Beysenbi, 28 Nauryz 2024
Biylik 3479 4 pikir 11 Mamyr, 2022 saghat 16:46

Memlekettik hatshy konstitusiyalyq reformany týsindiru turaly maqala jariyalady

Preziydent Qasym-Jomart Toqaev Ata Zangha engiziletin ózgerister men tolyqtyrular jobasy boyynsha biylghy 5 mausymda respublikalyq referendum ótkizu turaly Jarlyqqa qol qoydy. Memlekettik hatshy Erlan Qarin ózining «Konstitusiyagha engiziletin týzetuler boyynsha baghyt-baghdar» atty maqalasynda Ata Zangha engiziletin ózgeristerdi týsindirdi.

«Konstitusiyalyq reforma – Preziy­dent­ting nauryz aiyndaghy Qazaqstan halqyna Joldauynda aitylghan sayasy reformalar bagh­dar­lamasyn jýzege asyru ýshin qol­gha alynghan manyzdy is-shara.

Konstitusiyalyq týzetuler jobasy azamattardyng súranysyna negizdelgen jәne býkil qoghamnyng mýddesi ýshin jýzege asyrylmaq. Ata Zangha engiziletin ózgerister men to­lyq­tyrular jobasyn belgili zan­­ger-qúqyqtanushylar jәne kons­­titusiyalyq qúqyq salasy­nyng ma­mandary әzirledi. Oghan Kons­tiy­tusiyalyq Kenes ong baghasyn berdi.

Konstitusiyagha engiziletin ózgerister men tolyqtyrulardyng bәri ózara baylanysty jәne bir maqsatty kózdeydi. Atap aitqanda, mynaday ýderisterge qúqyqtyq negiz qalyptastyrugha arnalghan:

  1. Superpreziydenttik bas­qaru ýlgisi­nen preziydenttik respub­likagha týbegeyli kóshu;
  2. Birqatar biylik ókilettigin qayta bólu;
  3. Parlamentting rólin kýshey­tip, mәrtebesin arttyru;
  4. Eldi basqaru isine halyqtyng qatysu mýmkindigin keneytu;
  5. Azamattardyng qúqyqtaryn qorghau tәsilderin jetildiru.

«Qazaqstan Respublikasynyng Konstiy­tu­siyasyna ózgerister men tolyqtyrular engizu turaly» zang jobasy respubliy­kalyq baspasózde 6 mamyr kýni resmy týrde jariyalandy», -dedi ol.

Qarinning aituynsha, Kontitusiyanyng qazirgi jәne jana núsqasynyng aiyrmashylyghyn týsinu qiyndau, sondyqtan elge týsinikti bolu ýshin Negizgi Zannyng naqty baptary men tarmaqtary birneshe bólikke bólingen. Ol Superpreziydenttik basqaru ýl­gisinen preziydenttik respub­likagha týbegeyli kóshuding jýzege asatyny turaly bylay dep jazdy:

«Konstitusiyalyq reforma biylik tarmaq­tary arasyndaghy qarym-qatynas­tyng tepe-tendi­gin jәne ontayly boluyn qalyptas­tyrady. Sonday-aq preziydenttik instituttyng barynsha derbes boluyn qamtamasyz etedi.

Ata Zanymyzdyng 43-babyna 3-tar­maq qosylady. Onda Qazaq­stan Res­pub­liy­kasynyng Preziy­denti óz ókilettik­terin jýzege asyru kezeninde sayasy partiya­da bol­maugha tiyis dep kórsetiledi. Osy logiy­kagha sәikes Konstitusiya­lyq Sot­tyn, Joghar­­ghy Sottyng jәne ózge de sot­tar­dyng tór­agha­lary men sudiya­laryna, Orta­lyq saylau ko­­miys­­­siyasynyn, Joghary audiy­tor­lyq pa­la­tasynyng tóraghalary men mýsheleri­ne de osynday tyiym salynady (Konstitu­siya­nyng 23-baby 2-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Sonyng nәtiyjesinde sayasy bәseke artyp, barlyq sayasy partiyany damytugha birdey jaghday qalyptasady, derbes әri әdil sheshim qabyldaugha jol ashylady.

Memleket basshysy barlyq azamat­qa teng mýmkindik berilui­ning myzghy­mas kepili bolugha tiyis. Sol sebepti Konstiy­tusiyanyng 43-babyna 4-tarmaq qosylady. Onda «Preziydentting jaqyn tuys­tary memlekettik sayasy qyz­metshi­lerdin, kvaziy­memlekettik sektor subektileri basshy­larynyng qyzmetterin atqarugha qaqysy joq» dep kórsetiledi.

Júmys toby mýshelerining úsy­nysy boyynsha Túnghysh Pre­ziy­dentting Preziydent lauazymy­na qatarynan eki retten kóp say­lanuyna mýmkindik beretin bap­tyng (Konstitusiyanyng 42-baby 5-tarmaghynyng jana redak­siyasy), sonday-aq Túnghysh Pre­ziy­dentting mәrtebesi men ókilet­tikteri Kons­titusiyamen jәne kons­titu­siyalyq zanmen aiqynda­la­tyny turaly 46-baptyng 4-tarmaghy Ata Zannan alynyp tastalmaq.

Konstitusiyanyng 91-babynan Túnghysh Preziy­dentting tәuelsiz Qazaqstannyng negi­zin salushy degen mәrtebesi turaly nor­ma alynyp tastalady (Konstitusiya­nyng 91-baby 2-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Konstitusiyalyq reformanyng nәtiy­jesinde tiyisti aumaqtaghy ahual­gha jauapty jer­gilikti ókildi jәne atqarushy organ­dardyng jer­gilikti memlekettik basqaru jәne ózin-ózi basqaru ókilettikteri keneyedi.

Jobada Preziydentting oblystar, res­pub­likalyq manyzy bar qalalar men astana әkimderi aktilerining kýshin joyatyny ne qol­danyluyn tolyq nemese ishin­ara toqtata túratyny tura­ly qúzyretin jong kózdelgen (Kons­titusiyanyng 44-baby 3) tarmaq­shasynyng jana redaksiyasy).

Sonday-aq Preziydentting audan, qala, auyldyq okrug әkim­derin lauazymynan bosatu turaly qúzyretin alyp tastau kózdelgen (Konstitusiyanyng 87-baby 4-tar­maghynyng jana redaksiyasy).

Oblystar, respublikalyq manyzy bar qalalar men astana әkimderining qúzyretke ie bolu tәrtibi de edәuir ózgeredi.

Konstitusiyanyng 87-baby 4-tarmaghy­nyng jana redaksiyasyna sәikes endi olar­dy Preziydent oblys aumaghynda ornalas­qan mәslihat deputattarynyng nemese respub­likalyq manyzy bar qa­lalardyng jәne astananyng mәs­lihat deputattarynyng kelisi­mimen taghayyndaydy.

Búl rette Memleket basshysy keminde eki kandidatura úsy­nyp, dauysqa salady. Dauys beru­ge qatysqan deputattardyng kópshi­ligining dauysyna ie bolghan kandidat kelisim alghan bolyp sanalady.

Osylaysha, jergilikti biylikke qatys­ty Preziydentting ókilettigi azayyp, ol mәslihattardyng rólin aitarlyqtay arttyru arqyly ónirlik dengeydegi әkimder­ding qolyna jinaqtalady», -dedi Memlekettik hatshy Erlan Qariyn.

Onyng habarlauynsha, Senattaghy Preziydent kvota­sy­nyng sany 15-ten 10 deputatqa deyin azayady. Onyng beseuin Qazaqstan halqy Assam­bleya­sy úsynady (Konstitusiyanyng 50-baby 2-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Senattyng ókilettigi birqatar qúqyq­tarmen tolyghady. Atap aitqan­da, Senat Preziydent engizetin Konstitu­siya­lyq Sottyng jәne Joghary Sot Kenesi­ning tóraghalary lauazymyna kandiy­dat­tardy kelisu qúqyghyna ie bolady (Kons­titu­siyanyng 44-baby 4) tarmaqshasynyn, 55-baby 2) tarmaqshasynyng jәne 82-baby 4-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Konstitusiyalyq Sot (qazirgi Konstitusiyalyq Kenesting ornyna) qúru arqyly konstitusiyalyq baqylau jasau instituty janghyrtylady.

Konstitusiyalyq Sot 11 sudiyadan túrady (qazirgi Konstiy­tusiyalyq Kenesting 7 mýshesi bar).

Konstitusiyalyq Sottyng qúramy my­na­day tәsilmen jasaq­tala­dy: 6 sudiyany Par­lament (Mәji­lis pen Senattyng әr­qay­sy­sy 3 sudiyadan), 4 sudiyany Pre­ziydent taghayyndaydy. Konstiy­tu­siya­­lyq Sot­tyng tóraghasyn jogha­ry­­da aityl­ghan­day Senat­tyng kelisi­mi­men Preziydent tagha­­­yyn­­daydy (Kons­titusiyanyng 57-baby 1) tar­maqshasynyn, 58-baby 3-tar­maghy 7-tarmaqshasynyng jәne 71-babynyng jana redaksiyasy)»-

Respublikalyq budjetting atqary­luyn baqylau jónindegi esep komiyteti Joghary auditorlyq palata bolyp ózgere­di. Onyng tóraghasy jylyna eki ret Mәjilis deputattarynyng aldynda esep beredi (Kons­titusiyanyng 53-baby 2) tarmaq­shasy­nyng jana redaksiyasy, 56-baby 1-tar­maghyndaghy 3-1) jana tarmaqshasy).

«Memlekettik hatshy» ins­tituty «Memlekettik kenesshi» ins­tituty bolyp ózgeredi (Kons­titusiyanyng 44-baby 19-tar­maqshasynyng jana redaksiyasy). Ol Memleket basshysyna úsy­nystar men úsynymdar әzir­leumen ainalysady.

Erlan Qarin «Parlamentting róli kýsheyip, mәrtebesi artatyny» turaly jazdy.

«Konstitusiyalyq reformanyng nәtiy­jesinde biylikting zang shygharu­shy tarmaghy aitarlyqtay ózgeredi. Sonyng arqasynda Parlamentting jәne onyng palatalarynyng róli edәuir kýsheyip, mәrtebesi artady.

Jogharyda aityp ótkenimizdey, Pre­ziy­dent Konstitusiyalyq Sot­tyng jәne Joghary sot Kenesining tór­aghalaryn tagha­yyn­dau ýshin Senat­tyng kelisimin ala­dy. Sonday-aq Preziydent Senatqa 15 emes, 10 de­putat taghayyndaytynyn ait­tyq. Onyng 5-eui Qazaqstan halqy Assam­bleya­sy­nyng úsynysy bo­yyn­­sha taghayyn­dalady (Kons­tiy­tusiyanyng 50-baby 2-tar­maghynyng jana redaksiyasy).

Osy orayda Qazaqstan halqy Assam­b­leyasynyng Mәjilistegi kvo­tasy Senatqa beriledi. Onyng sany 9-dan 5 depu­tatqa qysqa­rady. Soghan sәikes Mәjilis deputat­tary­­nyng jalpy sany 107-den 98-ge azayady (Konstitusiyanyng 50-baby 3-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Mәjilis deputattary aralas saylau jýiesimen, yaghny pro­po­r­­sionaldy jәne majoritar­ly jýie boyynsha saylanady (Kons­titusiyanyng 50-baby 3-tar­maghynyng jana redaksiyasy). Aralas saylau jýiesi barlyq azamat­tyng qúqyqtaryn tolyq saq­­taugha, saylaushylardyng mýdde­sin qor­ghaugha mýmkindik beredi.

Saylaushylardyng bir mandatty saylau okrugi boyynsha saylanghan Mәjilis deputat­tarynan mandatty keri qaytaryp alu qúqyghy engiziledi (Konstitusiyanyng 52-baby 5-tarmaghynyng jana redaksiya­sy). Sonyng nәtiyjesinde demokratiya dәstýrleri nyghaya týsedi, deputattar men saylaushylardyng arasynda ózara jauapkershilik pen senimge negizdelgen jana sayasy mәdeniyet qalyptasady», - dedi ol.

Onyng aituynsha, Mәjilisting qúzyreti keneyip, res­publikalyq budjetting at­qarylu sapasyna parlamenttik baqylau kýsheyedi.

«Respub­likalyq budjetting atqaryluyn baqy­lau jónindegi esep komiyteti Jo­ghary auditorlyq palata bolyp qayta qúry­lady. Onyng tóraghasy jylyna eki ret Mәjilis deputattarynyng al­dyn­da esep beredi (Konstitusiyanyng 53-baby 2-tarmaqshasynyng jana redaksiya­sy, 56-baby 1-tarmaghynyng 3-1) jana tar­maq­shasy). Búl Mәji­listing jәne jalpy Parla­mentting mәrtebesin odan әri kýsheyte týsedi.

Sayasy jýiede tepe-tendik jәne teje­melik tetikterdi nyghaytu jәne zang shygharu jú­my­syn on­taylandyru maq­satynda Mәji­liske zandardy qabyl­­dau (búryn zang jobalaryn qara­ghan jәne maqúldaghan), al Senatqa zan­dardy maqúldau ne maqúl­damau (búryn zandardy qabyldaghan) qúzy­reti beri­ledi (Konstitusiyanyng 61-baby 4 jәne 5-tar­maqtarynyng jәne 62-baby 5-tar­maghynyng jana redaksiyasy)», - dedi Memlekettik hatshy.

Onyng aituynsha, Parlament konstitusiyalyq zandardy Palatalardyng birlesken otyrysynda, keminde eki oqy­lym­da qabyldaytyn bolady (Kons­titusiyanyng 53-babynyng jana redaksiyasy).

Ayryqsha qajettilik tuyndasa, zan­dardy jedel qabyldau tәrtibi engiziledi. Halyqtyng ómiri men densaulyghyna, konstitusiyalyq qúrylysqa, qoghamdyq tәrtipti saqtaugha, elding ekonomikalyq qauip­sizdigine qater tóndiretin jagh­daylargha jedel den qoy maq­satynda Ýkimetting zang shygharu basta­masy arqyly engiziletin zang jobalary Parlament Palata­larynyng birlesken otyrysynda shúghyl qaralady. Búl zang jobalaryn qarau kezinde Ýkimet zang kýshi bar uaqytsha qúqyqtyq-normativtik aktiler qabylday alady (Konstitusiyanyng 61-baby 2 jәne 3-tarmaqtaryn tolyqtyru).

Búl tәsil elge tóngen qauip-qaterding betin qaytaru ýshin biylik tarmaqtarynyng birles­ken әri shúghyl júmysyn ýiles­tiruge qajet. Ony qalypty, kýn­de­likti júmys barysynda qol­danu­gha bolmaydy. Búl ýderis Par­lament deputattary men Ýki­met mýshelerining ózara jauapker­shilikke negizdelgen qarym-qaty­nasy arqyly iske asady.

Erlan Qarin «eldi basqaru isine halyqtyng qatysu mýmkindigin keneytuge kónil bólingenin» atap ótti.

«Negizgi Zanda jer jәne jer qoynauy, su, ósimdikter men jan­uarlar dýniyesi, basqa da tabiy­ghy resurstar halyqqa tiyesili ekeni jayyndaghy norma naqty jәne kesimdi týrde bekitilgen. Men­shik qúqyghyn halyqtyng atynan memleket jýzege asyrady (Kons­titusiyanyng 1-baby 2-tar­maghynyng jana redaksiyasy).

Jogharyda aitylghanday, Mәji­lis deputattaryn aralas saylau jýiesimen: birtútas jalpyúlttyq saylau okrugining aumaghynda proporsionaldy jýie boyynsha, sonday-aq bir mandatty aumaqtyq saylau okrugteri boyynsha saylau úsynylady (Konstitusiyanyng 50-baby 3-tarmaghynyng jәne 51-baby 1-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Sonday-aq bir mandatty aumaqtyq saylau okrugi boyynsha saylanghan Mәji­lis deputattarynyng mandatyn keri qaytaryp alu mýmkindigi payda bolady (Konstitusiyanyng 52-baby 5-tarmaghynyng jana redaksiyasy).

Oblystardyn, respublikalyq many­zy bar qalalardyng jәne astananyng әkim­derin Preziy­dent ónirding (qalanyn) mәs­liy­hat­tarynyng barlyq deputattyng keli­si­mimen jәne balamaly negiz­de (kemin­de eki kandidatura úsyny­lady) taghayyn­daytyn bolady (Konstitusiyanyng 87-baby 4-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Osylaysha, belgili bir ónirding damuyna jauapty jergilikti ókildi jәne atqarushy organdar jýzege asyratyn memlekettik basqaru men ózin-ózi basqaru isine beriletin kepildik nyghaya týsedi», - dedi ol.

Memlekettik hatshy Erlan Qarinning aituynsha, azamattardyng qúqyqtaryn qorghau tәsilderi jetildiriledi.

«Jogharyda bayandaghanymyzday, Kons­tiy­tusiyalyq Kenes Konstiy­tusiya­­lyq Sot bolyp qayta qúry­lady. Konstitusiyalyq Sot aza­mat­tardyng ótinishteri boyynsha olardyng Konstitusiyada beki­til­gen qúqyqtary men bostan­dyq­taryna tikeley qatysty Qazaq­stan Respublikasynyng nor­­mativtik-qúqyqtyq aktilerining Res­pub­­lika Konstitusiyasyna sәikes­tigin qaray­tyn bolady (Kons­titusiyanyng 71-74-bap­tarynyng jana redaksiyasy).

Ólim jazasyn joi turaly sheshim konstitusiyalyq den­geyde týpkilikti beki­tiledi (Kons­titu­siyanyng 15-baby 2-tar­­maghynyng jana redaksiyasy).

Prokuraturanyng qúzyreti, onyng jasaq­taluy men qyzmet tәrtibi Kons­titusiyalyq zanmen belgilenedi (Kons­titusiyanyng 83-baby 4-tarmaghynyng jana redaksiyasy). Búl qúqyq qorghau qyzmetining jýieli júmys isteuin jәne zanda belgilengen tәrtipke sәikes memleket atynan Qazaqstan Respublikasynyng aumaghynda zandylyqtyng saqtaluyn qada­ghalaudy kýsheytuge tiyis.

Konstitusiyanyng jana 83-1-baby­nyng normalary Adam qúqyq­­tary jónin­degi uәkilge immuniytet beredi. Ol azamat­tardyng qúqyghy men bostandyghyn qorghau kezinde qanday da bir ózge mem­lekettik organdar men lauazymdy túlghalargha tәueldi bolmaydy, eshkimge esep bermeydi. Ol óz júmysynda Konstitusiyalyq Sot­qa jýgine alady. Adam qú­qyq­tary jónindegi uәkilding qúqyq­tyq mәrtebesi men qyzmetin úiym­dastyru Konstitusiyalyq zang arqyly aiqyndalady.

Osylaysha, konstitusiyalyq reforma azamattardyng eldi basqaru isine qatysu mým­kindigin arttyrady jәne sayasy ýderis­terdi shyn mәninde demokratiyalandyrady dep tolyq senimmen aita alamyz»,- dep sózin týiindedi Erlan Qariyn.

Abai.kz

4 pikir

Ýzdik materialdar

Alghys aitu kýni

Alghys aitu kýni jәne onyng shyghu tarihy

Jomartbek Núrman 1562
Alashorda

Qojanov mejeleu nauqanynda (Jalghasy)

Beybit Qoyshybaev 2251
Ghibyrat

Qaysar ruhty ghaziz jan

Múhtar Qúl-Múhammed 3505