Túrsyn Júrtbay, alashtanushy, ghalym:

Qanday qoghamda ómir sýrgimiz keledi? Qogham degenimiz ne? Áleumettik tendikke jetkizetin sosiolizmdi aitsaq, qazir odan ótken jekkórinishti uaqyt joq. Kommunizm edi, endi odan jekkórinishti úiym joq. Feodalizm she, ol ótip ketken, oghan qayta oralu mýmkin emes. Burjuaziya ma, ol bizde qalyptaspaghan. Kapitalizm ol bizge kelgen jok. Osy bir et pen terining arasyndaghy jantalasta jýrmiz.

«Últ Times»: - Túrsyn agha, halyqqa ortaq baghyt-baghdar beretin últtyq iydeyany qalyptastyru kópúltty qoghamdy biriktiruding negizi sharty deymiz. Dәl osy túrghydan alghanda damudyng týbegeyli jana satysyna kóteriluding orasan zor maqsaty jolyndaghy qogham men memleketting sayasi, әleumettik, ekonomikalyq, mәdeni, ruhany jәne basqa barlyq kýshterin biriktiru mindeti tuyndaghan kezde elimiz ózining últtyq iydeyasyn qalyptastyrugha degen qajettilikti sezinip otyr ma?

Túrsyn Júrtbay: - Memleket qazir qoghamnan shekarasyn mýlde ýzip aldy. Yaghni, memleketting ekonomikasy, memleketting múqtajdyghy, memleketting qorghansyzdyghy, melekettik sayasat degenge basyn auyrtatyn eshkim joq. Memleketti ýlken múhit dep alsaq, memlekettik biylik jaghalauy bekitilip qalghan aralgha ainaldy. Sondaghy korablding ishinde túraqty 25 jylgha bekitilgen «soldattar» bar. Endi memlekettik budjet ta, qorghanys ta, sayasat ta búl tek qana memlekettik qúrylymgha júmys isteytin bolady. Búryn jaghalaudaghy, qoghamnyng ishindegi, memlekettegi, shekaradaghy nemese bir porttaghy, vokzaldaghy oqighaghalargha belgili bir mólsherde jauap berilip kelgen bolsa, olar býginde ózderining irgesin bólip aldy. Mening oiymsha memlekettik biyliktegiler keyingi 5 jyldyqta «Biz memleketpiz. Bizderde júmystaryng bolmasyn. Ózimiz júmys jasaymyz» dep belgilep alyp, mýmkindigin soghan júmsap, syrtqa, jan-jaghyna qaramau tәsilin mengerip aldy.

Búl bizding Ýkimetke keyingi 3-5 jylda berilgen taza qyzmettik, ekonmikalyq, moralidyq tapsyrys dep esepteymin. Aytasyn, oryndaydy. Oghan naryghynyzdyn, qoghamnyn, tipti, qarapayym júmysshynyng da, kómirshining de, malshynyng da eti ýirenip alghan. «Osymen ketsinshi» deydi. Búl túrghysynan alghanda men Marksshil emespin. Biraq sonyng sayasatty, ekonomikany, últtyq sayasatty ústanu prinsipterimen keyde betpe-bet kelip qalasyn. Leninning «Últ dep 3 týrli damu satysynan ótken halyqty aitugha bolady. Birinshi - feodalizmnen ótpegen, burjuaziyalyq qoghamdy basynan keshirmegen últ últ emes, ol - úlys, ru. (Mysaly, Qazaqstan sonyng esebine kiredi). Ekinshi burjuaziyalyq tap ókilderi qalyptaspaghan últ últtyq dengeyge kóterilmeydi. Ýshinshi kapitalistik qarym qatynas jenbegen últty últ dep ataugha bolmaydy. Osy ýsheuin jengen últty ghana últ deuge bolady» degen qaghidasy bar. Osy ýsh mәsele bolmay ony últtyq sanagha kóteriledi dep aitugha bolmaydy.

«Últ Times»: - Qazir últtyq iydeyany, últtyq iydeologiyany jantalasa izdep jatyrmyz. Búryn tyiym salynyp kelgen taqyrypqa, býgin nege ayaq astynan qyzyghushylyghymyz oyana qaldy?

Túrsyn Júrtbay: - Ras. Búl býgingi kýnning eng bir úrandatqan, jasasyndatqan, búryn aitugha tyiym salghan, qazir jaghana jarmasyp túrghan taqyryptyng biri. Shynynda biz osyghan nege janygha qaldyq? Óitkeni, iydeologiyasyz eshqanday sayasat ta, ekonomika da, últ ta damymaydy. Kezinde últtyq iydeyasy bar memleketti sol iydeyadan aiyryp, endi sol joq iydeyadaniydeologiya jasaghymyz kelip otyrghany janyma batady. Siz ben bizding mýddemiz qay mәselede toghysuy mýmkin? Aytynyzshy? Últtyq iydeologiya degenimiz memleketimiz ýshin, bar qazaq ýshin jauap beretin nәrse boluy kerek qoy. Al, sol iydeyany jýzege asyru barysynda «Aq joldyn», «Núr Otannyn» nemese «Halyq assambleyasynyn» jýrgizu sayasattaryn taldap, myna partiyanyn, mәselen, «Aq joldyn» iydeyasy últtyq maqsatqa say kelmeydi dep, myna biz ústanyp otyrghan «Núr Otannyn» ústanghan baghyty últtyq maqsatqa sәikes keledi dep neni negiz etip ústana alady? Ol iydeya bar qazaqtyn, barlyq qazaqstandyqtyng mýddesine jauap berui kerek. Biz soghan qosyluymyz kerek.

Ózge alty-jeti partiya «Iya dәl qazirgi qazaqtyng damu kezeni osyghan negizdelui kerek» dep, qoldauy qajet. Eng bolmasa osy partiyalar ortaq iydeya ústanyp, últqa adaldyghyn kórsetui kerek. Ókinishke qaray, bizde olay emes. IYdeya joq. Ár partiya ózimizshe iydeologiya jasaghymyz keledi. Onysymen qoymay bizge kiyim piship bergisi keledi. Jәne bizding sol kiyimderdi kiygenimizdi qalaydy. Ol saghan tar bola ma, keng bola ma, olargha bәribir. Ózderining syzyp bergen jolymen jýrgizgisi keledi. Ol bizding jýreyik degen jolymyz emes. Demek mening adamdyq, kәsiby mýddeme say kelmeydi. Mine, bizding qazaq qoghamy, sayasy partiyalardyng mýddesin býgingi memlekettik mýddemen biriktire almay otyr. Býgingi qoghamnyng eng basty qayshylyghy da osy. Múnday da Abay atam «Ne bolady ónsheng nól, biylemese bir kemel» dep kýrsindi.

«Últ Times»: - Sonda, sizdinshe, últtyq iydeyanyng negizi ne?

Túrsyn Júrtbay: - Últtyq ekonomika, jer mýddesi, baylyqtyng bólinui, diny tendik, әleumettik tendik, dәstýrge negizdelgen zan, últtyq iydeyalardyng negizin qúraydy. Jalpy kez-kelgen әlemdegi últtyn, pende ataulynyng barlyghynyng týpki maqsaty - әleumettik tendikke jetu. Din de, últtyq iydeya da, ekonomika da osyghan aparady. Osyny nasihattaydy. Biraq oghan oryn berilmegen kezde ansau qalady. Biz ýshinde qazir últtyq iydeyamyz dәl osy ansargha ainaldy. Osy joldy tabu jolynda halyq qolynyng kirin de, tyrnaghynyng ishindegi qanyn da tazartu kerek. Sonda ghana biz iydeologiyagha senemiz. Al, sol iydeologiya zangha ainalghan jerde memlekettik qysym bastalady. Qoydy qorgha әkelip tyghady. Qoghamdaghy osynday sayasy terminderdi shatastyrudyng nemese týsindirmeuding túmanynan ajyray almay jýrgen jayymyz bar.

«Últ Times»: - Biz qazir ansauda jýrgen boldyq qoy...

Túrsyn Júrtbay: - Joq. Oghan da jete almay jýrmiz. Qanday qoghamda ómir sýrgimiz keledi? Qogham degenimiz ne? Áleumettik tendikke jetkizetin sosiolizmdi aitsaq, qazir odan ótken jekkórinishti uaqyt joq. Kommunizm edi, endi odan jekkórinishti úiym joq. Feodalizm she, ol ótip ketken, oghan qayta oralu mýmkin emes. Burjuaziya ma, ol bizde qalyptaspaghan. Kapitalizm ol bizge kelgen jok. Osy bir et pen terining arasyndaghy jantalasta jýrmiz.

«Últ Times»: - Til jónindegi ústanymymyz da - últtyq iydeya dengeyindegi kýres dәrejesinde boluy kerek pe?

Túrsyn Júrtbay: - Men, sizge aitayyn, tilding memlekettik qúrylymgha, memlekettik basqarugha, jalpy memlekettik iydeyagha esh qatysy joq. Últtyq iydeya bolu ýshin bizding jan-dýniyemiz, osy qoghamda ómir sýrip jatqan barsha sana iyesi soghan mýddeli boluy kerek. Bizding últtyq iydeyamyz, últtyq portretimiz, últtyq jan-dýniyemiz eng birinshi soghan jauap berui kerek. Al, qazaq tili últtyq iydeologiyagha ainalyp boldy ma? Biz qazaq tilinen jalghan úsaq aghashtyng janqasy siyaqty iydeolgiya jasaghymyz keledi. IYdeya joq, biraq biz ony janqagha ainaldyryp, otqa tamyzyq jasaghymyz keledi. Qazaq tili- últtyq iydeya degenge men eshqanday kelispeymin. Óitkeni, myna qazaq qoghamy onday sanagha, múnday últtyq dengeyge, últtyq múqtajdyqqa úrynyp otyrghan joq. Olargha bәribir. Eger de aghylshynsha sóilemeseng amerika sening sózindi qúlaghyna qystyrmaydy. Tyndamaydy. Úqqysy da kelmeydi. Óitkeni sening qay tilde sóilep jatqanyng onyng últtyq namysyn qozghamaydy.

Men kóptegen elderding professorlarymen birge jýrdim. Bir joly Sheksperdin sabaq beretin aghylshyndyq professorgha «byti» ily «ne byti» degen sózdi audarta almadym. Aghylshynsha biletin taghy bir qytay ghalymynan jәne әlgi professorymnyn osyny súrasam, әdebiyetshi, aghylshyn mәdeniyetinen sabaq beretin ol: «Men ony bilmeymin. Men Gamletting mamany emespin, men Karoli Lirding mamany edim» deydi. Kórdiniz be? Múny Shekspirding basqa piesasyndaghy mektep oqushysy biletin filosofiyalyq súraq dep qarastyratyn bolsaq, ol professorym búl súraqqa jauap bere almaghyna úyalmay túr. Mine, bizdegi ballon tehnologisynyng jýiesi - osy. Bir ghana tetikti bilesin, basqasy sening mýddendi qozghamaydy. Shekspir ne bolsa da sharuasy joq, ol barlyq oqu ornyna Karoli Lirdi oqidy. Gamlet basqa jerde qoyylyp jatsa da, oghan barmaydy. Sebebi, onda júmysy joq. Mine, meninshe, últtyq mýdde de dәl osylay boluy kerek. Demek, bizdegi qazaq tili últtyq iydeya týgil últtyq múqtajdyqqa ainalyp ýlgergen joq.

Eger sizding tengeniz 1 dollargha basy teng bolsa, búl amerikandyqtardyng namysyna tiyedi.Jasyryn emes, olardyng sayasy baghyty bir-aq nәrsege tirelgen. Dollardyng qúny. Qay jaqtan, qay túrghydan alsyn dollar joghary boluy kerek. Dollaryng túraqty bolsa, sen kez kelgen uaqytta dýniyeni biyley alasyn. Múnayyng shygha ma, shyqpay ma, oghan basyn qatyrmaydy. Sen oghan jylyna 300 tonna múnay beruing kerek pe, beresin. Bir-aq mýdde. Olardyng últtyq iydeyasy osy. Amerikanyng iydeyasy myqty ekonomikagha negizdelgen.

«Últ Times»: - Siz jaqynda Qytaydaghy Ortalyq Últtar Uniyversiytetinde dәris oqyp qayttynyz. Sizding kózqarasynyzdaghy olardyng iydeologiyasynyng negizgi baghytyn bilgim kep otyrghany...

Túrsyn Júrtbay: - Qytay telearnalarynda 24-ten astam kanal bar. Kýndiz týni Kompartiya men Gamindanyn, Gaminda men japonnyn, japon men qytaydyn, әitәuir qaptaghan soghystardy kóresin. Sosyn óz ishterinde qanday janalyqtar bolyp jatyr sony ghana taratady. Boldy. Olargha Qazaqstan ósip jatyr ma, óship jatyr ma sharuasy joq. Al, ózderining jerindegi bir jerge qyrau týsip ketse, soghan qatty nazar audarady. Jerding qozghalmauy, tabighy sulardyng óz arnasymen aghyp jatuy olardyng últtyq mýddesin qozghaydy. Bir say nemese bir ózen baghytyn ózgertip ketse, bir million emes, 40,50 emes 300 mln adam apatqa úshyrauy mýmkin. Jeri tar. Sondyqtan olar ýshin jaghrapiyalyq qalypty saqtau últtyq mýdde bolyp sanalady.

Endi elimizge keleyik. Siz Mashkeevichting mýddesin, Ahmetovting mýddesin, Mәsimovting mýddesin, Saudabaevtyng mýddesin, Ábiqaevtyng mýddesin, Shodiyevtardyng mýddesin bir baghytqa toghystyra alasyz ba? Siz ózinizding mýddenizdi olardyng mýddesine qosyp qaray alasyz ba? Nemese olardyng mýddesi sizding qanday mýddenizdi atqara aluy mýmkin? Bizding últtyq iydeyagha birigetindey solargha senemin be? Qorghanys ministrligining mening bala shaghamdy, meni, Otanymdy qorghaytynday senimi bar ma? Qaru-jaraghy dúrys pa, joq әlde Izrayliden satyp alynghan jalghan raketalar ma? Nemese arqangergen shekarasyndaghyday 15 әskerdi 10 minutta joq qylyp jiberetin quyrshaq әskerding qolynda ketemin be? Ýkimetting barynsha әdil boluy olardyng is-qimylynan, jýrgizgen, ústanghan sayasatynan, iydeyasynan kórinui kerek. Qasireti de sol, biz osy memlekettik qúpiya degendi óz mәselemizben, jeke basymyzdaghy qúpiyamen aiyrbastap aldyq. Bizding songhy 20 jyldyng ishinde óte bir sanamyzdyng alshaqtap ketkeni osy mentaliytettik, dildik ajyrauymyzda jatyr. Mysaly, Japoniyada últtyq, memlekettik sipat bar deymiz.

Dýnie jýzining barlyghy moyyndady. Fukusimo topan sudyng astynda qaldy. Múnday auyr apatqa úshyraghan dýnie jýzinde memleket joq. Olar qaytti? Bir jarym aidyn, ary ketse 3 aidyng ishinde qaytadan qalpyna keldi. Óitkeni onda hirosima men nagasakidan keyingi últtyq iydeya bireu ghana Japoniyanyng ary - imperatory. Al, imperatordyng ary - әrbir japondyqtar. Japonnyng bir zavody 16 әlde 160 myng mashinanyng bir jerinen aqau jiberip alypty. Osy qateligin ize-shala moyyndap, býkil dýnie jýzine ketken mashinany jinap, әrbir satyp alushydan keshirim súrap, subsidiyasyn tólep berdi. Óitkeni, olardyng ar-úyaty taza boluy kerek. Mine - últtyq iydeya. Biz osyny әrbir kóshe sypyrushy men temeki tartushylyq arasyndaghy qarym qatynasta da osynday úyattylyq dengeyge jetkizuimiz kerek. Sonda ghana bizdegi partiyalar bir prinsippen júmys jýrgizetin bolady. Men osyny últtyq iydeologiya dep esepteymin. Abaydyng "birindi qazaq birindi dos, kórmeseng isting bәri bos" degeni de - osy.

Marqúm Hasen Oraltay: «Shirkin-ay, «made in Kazakhstan» degen sózdi kórip, ólsem armanym bolmas edi. Qazaqstan sonda ghana óz baghytyn tabar edi», - deytin. Bizde sol «made in Kazakhstan» deytin iydeologiya joq.

Mәselen latyn qarpine kóshu mәselesin alayyq. Búl da dәl býgingi aldymyzgha qoyylyp otyrghan últtyq shetin mәsele emes. Últtyq sanany alandatyp otyrghan ansarymyz ghana. Latyn әrpine kóshu, kóshpeu mәselesining ózi kýn tәrtibinen ysyrylyp barady. Búl da últtyq sanamen tikeley baylanysyp jatqan bir nәzik tús. Sebebi, býgingi bizding jastarymyzdyng boyynda búghan degen qajettilik pen qúlshynys joq. Eger de, dәl osy mәselege shynymen belsene kirisip ketkende búl 89-95 jyldar aralyghynda tikley jýzege asyp ketui mýmkin edi. Jyl ótken sayyn ol endi sayasatqa ainalyp bara jatyr. Tipti, qazaq tilining ózi sayasatqa ainalyp ketti. Al, sayasatqa ainalghan nәrse, eshqashanda qúiryghyn ústatqan emes. Ol ony ústatqan bolsa, sayasat bolmaghan bolar edi.

«Últ Times»: - Biraq bizding deputattarymyz da «Latyn qarpine kóshuge dayynbyz» dep dauryghyp jýr ghoy...

Túrsyn Júrtbay: - Joq. Olay emes. Búl bir úrpaq auysqannan keyin bolsyn әldebir patriottyng esine týsip baryp qozghalysqa ainaluy mýmkin. Onda da búghan aghylshyn tili men latyn latyn tilining arasyndaghy jaqyndyqtyng әseri tiii mýmkin. Al, qaytadan arab qarpine kóshedi degenimiz jay eles qana.

Myna til ghylymynda osydan 6-7 jyl búryn ashylghan janalyq bar. Ony mening Jantas Jaqypov degen tilshi, ghalym dosym aityp beredi. 90 jyldary shetelding ghalymdary osy qazaqtyng memlekettik tilining bolashaq mýmkindigi turaly aita kelip: «Sender qatelesedi ekensinder, qazaq tilin dúrys oqymaydy ekensinder. Qazaq tilining oryssha audarmasymen ýirenbender. Nemese orys tilining qazaqsha núsqasyn jattamandar. Onymen til sinbeydi. Sender aldymen psihologiyalaryndy jóndetinder» depti. Jantas «arada 10 jyl ótkennen keyin janaghy sheteldik ghalymnyng aitqany dúrys dep moyyndadym» deydi. Neyrolingvistika ghylymy - osy. Kez kelgen bala ómirge kelgen kezde onyng miynyng ishindegi aq talshyqtar tura jetinshi atasynda qanday sonday bolyp ómirge keledi eken. Tektik ghylymynyng osynday bir adam kýtpeytin janalyqtary bar. Biz osyny balany oqytuda, tәrbiyeleude qatty eskeruimiz kerek.

«Últ Times»: - Qashanda óz oiynyzdy ashyq aitasyz. Minberlerde taysalmay sóiley bilesiz. Shyndyqtyng betine tura qaray alasyz. Aytynyzshy, sizge búlay ómir sýru qanshalyqty qiyn nemese onay?

Túrsyn Júrtbay: - Men ózim bir adamgha qúlay sensem, ol adam meni sonsha qorlap, jýregimdi júlyp alyp, qúmgha laqtyryp, tabanymen myjghylasa da, ol adamdy jek kóre almaymyn. Al, bir adam janymdy suytyp, boyymdy titirkendirse, aq tilegimen qyzyl ottay qarysa da jylyna ala almaymyn. Búl sezim mening ózime de kóp ziyanyn tiygizedi. Biraq eshqanday qarsy bola almaymyn. Men dýniyedegi adamdardyng barlyghyn bay bolsa eken dep tileymin. Biraq meni kedey eken dep, kemsitpese deymin. Men dýniyedegi adamdardyng barlyghyn әkim bolsa eken dep tileymin. Biraq әkim ekenmin dep mensinbey ketpese eken deymin. Men dýniyedege adamdardyng barlyghyn oqymysty bolsa eken dep tileymin. Biraq meni de sauatsyz dey kórmese deymin. Taghy da, aitarym - biz býgingi әngimemizge arqau etken últtyq iydeyanyng negizi әleumettik tendik bolsa deymin!...

Gýljan RAHMAN

"Últ tayms" gazeti