىزدىعىمەن قاتار جاستاردىڭ ەڭبەك قۇندىلىقتارى، ەڭبەككە قاتىناسى، كاسىبي دەڭگەيى، جۇمىستى ساپالى ءارى جوعارى دەڭگەيدە ورىنداۋى جۇمىسسىزدىقتان دا وزەكتى ماسەلە. سەبەبى، الەمنىڭ كوپتەگەن مەملەكەتتەرىنىڭ تاجىريبەسى جاستاردى جۇمىسپەن قامتۋعا بولاتىندىعىن كورسەتتى، سونىمەن قاتار، جاستاردىڭ كاسىبي دەڭگەيىنىڭ تومەندىگى، ەڭبەك قۇندىلىقتارىنىڭ السىزدىگى ونىڭ جۇمىسىن ساپالى ءارى جۇمىس بەرۋشىگە پايدالى ەتىپ ورىنداۋعا كەپىلدىك بەرمەيتىنىن دە كورسەتىپ وتىر. جۇمىستىڭ كاسىبي دەڭگەيدە ورىندالماۋى ءتۇرلى مەكەمەلەردىڭ (كومپانيالاردىڭ) ءوسىپ-وركەندەۋىنە نەگىزگى كەدەرگى بولاتىن فاكتور ەكەنى دە دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن تۇجىرىم دەپ ويلايمىز» دەيدى.

اتاپ ايتقاندا كەز-كەلگەن قوعامنىڭ نەمەسە مەملەكەتتىڭ ىلگەرى دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى ستراتەگيالىق مىندەتى ادام فاكتورىن بەلسەندى ەتۋ نەگىزىندە قوعامنىڭ كادرلىق الەۋەتىن قالىپتاستىرۋ جانە ونى ءتيىمدى پايدالانۋ بولىپ تابىلادىعى دا انىقتاما بەرۋدى كەرەك ەتپەيتىن اقيقات. وسى ءبىر ءبىز ءسوز ەتكەن مىندەتتىڭ وزەكتىلىگى ەڭ الدىمەن، ونىڭ قوعامدىق دامۋىنىڭ تەك قۇرالى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە تۇپكىلىكتى ءمانى ەكەندىگىمەن دە تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقان شاقتا، مەملەكەتتىك كادر ساياساتى ەڭبەكتى، ءتۇرلى باسقارۋ دەڭگەيلەرىندەگى پەرسونالدى باسقارۋ ورگاندارى، ياعني ءوز دەڭگەيىندە كادر ساياساتىن ازىرلەيتىن ۇيىمنىڭ پەرسونالدى باسقارۋ قىزمەتتەرى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس بولاتىن كەشەندى ءىس-شارا بولىپ سانالادى.

سوڭعى 30 جىل كولەمىندە ورىن العان قازاقستاننىڭ ساياسي جانە ەكونوميكالىق جۇيەسىنىڭ وزگەرۋى ازاماتتاردىڭ كاسىبي ەڭبەككە قابىلەتتىلىگىن ۇتىمدى پايدالانۋ مەن وندىرگىشتىگىن باسقارۋدا مەملەكەت ءرولىنىڭ دە وزگەرۋىنە، تۇرلەنۋىنە سەبەپشى بولدى دەسەك ارتىق ايتقانىمىز ەمەس. الايدا، بۇل مەملەكەتتىڭ وسى ۇدەرىستەردى رەتتەيتىن قىزمەتتەرىنىڭ تولىق جويىلۋىنا الىپ كەلمەيدى. قوعام دامۋىن كادرلارمەن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتتەرىنىڭ ساپاسى – مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى جانە اجىراتىلماس قىزمەتى، ول مەملەكەتتىك كادر ساياساتىنان ناقتىلى كورىنەدى.

ەڭ ءبىرىنشىسى، تەورياعا كوڭىل اۋدارۋ مەملەكەتتىك كادر ساياساتىن قۇرۋدىڭ ىرگەلى نەگىزدەرىن ءبولىپ كورسەتۋ قاجەتتىلىگىنە بايلانىستى. ال، ەكىنشىدەن، قوعام الدەقاشان كاسىبي تاجىريبەنىڭ ۇرپاقتان-ۇرپاققا ستيحيالى تۇردە بەرىلۋ كەزەڭىنەن ءوتىپ كەتتى. كادر الەۋەتى قوعام دامۋىنىڭ اسا ماڭىزدى فاكتورىنا اينالدى، ول جەكە تۇلعا مۇددەسىندەگى دە، سونداي-اق، قوعام مۇددەسىندەگى دە قاجەتتىلىكتى رەتتەۋدى كوزدەيدى. مۇنداي تاجىريبە مەملەكەتتىك كادر ساياساتى دەپ اتالماسا دا، دامىعان ەكونوميكا تاجىريبەلەرى كورسەتكەندەي، بۇلايشا رەتتەۋدىڭ ماڭىزدى سۋبەكتىسى مەملەكەت بولىپ تابىلادى. ۇشىنشىدەن، بۇگىنگى كۇنى ەلىمىزدىڭ كادر الەۋەتىنىڭ ساپالىق جانە ساندىق سيپاتتاماسىن باقىلاپ قانا وتىرۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى بەلگىلى. ونى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاعداي تۋعىزۋدى ۇيرەنۋ قاجەت. وسى سالاداعى مەملەكەت قىزمەتىنىڭ نەگىزگى ءمانى دە ءدال وسى مىندەتكە كەلىپ تىرەلەدى. ياعني، ەكونوميكاعا قانشا كادردىڭ قاجەت ەكەنىنە بولجام جاساۋ. مۇنىڭ كۇردەلىلىگى وتپەلى كەزەڭدە قاندايدا ءبىر بولجام جاساۋدىڭ قيىندىعىندا. كەلەسى ماسەلە الدىڭعى ماسەلەدەن تۋىندايدى، بۇل دايارلاپ شىعارعان كادرلاردىڭ ەكونوميكانىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە، تالاپتارىنا ساي كەلمەۋىندە. ءۇشىنشىسى – كاسىبي بىلىكتىلىك قۇرىلىمىنىڭ، سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ تەڭگەرىمسىزدىگى، بۇلاردا ءوز باستاۋىن سودان الادى.

بۇگىندە كادرلاردى مەملەكەتتىك باسقارۋ تاجىريبەسىنىڭ تەوريالىق تۇرعىدان نەگىزدەلەتىنى تۋرالى تەك ءبىر شارتتىلىقپەن عانا ايتۋعا بولادى. كوبىنەسە دۇرىس، تازا ماعىنا وزىندىك ەرەكشەلىگى بار ءادىسناما، تيىسىنشە، مەملەكەتتىك كادر ساياساتى سالاسىنداعى ۇدەرىستەردى وزىندىك باعالاۋ قۇرالى بولىپ تابىلادى.

كادرلاردى جوسپارلاۋ قانشا قىزمەتكەر بار، ولاردىڭ بىلىكتىلىك دەڭگەيى قانداي، پەرسونالدى جوسپارلاۋدا قاشان جانە قاي جەردە قاجەت بولادى، قاجەتتى پەرسونالدى قالاي تارتۋعا بولادى جانە ارتىق پەرسونالدى قالاي قىسقارتۋعا بولادى، الەۋمەتتىك اسپەكتىلەردى ەسكەرە وتىرىپ، شتات قىسقارتۋدى نەمەسە شتاتقا تارتۋدى قالاي پايدالانۋعا بولادى (كادرلاردى پايدالانۋدى جوسپارلاۋ), كادرلاردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋعا قالايشا ماقساتتى تۇردە جاردەمدەسۋگە بولادى جانە ولاردىڭ بىلىمدەرىن وزگەرتىپ وتىراتىن تالاپتارعا سايكەس (كادرلاردى دامىتۋدى جوسپارلاۋ) بەيىمدەۋگە بولادى، جوسپارلانعان كادرلىق ءىس-شارالار قانداي شىعىنداردى تالاپ ەتەدى (پەرسونالدى ۇستاۋعا جۇمسالاتىن شىعىندار) دەگەن سياقتى سۇراقتارعا جاۋاپ بەرۋگە ءتيىس.

ءابىل-سەرىك الىاكبار

Abai.kz