بiر عاسىرعا جۋىق مىڭداعان حالىقتاردى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ، جۇزدەگەن ۇلتتاردىڭ جويىلۋىنا سەبەپ بولعان كەڭەس وداعىنىڭ قابىرعاسى سوگiلە باستاعاندا، وداقتىڭ ىدىراۋىنا قازاقستان تاراپى بiردەن قارسىلىق بiلدiرiپ، ونىڭ سوڭىنا دەيiن تۇرعانى ءبارiنiڭ ەسiندە. 1991 جىلى "تامىز لاڭى" ەلدiڭ ۇرەيiن ۇشىرعاندا دا ءالiپتiڭ ارتىن باعىپ قال­عان بiز ەدiك. سول جىلى اسقار اقاەۆ بiردەن "تامىز لاڭىن" سىن ساداعىنا iلiپ، جوگوركۋ كەنەشپەن بiرiگiپ، قىرعىز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاپ جiبەرگەن ەدi. ودان كەيiنگi اقاەۆتىڭ تاعدىرى بەلگiلi. "اقاەۆتار كلانىنىڭ" باسىندا ءجۇرiپ، ەل ەكونوميكاسىنا دا، ساياسي جاعدايىنا دا ىقپال ەتiپ، اقىرى تاعىنان ايىرىلىپ، ەلدەن قاشىپ تىندى. ەندi سول اقاەۆتىڭ "ەۋرازياشىل" بولا قالعان ءتۇرi بار...

وتكەن اپتادا رەسەيدiڭ سولتۇستiك استاناسى سانكت-پەتەربوردا اسقار اقاەۆتىڭ "ەۆرازيسكيە پەرسپەكتيۆى ۆوزروجدەنيا روسسي" اتتى كiتابى جارىق كوردi. بۇعان دەيiن ول ءتونiپ كەلە جاتقان جاھاندىق داعدارىستىڭ ۋاقىتىن ءدال بولجاپ، الەم الدىندا ەداۋiر ابىروي جيىپ العان. ساياسي پوزيتسياسىنان گورi, عالىمدىق دارەجەسiن قالپىنا كەلتiرە تۇسكەن. قازiرگi كەزدە رەسەيدەگi ەۋرازيالىق يدەيانى ناسيحاتتاۋشى بiرقاتار اقپارات قۇرالدارى اقاەۆتىڭ كiتابىن جارنامالاۋعا كوشە باستادى. وعان قازاق اقپارات قۇرالدارى ءۇنسiز قالسا، رەسەيلiكتەر دابىرلاپ قوياتىن ەمەس.

بiر عاسىرعا جۋىق مىڭداعان حالىقتاردى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستاپ، جۇزدەگەن ۇلتتاردىڭ جويىلۋىنا سەبەپ بولعان كەڭەس وداعىنىڭ قابىرعاسى سوگiلە باستاعاندا، وداقتىڭ ىدىراۋىنا قازاقستان تاراپى بiردەن قارسىلىق بiلدiرiپ، ونىڭ سوڭىنا دەيiن تۇرعانى ءبارiنiڭ ەسiندە. 1991 جىلى "تامىز لاڭى" ەلدiڭ ۇرەيiن ۇشىرعاندا دا ءالiپتiڭ ارتىن باعىپ قال­عان بiز ەدiك. سول جىلى اسقار اقاەۆ بiردەن "تامىز لاڭىن" سىن ساداعىنا iلiپ، جوگوركۋ كەنەشپەن بiرiگiپ، قىرعىز تاۋەلسiزدiگiن جاريالاپ جiبەرگەن ەدi. ودان كەيiنگi اقاەۆتىڭ تاعدىرى بەلگiلi. "اقاەۆتار كلانىنىڭ" باسىندا ءجۇرiپ، ەل ەكونوميكاسىنا دا، ساياسي جاعدايىنا دا ىقپال ەتiپ، اقىرى تاعىنان ايىرىلىپ، ەلدەن قاشىپ تىندى. ەندi سول اقاەۆتىڭ "ەۋرازياشىل" بولا قالعان ءتۇرi بار...

وتكەن اپتادا رەسەيدiڭ سولتۇستiك استاناسى سانكت-پەتەربوردا اسقار اقاەۆتىڭ "ەۆرازيسكيە پەرسپەكتيۆى ۆوزروجدەنيا روسسي" اتتى كiتابى جارىق كوردi. بۇعان دەيiن ول ءتونiپ كەلە جاتقان جاھاندىق داعدارىستىڭ ۋاقىتىن ءدال بولجاپ، الەم الدىندا ەداۋiر ابىروي جيىپ العان. ساياسي پوزيتسياسىنان گورi, عالىمدىق دارەجەسiن قالپىنا كەلتiرە تۇسكەن. قازiرگi كەزدە رەسەيدەگi ەۋرازيالىق يدەيانى ناسيحاتتاۋشى بiرقاتار اقپارات قۇرالدارى اقاەۆتىڭ كiتابىن جارنامالاۋعا كوشە باستادى. وعان قازاق اقپارات قۇرالدارى ءۇنسiز قالسا، رەسەيلiكتەر دابىرلاپ قوياتىن ەمەس.

ەلدەن قاشقان ادامنىڭ قادiرi قالا ما؟ اسiرەسە، ءوزiنiڭ ەسەرسوقتىعىنان ءماج­بۇرلەپ قۋىپ شىقسا. قىرعىز شەكاراسىنان بiرجولاتا تا­يىپ تۇرعان ەكس-باسشى ءوزiنiڭ كiتابىندا ەۋرازيالىق يدەيانى ماقتاپ، تiپتi كەڭەس وداعىن دا اقتاپ الۋعا تىرىسىپتى. ول دا باسقالار سياقتى وداقتىڭ تاراپ كەتۋiن حح عاسىرداعى ەڭ ۇلكەن گەوساياسي اپات دەپ باعالاعان. راسىندا، وبەكتيۆتi قاراساق، الىپ يمپەريانىڭ شاشىراۋى، باسقىنشى ۇلتتىڭ بۇراتانا ۇلتتاردى ۋىسىنان شىعارىپ الۋى بەلگiلi بiر دارەجەدە قاسiرەت بولۋى مۇمكiن. ارينە، باسقا ۇلتتىڭ ەمەس، ءدال سول وتارلاۋشى ۇلتتىڭ باسىنا تۇسكەن ۇلكەن قاسiرەت! ال اقاەۆتىڭ مىنا ءسوزiن قالاي تۇسiنەمiز؟ ول كسرو تۋرالى بىلاي دەيدi: "بۇل (كسرو - د.ءۇ.) كۇشپەن قۇرىلعان، قۇرامىنداعى حالىقتاردى ءماجبۇرلi تۇردە، زورلىقپەن ۇستاپ تۇرعان يمپەريا بولعان ەمەس".

عالىم ەكەنمiن دەپ شارىقتاي بەرۋدiڭ قاجەتi جوق شىعار. كەڭەس وداعىنان ەڭ قاتتى تەپكiلiك، ءزابiر كورگەن - قازاق پەن قىرعىز. قازiرگi كەزدە ورتا ازياداعى ەڭ كوسموپوليت ەلدەر كiمدەر؟ ەڭ الدىمەن - قازاق، ەكiنشi - قىرعىز. بۇل نەنiڭ سالدارى؟ كەڭەس وداعى جۇرگiزگەن ۇلتتى جويۋ ساياساتىنىڭ سالدارى! وسىنى اقاەۆ ەسiنەن شىعارىپ السا كەرەك. سون­داي­-اق،­ ول لەۆ گۋميلەۆتiڭ يدەياسىن بۇرىنعى كسرو اۋماعىندا جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتiگiن دە جازىپتى. لەۆ گۋميلەۆ يدەيا­سىنىڭ تۇعىرناماسى قانداي؟ ول - نەوەۋرازياشىلدىق. ال ونى كەيبiر ورىستىڭ عالىم-فيلوسوفتارى "ورىس ەۋرازياسى" دەپ اتايدى. ياعني، ءتۇرلi ەتنوستاردى بiرiكتiرە كەلە، بiرىڭعاي مەملەكەت جۇيەسiنە كوشۋ. ل.گۋ­ميلەۆتiڭ كوشپەندiلەر وركە­نيەتiنiڭ سىرىن اشۋىن، ەۋرازيا دالاسىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋiن، ونىڭ جالپى تاريح ءۇشiن جاساعان ەڭبەكتەرiن جوققا شىعارا المايمىز. الايدا، ۇلتتىڭ ساقتالىپ قالۋى - باستى ءارi نەگiزگi شارت. ەگەر گۋميلەۆ ۇسىنعان "پاسسيونارلى ەتنوگەنەز تەو­رياسىن" ەۋرازيا دالاسى توڭiرە­گiندە قولدانساق، ۇلت بولىپ قالۋ-قالماۋىمىز ەكiتالاي ەمەس پە؟

اقاەۆتىڭ كەيبiر ءسوز­دەرiنەن "رەسەي - ەۋرازيا وركەنيەتiنiڭ تiرەگi" دەگەن قيسىندى اڭعارۋ قيىن ەمەس. جانە مۋلتيمادەنيەت قوعا­مىن دا بارىنشا ناسيحاتتاۋعا تىرىسقانى كورiنiپ-اق تۇر. مۋلتيمادەنيەت - ءتۇرلi مادەنيەتتەردiڭ قوسپاسىنان ۇيىعان ءدۇبارالار ورتاسى ەكەنi ايان. ەۋروپا ەلدەرiنiڭ ءوزi قازiرگi ۋاقىتتا مۋلتيمادەنيەتتەن باس تارتىپ، ۇلتتىق بولمىستارىن ساق­تاۋ­دىڭ قامىن ويلاستىرۋدا. مۇنى سوڭعى ۋاقىتتاعى گەرمانيانىڭ، لاتۆيانىڭ جانە باسقا دا ەلدەردiڭ ارەكەت­تەرiنەن انىق بايقايمىز. تiپتi فرانتسيانىڭ بۇرىنعى باسشىسى نيكوليا ساركو­زيدiڭ ءوزi ءمۋلتيما­دەنيەتتiڭ ورناۋىن ۇلكەن قاۋiپكە تەڭەگەن.

ال قازاقستان بولسا، "مۋلتيوركەنيەتتiڭ" ورتالىعىنا اينالعالى قاشان. تiپتi قازاق ەلiن مونوۇلتتى دەپ اتاي الماي، جالعان ۇرانمەن "قازاقستان كوپ­ۇلتتى مەملەكەت" دەگەن ساياسات تىنباي جۇرگiزiلiپ كەلەدi. ياعني، بۇل "قازاقستان - مۋلتيمادەنيەت قالىپتاس­قان ەل" دەگەندi بiلدiرەدi. مۇنداي يدەولوگيادان نە تاپتىق؟ ۇلتتى قۇردىمعا كەتiرۋ مەن ماڭگۇرت اتانعاننان باسقا. وسىنداي ساياساتتىڭ كەسiرiنەن ءوز تiلiمiزدەن، دiلiمiزدەن، دiنiمiزدەن بەزiنiپ كەتكەن جوقپىز با؟ ال اقاەۆتىڭ سوزدەرi مۇندايدى ودان ءارi قوزدىرا تۇسەرi انىق. ول كۇندەردiڭ كۇنiندە ەۋرازيا يدەياسىنىڭ iسكە اسىپ، حالىقتاردىڭ بiرiگەتi­نiنە ۇلكەن سەنiممەن قارايتىنىن جەتكiزiپ: "رەسەيدi بiزگە قۇداي مەن تاريح بەرگەن" دەپ اعىنان جارىلىپتى. قازاقتا "قۇداي قوسقان كورشi" دەگەن ءسوز بار. جارايدى، رەسەيدi بiزگە قۇداي بەرگەن شىعار، ال ورتا ازيا حالىقتارىنا اۋىرتپالىقتى، قياناتتى، اشارشىلىقتى كiم بەردi? قۇداي ما؟

سونىمەن قاتار رەسەيدiڭ بولاشاعى ەۋرازيالىق وداقتا ەكەنiن نىق ءارi انىق ايتقان ول وداقتىڭ باستاماسى پۋتيننiڭ ماقالاسىنان ءنار الاتىنىن بولجاپ ساۋەگەي­سiپتi. ول پۋتيننiڭ وسىدان بiر جىل بۇرىن جاريالاعان "ەۋرازيانىڭ جاڭا ينتەگراتسيالىق جوباسى - بۇگiننەن باستالاتىن بولاشاق" دەگەن ماقالاسىن مەڭزەپ وتىر. اقاەۆتىڭ ويىنشا، ەۋرازيا­لىق وداقتىڭ قۇرىلۋى - حالىقتاردىڭ وكiنiشiنە بەرiل­گەن جاۋاپ ءارi تاريحي زاڭدىلىق. ونىڭ "حالىق وكiنiشi" دەگەن تiركەسiن ءتۇسiنۋ قيىنداۋ، ارينە. تاۋەلسiزدiك ال­عان حالىقتاردىڭ "وكiنگەنiن" كورiپ پە ەدiڭiز؟ قاراپ وتىرىپ، اقاەۆتىڭ اۋزىنا بiرەۋ سالىپ بەرگەن سوزدەر مە دەپ قالاسىڭ. رەسەيدiڭ انا شەتi مەن مىنا شەتiندە تايراڭداپ جۇرگەنi ءۇشiن ەكس-پرەزي­دەنتتiڭ ورىس حالقىنا جانە پۋتينگە بەرگەن اقىسى شىعار، بالكiم. ال بiراق ونىڭ بۇكiل ەۋرازيا حالىقتارىنىڭ اتىنان سويلەۋگە ەشقانداي حاقىسى جوق. ەۋرازيا دالاسىنىڭ ۇلان-عايىر بولiگiن قازاق جەرi الىپ جاتىر. ال قازاقتاردىڭ "ەۋرازيالىق" يدەيانى جەلەۋ ەتiپ، ورىسقا جۇتىلىپ كەتكiسi جوق.

دۋمان ۇسەنحان

«جاس الاش» گازەتى