Bir ghasyrgha juyq myndaghan halyqtardy ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda ústap, jýzdegen últtardyng joyyluyna sebep bolghan Kenes odaghynyng qabyrghasy sógile bastaghanda, odaqtyng ydyrauyna Qazaqstan tarapy birden qarsylyq bildirip, onyng sonyna deyin túrghany bәrining esinde. 1991 jyly "tamyz lany" elding ýreyin úshyrghanda da әlipting artyn baghyp qal­ghan biz edik. Sol jyly Asqar Aqaev birden "tamyz lanyn" syn sadaghyna ilip, Jogorku Keneshpen birigip, Qyrghyz tәuelsizdigin jariyalap jibergen edi. Odan keyingi Aqaevtyng taghdyry belgili. "Aqaevtar klanynyn" basynda jýrip, el ekonomikasyna da, sayasy jaghdayyna da yqpal etip, aqyry taghynan aiyrylyp, elden qashyp tyndy. Endi sol Aqaevtyng "euraziyashyl" bola qalghan týri bar...

Ótken aptada Reseyding soltýstik astanasy Sankt-Peterborda Asqar Aqaevtyng "Evraziyskie perspektivy vozrojdeniya Rossii" atty kitaby jaryq kórdi. Búghan deyin ol tónip kele jatqan jahandyq daghdarystyng uaqytyn dәl boljap, әlem aldynda edәuir abyroy jiyp alghan. Sayasy pozisiyasynan góri, ghalymdyq dәrejesin qalpyna keltire týsken. Qazirgi kezde Reseydegi Euraziyalyq iydeyany nasihattaushy birqatar aqparat qúraldary Aqaevtyng kitabyn jarnamalaugha kóshe bastady. Oghan qazaq aqparat qúraldary ýnsiz qalsa, reseylikter dabyrlap qoyatyn emes.

Bir ghasyrgha juyq myndaghan halyqtardy ashsa alaqanynda, júmsa júdyryghynda ústap, jýzdegen últtardyng joyyluyna sebep bolghan Kenes odaghynyng qabyrghasy sógile bastaghanda, odaqtyng ydyrauyna Qazaqstan tarapy birden qarsylyq bildirip, onyng sonyna deyin túrghany bәrining esinde. 1991 jyly "tamyz lany" elding ýreyin úshyrghanda da әlipting artyn baghyp qal­ghan biz edik. Sol jyly Asqar Aqaev birden "tamyz lanyn" syn sadaghyna ilip, Jogorku Keneshpen birigip, Qyrghyz tәuelsizdigin jariyalap jibergen edi. Odan keyingi Aqaevtyng taghdyry belgili. "Aqaevtar klanynyn" basynda jýrip, el ekonomikasyna da, sayasy jaghdayyna da yqpal etip, aqyry taghynan aiyrylyp, elden qashyp tyndy. Endi sol Aqaevtyng "euraziyashyl" bola qalghan týri bar...

Ótken aptada Reseyding soltýstik astanasy Sankt-Peterborda Asqar Aqaevtyng "Evraziyskie perspektivy vozrojdeniya Rossii" atty kitaby jaryq kórdi. Búghan deyin ol tónip kele jatqan jahandyq daghdarystyng uaqytyn dәl boljap, әlem aldynda edәuir abyroy jiyp alghan. Sayasy pozisiyasynan góri, ghalymdyq dәrejesin qalpyna keltire týsken. Qazirgi kezde Reseydegi Euraziyalyq iydeyany nasihattaushy birqatar aqparat qúraldary Aqaevtyng kitabyn jarnamalaugha kóshe bastady. Oghan qazaq aqparat qúraldary ýnsiz qalsa, reseylikter dabyrlap qoyatyn emes.

Elden qashqan adamnyng qadiri qala ma? Ásirese, ózining esersoqtyghynan mәj­býrlep quyp shyqsa. Qyrghyz shekarasynan birjolata ta­yyp túrghan eks-basshy ózining kitabynda euraziyalyq iydeyany maqtap, tipti Kenes odaghyn da aqtap alugha tyrysypty. Ol da basqalar siyaqty odaqtyng tarap ketuin HH ghasyrdaghy eng ýlken geosayasy apat dep baghalaghan. Rasynda, obektivti qarasaq, alyp imperiyanyng shashyrauy, basqynshy últtyng búratana últtardy uysynan shygharyp aluy belgili bir dәrejede qasiret boluy mýmkin. Áriyne, basqa últtyng emes, dәl sol otarlaushy últtyng basyna týsken ýlken qasiret! Al Aqaevtyng myna sózin qalay týsinemiz? Ol KSRO turaly bylay deydi: "Búl (KSRO - D.Ý.) kýshpen qúrylghan, qúramyndaghy halyqtardy mәjbýrli týrde, zorlyqpen ústap túrghan imperiya bolghan emes".

Ghalym ekenmin dep sharyqtay beruding qajeti joq shyghar. Kenes odaghynan eng qatty tepkilik, zәbir kórgen - qazaq pen qyrghyz. Qazirgi kezde Orta Aziyadaghy eng kosmopolit elder kimder? Eng aldymen - qazaq, ekinshi - qyrghyz. Búl nening saldary? Kenes odaghy jýrgizgen últty jon sayasatynyng saldary! Osyny Aqaev esinen shygharyp alsa kerek. Son­day­-aq,­ ol Lev Gumiylevting iydeyasyn búrynghy KSRO aumaghynda jýzege asyru kerektigin de jazypty. Lev Gumiylev iydeya­synyng túghyrnamasy qanday? Ol - neoeuraziyashyldyq. Al ony keybir orystyng ghalym-filosoftary "orys euraziyasy" dep ataydy. Yaghni, týrli etnostardy biriktire kele, birynghay memleket jýiesine kóshu. L.Gu­miylevting kóshpendiler órke­niyetining syryn ashuyn, euraziya dalasynyng tarihyn zertteuin, onyng jalpy tarih ýshin jasaghan enbekterin joqqa shyghara almaymyz. Alayda, últtyng saqtalyp qaluy - basty әri negizgi shart. Eger Gumiylev úsynghan "passionarly etnogenez teo­riyasyn" euraziya dalasy tónire­ginde qoldansaq, últ bolyp qalu-qalmauymyz ekitalay emes pe?

Aqaevtyng keybir sóz­derinen "Resey - euraziya órkeniyetining tiregi" degen qisyndy angharu qiyn emes. Jәne mulitiymәdeniyet qogha­myn da barynsha nasihattaugha tyrysqany kórinip-aq túr. Mulitiymәdeniyet - týrli mәdeniyetterding qospasynan úiyghan dýbәralar ortasy ekeni ayan. Europa elderining ózi qazirgi uaqytta mulitiymәdeniyetten bas tartyp, últtyq bolmystaryn saq­tau­dyng qamyn oilastyruda. Múny songhy uaqyttaghy Germaniyanyn, Latviyanyng jәne basqa da elderding әreket­terinen anyq bayqaymyz. Tipti Fransiyanyng búrynghy basshysy Nikolya Sarko­ziyding ózi mulitiymә­deniyetting ornauyn ýlken qauipke tenegen.

Al Qazaqstan bolsa, "mulitiyórkeniyettin" ortalyghyna ainalghaly qashan. Tipti qazaq elin monoúltty dep atay almay, jalghan úranmen "Qazaqstan kóp­últty memleket" degen sayasat tynbay jýrgizilip keledi. Yaghni, búl "Qazaqstan - mulitiymәdeniyet qalyptas­qan el" degendi bildiredi. Múnday iydeologiyadan ne taptyq? Últty qúrdymgha ketiru men mәngýrt atanghannan basqa. Osynday sayasattyng kesirinen óz tilimizden, dilimizden, dinimizden bezinip ketken joqpyz ba? Al Aqaevtyng sózderi múndaydy odan әri qozdyra týseri anyq. Ol kýnderding kýninde Euraziya iydeyasynyng iske asyp, halyqtardyng birigeti­nine ýlken senimmen qaraytynyn jetkizip: "Reseydi bizge Qúday men tarih bergen" dep aghynan jarylypty. Qazaqta "Qúday qosqan kórshi" degen sóz bar. Jaraydy, Reseydi bizge Qúday bergen shyghar, al Orta Aziya halyqtaryna auyrtpalyqty, qiyanatty, asharshylyqty kim berdi? Qúday ma?

Sonymen qatar Reseyding bolashaghy Euraziyalyq odaqta ekenin nyq әri anyq aitqan ol odaqtyng bastamasy Putinning maqalasynan nәr alatynyn boljap sәuegey­sipti. Ol Putinning osydan bir jyl búryn jariyalaghan "Euraziyanyng jana integrasiyalyq jobasy - býginnen bastalatyn bolashaq" degen maqalasyn menzep otyr. Aqaevtyng oiynsha, Euraziya­lyq odaqtyng qúryluy - halyqtardyng ókinishine beril­gen jauap әri tarihy zandylyq. Onyng "halyq ókinishi" degen tirkesin týsinu qiyndau, әriyne. Tәuelsizdik al­ghan halyqtardyng "ókingenin" kórip pe ediniz? Qarap otyryp, Aqaevtyng auzyna bireu salyp bergen sózder me dep qalasyn. Reseyding ana sheti men myna shetinde tayrandap jýrgeni ýshin eks-preziy­dentting orys halqyna jәne Putinge bergen aqysy shyghar, bәlkim. Al biraq onyng býkil euraziya halyqtarynyng atynan sóileuge eshqanday haqysy joq. Euraziya dalasynyng úlan-ghayyr bóligin qazaq jeri alyp jatyr. Al qazaqtardyng "euraziyalyq" iydeyany jeleu etip, orysqa jútylyp ketkisi joq.

Duman ÝSENHAN

«Jas Alash» gazeti