Ekinshi dýniyejýzilik soghystan keyin nemis qalamgerleri bas qatyratyn súraq kóp boldy. Sonyng biri: «Alty jyldyq soghys kezindegi ómir sýru daghdysy ózgerdi jәne eski mәdeniyet joyylugha shaq qaldy, tipti búrynghyday ómir sýru mýmkin emeske ainaldy; soghystan keyin búrynghy mәdeniyetti dәl sol qalpynda eshkim qabylday almas edi; endi qalay jazu kerek?». Búl súraqqa Genrih Byolli ózining ataqty maniyfesinde jauap berdi.

1945 jyldan keyin jaza bastaghan bizding úrpaqtyng tuyn­dylary «qirandy әdebiyet» dep atalyp, qalamgerlerdi eshkim kózge ilmedi. Biz búl atqa qarsy shyqpadyq, sebebi dúrysy osy. Shygharmalarymyzgha arqau etken adamdardyng bәri, shynymen qirandylar arasynda ómir sýretin, soghystan tityqqan erkekter, әielder, tipti balalar bolatyn. Olardyng kózi ashyq edi jәne eshteneni nazarynan tys qaldyrmaytyn. Beybitshilik ornady dep aitqanymyzben, sol kezdegi adamdardyng ortasynda, seziminde, olardyng ózinde hәm ainalasynda idilliya bolmady. Biz qalamgerler, qarapayym «kishkentay adamdarmen» jaqyn bolghanymyz sonsha, qara bazardaghy saudagerler men solardan japa shekkenderden, bosqyndardan, otanynan aiyrylghandardan, eng bastysy ózimiz ókili bolghan jәne adam aitsa nanghysyz oqighalargha tap bolyp, ýiine oralghan buynnan aiyrmashylyghymyzdy bayqay almadyq. Olar eshkim ayaqtalady dep oilamaghan soghystan oraldy.
Mine, biz solay maydan haqynda, oralu jayynda, soghysta ne kórgenimizdi, qirandylar turaly jazdyq. Sol ýshin jana әdebiyetke osy ýsh sóz baylanyp qaldy: «soghys әdebiyeti», «oralghandar әdebiyeti» jәne «qirandy әdebiyet».
Búl ataudyng barlyghyn aqtap alugha bolady: alty jyldyq úzaq soghys boldy; biz sol qandy maydannan qaytyp oraldyq; oralghan song talqandalghan qalalar­dy kórip, qiraghan taghdyrlar turaly shygharma jazdyq. Mәsele atauynda emes. Degenmen sol atau­dy aitqandaghy dauys yrghaghy qyzyq, tipti ýreyli estiletin edi. Soghystyng bolghanyna, bәrining qirandy astynda qalghanyna bola bizdi eshkim kinәlamady dep oilaymyn, biraq soghysty jәne sonyng saldaryn kórip jýrgenimizding ózi ózgeler ýshin oghashtau edi. Alayda bәrin óz kózimizben kórdik, kórip qana qoymay asqan qyraghylyqpen qaradyq. Sebebi jazushynyng kózi – jazu qúralynyng biri. Zamandasty idilliyalyq әlemge alyp ketu – qatigezdik, al onyng qiraghan әlemde oyanuy – qorqynyshty týske tap bolghanday әser qaldyrar edi. Bolmasa bir-birimizben soqyrteke oinauymyz kerek pe edi?! Fransuz revolusiyasy bastalghanda fransuz aqsýiekterining tandanysy qorqynyshqa úlasyp, basyna nayzaghay týskendey әser qaldyrdy, búlay bolady dep eshkim oilamady. Ghasyrgha juyq uaqyt idilliyalyq eles qughan hanymdar men myrzalar «malshy róline» enip, oidan shygharylghan peyzajda seruendep, әn aityp, oinap-kýlip, kitaptaghy provinsiyalyq mahabbatqa eligip, irip-shiruge shaq qalghan jan-dýniyesimen provinsiyalyq tazalyq pen pәktikti somdap, soqyrteke oinaumen ótti.
Biraq fransuz halqy búl idilliyalyq oiyn­gha revolusiyamen jauap berdi jәne onyng nәtiyjesin kórip otyrmyz. Bir jarym ghasyr ótkennen keyin, onyng qaydan shyqqanyn úmytyp jýrsek te, revolusiya syigha tartqan erkindikke qol jetkizdik.

HIH ghasyrdyng basynda Londonda bir jas jigit boldy. Ómiri sýrensiz edi: әkesi taqyrgha otyryp, qaryzdyng qarmauyna týsti, al ózi oquyn týzep, qashan tilshi bolghansha ayaq kiyim mayyn shygharatyn fabrikada júmys istedi. Sodan keyin ol roman jaza bastady. Týrmelerge, kedeylerge arnalghan baspanalargha, aghylshyn mektepterine jazushynyng kózimen qarady – kórgenining bәri súryqsyz bolsa da, jazdy. Tipti onyng kitaptary oqyrmanyn tapty: kóp oqyldy, qalamgerlerding bәrine birdey búiyra bermeytin baq bitti, jetistikke qol jetkizdi. Múnyng arqasynda týrmeler taratylyp, kedeylerge arnalghan baspanalar men mektepterge kópshilikting nazary audy, bәri ózgerip sala berdi. Jigitting esim-soyy – Charliz Dikkens. Onyng kózi shóldey qúrghap ta, kóldey túnyp ta emes, kóktem tanyndaghy shóp sekildi ylghaldanyp túratyn. Al «ylghal» latynsha humor (nmor – A.S.) dep atalady. Charliz Dikkens ótkir kózding hәm ótkir yumordyng iyesi edi. Ár nәrseni jiti baqylaytyny sonshalyq, eshqashan kezdestirmegen nәrselerding ózin surettey alatyn edi; ýlkeytkish әinekti kerek etpedi, dýrbige de jýginbedi.

Qaytalap aitugha mәjbýrmin: jazu­shy­nyng kózi, tipti eshqashan kórmegen nәrselerdi kóre alatyn ótkir kóz – jazu qúralynyng biri. Mysaly jazushy jertólege kóz tigedi: sol jerdegi ýstelding janynda nan iylep túrghan adam bar, ún úntaghynan beti appaq bolghan ol – naubayhanashy. Jazushy ony Gomer, Balizak, Dikkenstey kóredi. Bizge nan pisirip túrghan adam әlemning qúrdasy, sol sekildi kәri jәne ol aqyrzaman bolghansha joghalyp ketpeydi. Biraq jertóledegi adam temeki shegip, kinogha barady, al onyng úly Reseyde qaytys bolyp, búl jerden 3000 shaqyrym qashyqtyqtaghy bir auyldyng shetinde jerlengen, alayda onyng molasyn sýrip tastaghan, beyitining basynda krest te joq. Búnyng bәri – sabyrly, jýzi solghyn tartqan, bizge nan pisiretin adamnyng әlemi; osynau múng da, siyrek quanysh ta – jertóledegi naubayhanashyniki.
Al fabrikanyng shang basqan terezelerining syrtynda jazushynyng kózi júmysshy qyzgha týsedi, ol stanoktyng janynda túryp, týime jasaydy. Onsyz bizding ýstimizdegi kiyim kiyim emes, kórkimizdi ashpaytyn, jylytpaytyn jamylghy ghana bolar edi. Búl boyjetken júmys kýni ayaqtalghannan keyin ernine dalap jaghyp, kinogha barady, temeki shegedi jәne avtokólik jóndeytin nemese tramvay jýrgizetin jas jigitpen kezdesedi. Al anasynyng qirandylar astynda qalghany da – onyng әlemining bir bólshegi. Boyjetkenning sheshesi әk aralasqan qalyng qirandylardyng astynda jatyr jәne onyng molasyna da, naubayshy úlynyng basyna da krest qoyylmaghan. Tek keyde, jylyna bir ret, boyjetken sheshesi jatqan qirandygha kelip, gýl qoyyp ketedi.

Naubayhanashy da, boyjetken de – bizding uaqyttyng adamdary. Ekeui de uaqyt pen kenistik arasynda qalyqtap, sony tor sekildi qarmap alady. Olardy osy tordan bosatyp jiberu – ómirin qiimen ten, biraq jazushy ómirsiz jaza almaydy jәne qirandy әdebiyet bolmasa, olardyng ómirin kim saqtap qalady? Kózin tars júmghan jazushy ózining ishine ýniledi, óz әlemin jasay bastaydy. HH ghasyrdyng basynda Germaniyanyng ontýstigindegi bir týrmede әldebir jas jigit qalyng kitap jazyp shyqty; ol jazushy emes edi әri jazushy bola almady da, degenmen óte qalyng jәne oqugha ynghaysyz kitapty jazyp shyqty. Alayda janaghy jas jigit jazghan kitaptyng million danasy taralyp, Injilmen bәsekege týsti. Búl jan-dýniyesinde ashu men auru, jiyirkenish pen ózge de bәleden basqa eshtene joq kórsoqyr adamnyng tuyndysy edi. Biz kózimizdi ashsaq boldy, qayda qarasaq ta qirandylardy jәne zaghiyp, obrazdary jalghan, stiyli adam tózgisiz, ómirdi adamnyng kózimen emes, jan dýniyesining ainadan shaghylghan beynesi arqyly elestetken, ózin Adolif Gitler dep ataghan adamnyng qúrdymgha ketken jan-dýniyesin kóremiz.

Kimning kózi túmshalanbasa, sol shyn­dyq­ty anyq kóre alady. Al bizding ana tilimizdegi «kóru» sózi optikalyq kategoriyagha ghana jatpaydy, sonymen qatar kózi ashyq adam ýshin әrnening ishi mәlim jәne til qúraly arqyly bar dýniyening ishine ýniluge bolady. Jazushygha adamy әri «satylmaytyn kóz» kerek. Soqyrteke oinaudyng qajeti joq. Qyzghylt, kógildir, qara týsti kózildirikter bar emes pe – solar ómirdi qajet týske boyay alady. «Qyzghylt týsti kózildirikter» ýshin jaqsy aqsha tólenedi: qanshalyqty «tanymal» bolsa, satyp alugha sonshalyqty onay. «Qara týsti kózildirik» te arasynda sәnge ainalyp túrady jәne sol tústa oghan da jaqsy aqsha tólenedi. Biraq biz әlemdi adamnyng kózimen, qalay bar, solay kórgimiz keledi. Al sol adamnyng kózi shóldey qúrghap ta, kóldey túnyp ta emes, kóktem tanyndaghy shóp sekildi ylghaldanyp túratyn. Al ylghal latynsha humor ekenin eske salamyz. Bizding kózimiz shóldey qúrghap ta, kóldey túnyp ta túruy yqtimal, búl yumordyng jolyn jabady. Ár kýn sayyn adam kóp nәrse kóredi: nau- bayhanashynyn, fabrikadaghy qyzdyng jәne molanyng da beynesi kóz aldymyzdan ketpeydi. Qirandylardy, qiraghan qalalardy, molagha ainalghan eldi mekenderdi jәne zirattardyng ainalasynda sahna tәrizdi tizilip túrghan, adam túrmaytyn ýilerding sany ósip jatqanyn bayqaymyz. Shyn mәninde, sol adamdardyng saqtandyru kompaniyalarynyng kliyentteri, memleketting qol astyndaghy júmysshylar, әldebir qalanyng azamattary, qaryz berushiler men boryshkerler retinde basqarylatynyn kóremiz.

Bizding maqsatymyz – adam tek bireuding qol astynda basqarylyp jýru ýshin ómir sýrmeytinin, әlemdi qiratatyn kýsh tek syrttan kelmeytinin jәne birneshe jylda bәrin qalpyna keltiruge bolatynday sol kýshterge mәn bermey jýre beruge bolmaytynyn eskertu.

Batys europalyq bilimdi әlem ýshin Gomer kýdikten ada: Gomer – europalyq epostyng bastaushysy; biraq ol Troya soghysy jayynda, Troyanyng qirauy men Odisseyding oraluy turaly aitady. «Soghys әdebiyeti», «qirandy әdebiyet», «oralghandar әdebiyeti» – biz búdan úyalmauymyz kerek.
1952 jyl

Tәrjimalaghan Abzal Sýleymen,

«Solaqaylar» әdeby kluby

Abai.kz