I

Qazaq әdebiyetindegi eng bir shoqtyghy biyik shygharmalardyng biri hәm biregeyi - jazushy Tólen Ábdikting «Tozaq ottary jymyndaydy» povesti ekeni dausyz.

Eger biz ózimizge deyingi últtyq әdebiyet memleket Tәuelsizdigi jolyndaghy ghasyrgha juyq kýresting alghyshartyn jәne negizin qalap, halyqtyng sanasyndaghy azattyq iydeyasyn óltirmey týletip otyrdy dep moyyndasaq, onda sol jauynger әdebiyetting qol bastaghan sardar shygharmasy - «Tozaq ottary jymyndaydy».

Ayauly Tólen aghamyz juyrda 70-ke toldy. Al, kýni Euraziya Jazushylar odaghynyng sheshimimen qazaq qalamgeri Tólen Ábdik әdeby jyl adamy atandy. Ardaqty aghamyzdy mereytoyymen jәne deby jyl adamy atanuymen qúttyqtaymyz!

Tómende әigili «Tozaq ottary jymyndaydy» shygharmasynyng alghashqy parasyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

«Abai.kz»

 

 

Úzyn boyly, kózildirikti kisi ózining sabyrly, tәkappar keypi men sarkidir tartqan jas shamasyna qaramay, jeniltek asyghystyqpen esikti laqtyryp ashyp, ishke kirdi.

- Eduard Beyker myrzanyng operasiyasy bitip ketti me? - dedi basqa eldik aksentpen entige sóilep. Sodan keyin ziyaly adamdargha tәn inabatty jón-jobany búzyp alghanyna ókingendey:

- Ghafu ótinem, - dedi qolyn keudesine aparyp. - Sәlәmatsyz ba?

I

Qazaq әdebiyetindegi eng bir shoqtyghy biyik shygharmalardyng biri hәm biregeyi - jazushy Tólen Ábdikting «Tozaq ottary jymyndaydy» povesti ekeni dausyz.

Eger biz ózimizge deyingi últtyq әdebiyet memleket Tәuelsizdigi jolyndaghy ghasyrgha juyq kýresting alghyshartyn jәne negizin qalap, halyqtyng sanasyndaghy azattyq iydeyasyn óltirmey týletip otyrdy dep moyyndasaq, onda sol jauynger әdebiyetting qol bastaghan sardar shygharmasy - «Tozaq ottary jymyndaydy».

Ayauly Tólen aghamyz juyrda 70-ke toldy. Al, kýni Euraziya Jazushylar odaghynyng sheshimimen qazaq qalamgeri Tólen Ábdik әdeby jyl adamy atandy. Ardaqty aghamyzdy mereytoyymen jәne deby jyl adamy atanuymen qúttyqtaymyz!

Tómende әigili «Tozaq ottary jymyndaydy» shygharmasynyng alghashqy parasyn oqyrman nazaryna úsynyp otyrmyz.

«Abai.kz»

 

 

Úzyn boyly, kózildirikti kisi ózining sabyrly, tәkappar keypi men sarkidir tartqan jas shamasyna qaramay, jeniltek asyghystyqpen esikti laqtyryp ashyp, ishke kirdi.

- Eduard Beyker myrzanyng operasiyasy bitip ketti me? - dedi basqa eldik aksentpen entige sóilep. Sodan keyin ziyaly adamdargha tәn inabatty jón-jobany búzyp alghanyna ókingendey:

- Ghafu ótinem, - dedi qolyn keudesine aparyp. - Sәlәmatsyz ba?

Shveysar shal talay shet eldik qonaqtardy óz qolymen qabyldaghan, shen-shekpendi kóp kórgen, onyng ýstine asa laua­zymdy mekemening qyzmetshisi bolghandyqtan týk abdyramay, syrttan balasha jýgirip enuding әbestik ekenin kózimen bildirip, әli yrghalyp túrghan ainalmaly әinek esikke bezbýirektene biraz qarady.

- Bitip ketti, - dedi sodan keyin. - Áriyne, bitip ketti. Kesh qaldynyz. Endi myrza eshkimdi de qabyldamaydy. Óziniz oilanyzshy, tórt saghattyq operasiyadan son, dúrys­tap bir tynyghu qajet qoy... Solay emes pe?.. Joq, óziniz aitynyzshy? Solay emes pe?!. - Osyny ol tap Bey-
ker myrza emes, ózi tynyghatynday asa bir keyistikpen aitty.

- Endeshe mynany bilgim keledi: ol kisi qazir osynda ma, joq, ýiinde me?

Shveysargha búl súraq únamay qaldy.

- Qabyldamaytyn bolghan song bәribir emes pe?! - dedi qabaghyn shytyp. Biraq osy tústa-aq ózining tym artyq ketkenin seze qoydy da:

- Degenmen, sizge qajet bolyp túrsa, aitugha bolady. Ol kisi qazir kabiynetinde, - dep týsin jylytty.

Beytanys kisi qaltasynan sigaret alyp, "tartsam ba, tart­pasam ba" degendey sausaghynyng arasynda jýgirtip úzaq
túrdy.

- Asyghys bolmasanyz, kýtuinizge bolady... Shyghyp qalar... Tegi qatelessem ghafu ótinem, fransuzsyz ba? - dedi shveysar әngime tuyp keter degen ýmitpen. Óitkeni ol tanertennen keshke deyin jalghyz otyratyn da, zerigip, sóilesetin adam izdeytin.

- Italiyadanmyn, - dedi shet eldik kisi súraqqa mәn bermey, - sonda qansha kýter ekem?

- Jiyrma minut, - dedi shveysar da búl súraqqa mәn bermey. - Beyker myrzada istegenime qazir attay bes jyl. Shet eldikterdi týsinen ajyratugha mashyqtanyp algham. Sol әdetpen jobalap edim, sәl-pәl qatelesken ekem... Keshiriniz, iyә!

- Oqa emes. Otyrugha bola ma?

- O, әriyne, myrza! Otyrynyz, otyrynyz! - Shveysar serik tabylghanyna quanyp ketkendey, qaltasynan qonyr shyt oramalyn alyp, aiqynyraq kóru ýshin jippen baylap qúras­tyrylghan eski kózildirigining әinegin ysa bastady.

Keskini salqyn kóringenmen shet eldik qonaq kishipeyil, ashyq minezdi adam bolyp shyqty.

- Siz, bәlkim, estigen shygharsyz, operasiya qalay ayaqtaldy eken? - dedi әngimeni ózi bastap.

- Qalay ayaqtalushy edi, - dedi shveysar osynau jer-jerding bәrin shulatyp jatqan úly oqighagha boyy ýirengen beytarap pishinmen. - Ádettegidey óte sәtti ayaqtaldy... Nesin aitasyz, Beyker myrza topyraqtan adam jaratqan joq, qalghanynyng bәrin jasap jatyr emes pe!.. Keremet qoy, keremet! - Shveysar sol "keremetke" ózining de qatysy barday mýjilgen eski tisterin kórsetip, maqtanyshpen yrjiya kýldi. Biraq ol múnymen toqtap qala almady, ýitkeni búl taqyryp onyng eng jaqsy biletin, negizgi taqyryby edi. Sondyqtan: - Mәselen, - dedi sózin jalghap. - Mәselen, men ózim ótken kýzdegi operasiyanyng kuәsi boldym. Jer-jerden dәriger degendering qaptap ketti. Kinogha týsiretinder syimay ketken son, maghan "endi eshkimdi bosatpa" dep tapsyrghan. Esikti bekittim de, ber jaghynan men de bardym. Barghan son, qúlaq salyp tyndaymyn ghoy bayaghy. Týrli-týrli sóz... "Nauqastyng ómirin saqtap qalugha esh­qanday mýmkinshilik joq, aqylgha syimaydy" desti bireuler. Bireuler tipti: "Óletinin doktor Beykerding ózi de biledi, operasiyany әsheyin reklama ýshin jasap jatyr" desti. Aqyry ne boldy?.. Óziniz oqyghan shygharsyz? Operasiya sәtti shyqty. Ol ýshin tek uaqyttan útu kerek eken. Eduard Beyker 11 saghattyq operasiyany tórt-aq saghatta ayaqtaghan... Fenomen!.. Medisinadaghy fenomen!!! Morgten neshe adamdy tiriltkenin estip pe ediniz?.. Infarktan ólgen adamdy 30 minuttyng ishinde jetkizse, qútqarugha bolady deydi doktor Beyker... Ol pikirdi, shyndyghynda men de qoldaymyn... Sebebi... men ózim de medik boldym ghoy... Ras... tastap kettim... Kýnkóris... tirshilik...

Shveysar әngimeni ózine qaray sәtti búryp alghannan keyin, ózi turaly da raqattana bayandaghysy kelip bir túrdy da, aldynda túrghan adamnyng shet eldik ekenin yqylassyz moyyndap, mýdirip qaldy. - Tónip kelgen ajaldan kimdi qútqarmady búl. Shyn mә­nin­de "Medisina tәnirisi" ghoy. Osynday bir maqsatyna jetken ar­mansyz adam bolatyn boluy kerek dýniyede...

- Doktordyng bala-shaghasy bar shyghar? - dedi shet eldik kisi onyng sózin bólip...

- Balasy joq, әieli de joq. Nege ekenin bir tәnirim bilsin. Ghylymgha berilip ketkennen dep te aitady. Kim bilgen?.. Óziniz de medisina jaghynan shygharsyz?

- Joq, jurnalispin.

- A-a-a, solay ma edi?.. Siz maghan mynany aitynyzshy, jurnalist myrza, doktor Beyker adam jasyn úzartatyn dәri jasap jatqan kórinedi. Sonda biz qayda baramyz? Auru ólmeydi, kәri ólmeydi. Jer betine qalay syyamyz, a? - Adamdardyng jer betine syimay qalatyny shveysargha birtýrli qyzyq bop kórindi de, jótelgen sekildi bulygha kýlip, kózining astymen jurnaliske syghy­raya qarady.

Ázil jurnaliske әser etken joq. Shveysargha suretke qaraghanday tesile qadalyp, oilanyp qaldy.

- Doktor kele jatyr, - dep sybyrlady shveysar koridor týkpirinen dabyrlay sóilesken bir top adamdy kórsetip. - Ortadaghysy doktor Beyker... Onyng ong jaghynda akademik Kleytman... Sol shaq shettegi doktor Holl...

Jalpaq, kýngirt kózildirik kiygen, úzyn boyly, erekshe tip-tik doktor Beyker beytanys qonaqqa jaqyndap kelip:

- Siz meni kýtip túrsyz ba? - dedi tәkapparlyqtan tuatyn batyl ýnmen.

- Dәl solay, doktor Beyker. Operasiyanyzgha ýlgire almadym.

- Qaydansyz?

- Italiyadan keldim. Livino Paletelli, jurnalispin.

- Quanyshtymyn. Ne qalaysyz?

- Doktor Beyker! Men sizdi operasiya stolynyng janynan kórmek bop kelip em. Álbette sheshendi minbeden kórgen abzal ghoy. (Doktor Beyker "әriyne ghoy" degendey basyn iyzedi). Biraq ol tilegim oryndalmady. Endigi tilegim - qabyl kórseniz, Sizben tildesu. Rúqsat etiniz, doktor Beyker! Sizben jolyghysudyng men ýshin qanshalyq kuanysh ekenin aityp jatudyng qajeti bolmas.

Doktor Beyker múnday sózding talayyn estigem  degendey parket edenge qarap, taghy da basyn iyzedi.

- Jurnalisterding kóp mazalaytyny ras. Onyng ýstine qazir mening tynyghatyn uaqytym... - Doktor jurnalisting betine synay qarady da, únatqan pishinmen, - eger tym auyr súraqtar qoyyp, qinamasanyz, - dedi balagha jymighanday jymiyp, - bir saghat uaqytymdy ýidegi kabiynetimde sizben әngimelesip ótkizuge rizamyn.

Jurnalist múnday baqytty tipti kýtpegen eken:

- O-o! - dey berdi qaytalap. - O, sizge ýlken raqmet, doktor Beyker.

Syrtqa shyqqan song doktor janyndaghylarmen qol alysyp qoshtasty da, jurnaliske búrylyp, mashinany iyegimen kórsetti.

- Otyrynyz!

Doktor jol boyy tis jaryp, ýn qatpady. Tipti mashinadan týsip, jaqtaulary altynday jarqyraghan súr bas­qyshpen joghary órlep, keng koridor boyynda aljapqysh baylaghan qyzmetshi әielderding keybirimen amandasyp, qanqa sýiekke, qan tamyrlary adyrayghan jalanash mýsinderge toly birneshe bólmeli zәulim kabiynetke engende de ýn qatpady. Terezesi kýnshyghysqa qaraghan týpki bólmege kirgende baryp:

- Sinior Paletelli, otyrynyz, - dedi kreslony núsqap.

Jurnalist osynsha baylyq pen sәn-saltanattyng ghylym adamyna qansha qajeti bolghanyna týsinbey, qabyrghadaghy altyn ramalargha salynghan Rubensting "Arystan aulauy" men Brullovtyng "Pompeyding aqyrghy kýnine" t.b. tolyp jatqan portretterge, suvenirlerge, asyl tastarmen әshekeylengen parsy kilemderine, doktor Beykerding mәrmәr túghyr ýstindegi ot sәulesindey jarqyraghan altyn bustine tanyrqay qarady. "Shamasy syilyqtar túratyn bólme boldy ghoy" dep oilady ishinen.

Doktor Beyker kreslogha shalqaya otyryp, galstugin keneytti.

- Sinior Paletelli, - dey berdi de, әldene esine týskendey, - toqtay túrynyzshy, - dedi oilanyp. - Siz osy "ineskogha" jazyp túratyn Livino Paletelly emessiz be?

- Dúrys aitasyz, sonyng ózimin.

- IYә, iyә!.. Sizdin sayasy taqyrypqa jazghan birneshe maqalanyzdy kórgenmin... Ras... tolyq oqyp shyghugha mýmkinshilik bolghan jok. Dәlirek aitsam, uaqytym bolmady. Uaqyt degeniniz altynnan qymbat bolyp túrghan zaman ghoy qazir. Al endi qúlaghym sizde.

- Doktor! Sizding medisina salasyndaghy úly jenisteriniz sizge deyingi tarihtaghy ghalymdardyng eshbirinde bolyp kórgen joq. Osy bir әldeqashan moyyndalghan aqiqatty  әrkim ózinshe dәleldeydi. Bireuler sizding basynyzgha qonghan erekshe baqyt dese, bireuler uaqyt tudyrghan qúbylys dep qaraydy. Endi bireuler dәleldeuge syimaytyn mistisizmge tireydi. Múnyng bәri de sayyp kelgende birynghay birjaqty pikirler dep oilaymyn. Degenmen osy jayynda óziniz ne aitar ekensiz?

- Teginde adamnyng ózi jayly sóilegeninen qiyn nәrse joq... Álgi aitylghan "birjaqty" pikirler jayly da eshtene aitqym kelmeydi, - dedi doktor solqyldaq kresloda terbelgen kýii asyqpay sigaryn tútatyp. - Shyndyghynda belgili bir qúbylystyng bir ghana sebebi boluy mýmkin emes. Tarihy sebep, әleumettik sebep, biologiyalyq sebep, fizikalyq sebep... m-m-m, filosofiyalyq sebep, taghy sol siyaqty degendey, tolyp jatyr ghoy. Al tvorchestvo adamyn biyikke shyrqatatyn qúdiretti kýshter - bilim, enbek, erik kýshi jәne intuisiya. Úly janalyqtarda osynyng eng son­ghysy basym bolady... Al maghan keletin bolsaq, mening tvorchestvolyq metodymda bir ghana ózgeshelik bar. Ol - shektelu. Yaghniy... qalay dep aitsam eken... óz boyyndaghy barlyq kýsh-quatyndy bir nýktege qadau. Medisinada myndaghan nýkte bar. Men qalghan nýktelerge kónil audarmaymyn. Siz senesiz be? - dedi kenet doktor kýlimsirep. - Men medisinanyng keybir qarapayym mәselelerinen týk sezbeymin. IYә, iyә, bir ótirigi joq. Esesine, men manyzdy nýktelerdi jaqsy aiyramyn. Sondyqtan da osy uaqytqa deyin mening aldymnan o dýniyege attanghan eshkim joq.

- Azamattyq borysh pen ghylymy maqsat jayly ne aitasyz?

- Búl ekeuining arasynda qayshylyq bar degenge men tý­sin­bey­min. Boryshym - jalpy adamzat mýddesine qyzmet etu. Sondyq­tan da mening obektilerim - búghan deyin medisinagha berilmey kel­gen eng basty, qaterli keselder. Menimen 10 jyl boyyna jekpe-jekke týsken sol dertke barsha adamzat daua kýtkeli qay zaman! Alibert Nobeli bәige tikkennen beri de osy dertke shipa iz­dep, basyn baylaghan qansha ghalym ótti! Qansha uaqyt ótti! Qan­sha­ma úly adam qúrban boldy. Biraq men jýreksingenim joq. Jau­laspaqqa dәl osy qaterli dertti, "aqiqat ajaldy" tandap aldym. Gete shal aitqanday, oryndalghan úsaq maqsattan oryndalmasa da biyik maqsat artyq qoy qashanda. Aqyry, men jendim... Maqsatyma jettim!.. Ras... - Doktor auzyna dәmsiz birdene týsip ketkendey betin tyjyraytyp, ýndemey qaldy da: - Ras, - dedi taghy da. - Adamzattyng bir maghan tirelip túrghan eshtenesi joq. Men bolmaghannan eshtenesi әdire qalyp, qúrymas ta edi. Sóitse de... - Doktor Beyker sózin ayaqtaghan joq. Sigaryn soryp otyra berdi.

Jurnalist doktordyng qyzylkýren, ashang jýzine qarap otyryp, shveysar shaldyng "... arab deydi, evrey dep bireu aitady" degen sózin esine týsirdi.

Doktor Beyker kreslosyn taghy da terbep jiberdi de:

- Sosyn ne aitugha bolady? - dedi qolyn jayyp. - Maqala jazsanyz osylardy tolyqtyryp, birdene dey salarsyz.

- Sizge taghy bir súraq. Óz memleketinizding ózge halyqtarmen qarym-qatynasta ústap otyrghan sayasatyna qalay qaraysyz?

- Sinior Paletelli! - dedi doktor qatqyl ýnmen. - Men sayasatpen ainalyspaymyn!

Jurnalist tómen qarap, ýndemey qaldy da:

- Sayasat Oppengeymerding danqyna ziyanyn tiygizgen joq qoy, - dedi aqyryn ghana.

- Al siz maghan Oppengeymerding sayasy qayratkerliginen adamzatqa tiygen iygilikti aityp berinizshi. IYә, iyә, aityp berinizshi. Ol bógemek bolghan zúlymdyqtyng dәmin halyq bәribir tatty. Nәtiyje bermegen әreketting bәri әureshilik dep qana atalady. Tarihtyng óz zany, óz stihiyasy bar. Ony búzugha siz ben bizding shamamyz jetpeydi. Tirshilikting damu zany ýnemi adamdardyng paydasyna sheshiletin shyghynsyz sәttilikten ghana túrsa dep tileuding ózi qanday anqaulyq desenizshi! Tarihtyng myna túsynda bәlenshe býitip qatelespegende jaghday basqasha bolatyn edi deu, alghashqy dәuirdegi dinozavrlar tabighat kenet suytyp ketpegende qúryp ketpey, tiri qalatyn edi degen sekildi qiyal ghoy. Bolmasa, sol múz dәuirining bastaluynyng ózi belgili bir qajettilikten tuyp otyrghan tabighy jәit emes pe! - Doktor saghatyna qarady da: - Qarsy bolmasanyz, osymen әngimemizdi dogharayyq, - dedi. - Menimen bir partiya shahmat oinaugha qalaysyz?

Ol osyny aityp, ózine eshkim qarsy kelip kórmegen daghdymen jauap kýtpey, knopkany basyp, shahmat әkep tiguge qyzmetshisin shaqyrdy.

Doktordyng tastan qashalghan әlpettey, jadyrap, iya týnerip, qúbylys bildirmeytin, bedireygen kóse jýzi men qatqyl janary, pende balasyna oghashtau, óktem minezi, aqyrynda aq-adal enbekpen emes, әldeqalay qúpiya qaraqshylyqpen qolgha týsken qisapsyz qazynagha úqsas, bir adam boyyna syighyzugha kelmeytin ghylymy tabystar - ónkey bir sәttilik - osynyng bәri úghymdy auyrlatyp, әldebir aqyldan tys tylsym kýshke, týsiniksizdikke әkep tireytin. Jurnalist ózining bolashaq maqalasynda doktordyng harakterin ashu ýshin osy týsiniksizdik pen qataldyqty negizgi shtrih etip alsam da jarap jatyr-au dep oilady. Sodan keyin úsaq detalidar ýshin qajet bolar dep, ýy ishindegi búiymdardy, olardyng ornalasu tәrtibin múqiyat qayta qarap shyqty.

- Jýriniz, - dedi doktor "korolidin" aldyndaghy peshkasyn eki oryngha jyljytyp.

Jurnalist te peshkasyn eki oryngha jyljytty. Doktor f2-ni f4-ke jýrgende, jurnalist d7-ni d5-ke jyljytty. Odan keyin bir peshkasyn qúrban etip, d5-ti taghy ilgeri basty.

- H-m-m-m! - dedi doktor oinaqy, kónildi ýnmen. - Falikbeerding kontrgambiyti! Óte jaqsy!

Doktor Beykerding shahmatty sóilep otyryp oinaytyn әdeti bar eken. Teginde útudy maqsat qylmaytyn sekildi. Sol әdetimen:

- Sinior Paletelli, - dedi bir tústa shanyshqysymen dәmdi birdeneni týirep alghysy kelip otyrghan adamday ferzasyn búlghaqtatyp, - qúday ýshin birdene aita otyrynyz. Dýnie jýzining chempiondyghyna talasyp otyrmaghan bolarmyz.

Sinior Paletelly kýlip jiberdi. - Onynyz ras. Biraq ne aitqandy qalaysyz?

- Óte jaqsy, biz onda bylay qorghanayyq, - dedi doktor S2-ni SZ-ke qoyyp. - Dýniyede bolyp jatqan janalyqtardy kóp bilesizder. Kóp kóresizder. Sonyng bәri әngime.

- Onynyz ras, - dedi jurnalist taghy da. - Men óte kóp jýremin. Ár týrli oqighalargha kezigem. Biraq onyng bәri sizge únamauy mýmkin.

- Eshtene etpeydi. - Doktor ferzasyn koroliding aldyna jýrdi.

- Únamauy mýmkin, - dedi jurnalist sózining ayaghyn qaytalap. Sony aitty da "atyn" peshkanyng aldyna shyghardy. - Sebebi mening sayahat sayyn kórip qaytatyndarymnyng bәri kónil jabyqtyratyn, ayanyshty uaqighalar.

- A-a, solay ma?

- IYә, doktor, dәl solay.

Doktor Beyker qarqyldap kýlip jiberdi de, ong qanattan rakirovka jasady.

- Qaytemiz endi. Anda-sanda jabyghyp alghan da dúrys shyghar. Tabighat bergen qúbylystyng bәrin adam balasy ansaugha tiyisti. Meyli ol quanysh bolsyn, meyli uayym bolsyn. Ýitkeni adam ýshin eng jamany - zerigu. Zeriguden basqanyng bәri salystyrmaly týrde aitqanda týgel jaqsy.

- Sonymen sizge kónil jabyqtyratyn әngime kerek qoy?

Doktor úzaq oilanyp otyryp qaldy da, kenet quanyp ketip:

- Shah!.. - dedi. - IYә, kónil jabyqtyratyn bir әngime aitynyz...

Jurnalist koroliding aldyn pilmen bekitti.

- Bizder ýshin el aralaudyng eng aldymen sayasy mәni qymbat. Ár týrli halyqtardyng tarihymen, әleumettik jaghdayymen, dәstýrlerimen, әdet-ghúryptarymen tanysamyz. Songhy sapardan jinaghan materialdarymdy jinaqtap otyryp, men jaqynda mynanday bir pikirge keldim. Jalpy bolashaq atau­ly bәrimizge birdey jәne birdey qajet desek te, jeke adamdardyng tilek-maqsaty, mún-múqtajy bir-birine úqsamaydy ghoy. Aytalyq bireu - ash, ekinshisi - jalanash, ýshinshisi - auru. Ash adamgha tamaq kerek, jalanashqa kiyim, al aurugha tek dәri kerek. Olardyng qajetterin shatastyryp ýlestiruge bolmaydy. Halyqtar da sol siyaqty... Bireuding múqtajy bireuge iygilik bop jarymaydy. Álgi ózimiz baspa betterinde sivilizasiyany tu etip, adamzat mýddesi dep dauryghyp jýrgenimiz - ýstemdik qúryp otyrghan tórt-bes úly halyqtyng ghana múqtajy tәrizdi.

- Siz jýrmey qoydynyz ghoy.

- Keshiriniz! - Jurnalist bir sәt shahmat taqtasyna antaryla qarady da, qolayly eshtene tappaghanday shetki peshkany ysyra saldy. - Bolmasa memleketter ómirining negizgi jýgineri - ekonomika emes, morali bolatyn kez jetti emes pe?! Aytynyzshy.

- Shah! - dedi doktor.

- Álbette solay bolugha tiyisti, - dedi jurnalist korolidi asyghys atpen jaba salyp. - Biraq is jýzinde olay emes. Bir halyqtyng ar-namysynan bir dollardyng yqpaly kýshti. Bizder halyq ýshin dep әueli tamasha bir iydeyalardy tauyp alamyz da, artynan sol iydeya ýshin halyqtyng ózin qúrban etkimiz keledi.

- Múnyng bәri ras boluy mýmkin, biraq siz aitqanday kónil jabyqtyratynday ayanyshty әngime emes...

- Ras, - dedi jurnalist kelisip. - Ayanyshty haldi men tek sonynan kórdim. Tipti soghu oiymda joq edi. Ayaq asty sheshildi... Biz týngi saghat 5-te keldik... Odan taghy da samoletke otyryp, ýsh saghat úshtyq. Men osy ghúmyrymnyng ishinde múnday keremet tabighat kórkin kezdestirgen emespin... Jer beti kóz túnghan kók jasyl birdene. San salagha bólingen ózender denening qújynaghan qan tamyrynday jýz taram bolyp aiqasyp jatyr. Endi ony tilmen aityp...

- Siz osy qay jerdi aityp otyrsyz?

Jurnalist "sonda men baghanadan ne aityp otyrghanmyn" degendey doktorgha kózildirigin alyp, tanyrqay qarady.

- Amazonka ghoy. Braziliyagha barghanymdy aitam.

- A-a? - Doktordyng kózildirik jaqtauynan asyp túrghan biyik qabaghy dir ete qaldy. - A-a, iyә, aita beriniz.

- Biz niyambikuara taypasynyng territoriyasyna qondyq. Olardyng birazy sondaghy amerikandyq missionerge jaldanyp júmys isteydi eken. Mynany qaranyzshy, missionerge Niu-Yorktan nemere inisi kelgen. Jolay suyq tiyip, túmau bolypty. Sonyng әkelgen túmauynan bir kýnde 50 indees ólgen. "Mening balalarymnyng ystyghy kóterilse, býkil taypanyng qyl ýstinde túrghany" deydi missioner. Indeester ýshin túmau eng qauipti júqpaly aurularmen birdey kórinedi. Men sol arada túratyn dәriger jigitting kómegimen Matu-Grossu shtatyndaghy birneshe taypanyng mekenin araladym. Indeester otanyn qazir "Jasyl tozaq" dep ataydy. Biraq Amazonkany tozaqqa ainaldyrghan uly jylandar men auru taratatyn masalar emes, týpsiz qúrdym batpaqtar men ajal kólderi de emes, adam jegish balyqtar men kaymandar da emes... kәdimgi sivilizasiya men mәdeniyet aparmaq bolghan "aq niyetti" aq adamdar. Myna sizdin...

- A-a! - dedi doktor taghy da estimey qalghanday.

- Men alghashqyda jergilikti taypalardyng etnografiyasy, әdet-ghúrpy, salt-joralary turaly joljazba stiylinde kólemdi maqala jazbaq bolgham. Biraq men kesh qalyppyn. Taypalardyng kóbisi jer betinen mýlde qúryp ketken. Mәselen Aripuana ózenining boyyndaghy sinta larga taypasyn pulemetpen qyrypty. Keyin samoletpen jýrip teksergende bir de bir indeesting tiri qalmaghany aiqyndalghan. Áriyne, onyng bәrin jasap otyrghan - sol jerdegi kauchuk fabrikasynyng qojasy. Onyng qarulanghan bes banditti 800 dollargha jaldaghany da aiqyndalghan. Biraq búl qylmysty aiyptaugha eshkimning shamasy jetpeydi. Ýitkeni ol joghar­ghy ýkimet oryndarymen baylanysyp jatqan qúpiya әreket. Al tapaina taypasyna ne istegen deysiz ghoy?.. Tapaynagha myshiyak qosylghan birneshe jәshik qant syilaghan. Keybir derevnyalarda lashyqtargha kirip, semiya bas sayyn ýlestiripti. Bir jetining ishinde tapangna da joq bolghan. Sodan keyin kezek patashogha keledi. Derevnyagha jalghan dәrigerler kelip, әr adamgha eki ekiden ukol salghan. Shpristing ishinde kisi óltiretin sheshek vaksinasy bar. "Patasho sheshekten óldi" dep jazypty keyin keybir etnograftar. Bәri ras: patasho indetten qyryldy. Biraq indet qoldan jasaldy ghoy... Nәsil qúryp barady. Aq adamdar djungly ishinde eng songhy indeesterdi aulap júr.

- A-a? - dedi doktor Beyker ýshinshi ret qaytalap. Sóitti de qoly qaltyrap, ústap túrghan "atyn" taqtagha qaramastan jyljyta saldy.

- Do-ok-tor! At búl aragha kele almaydy ghoy!

- O, ne... Ah, keshiriniz... Men tipti qate jýrippin ghoy. - Doktor atty ekinshi ret jýrdi.

- Búl aragha da kele almaydy.

Doktor Beyker esinen janylghan adamsha ne isterin bilmey, shahmat taqtasyna melshie ýnilip, otyryp qaldy. Jurnalist doktorgha tanyrqay qarady da:

- Bәlkim mynda jýrginiz kelgen bolar, - dep qolynan atty alyp, I4-ke qoydy.

- Rahmet... sinior Paletelliy!.. Men... dәl sol jerge jýr­gim kelgen... Ayta beriniz.

- Qazir ghalymdar tek ólgen taypalardyng etnografiyasyn jazuda. Tek estigenderin jazuda, әriyne. Ýitkeni rastaytyn bir de bir kuә joq. Jaqynda taghy bir araku taypasynyng qúryp bitkeni aiqyndaldy...

- Nemene? - dedi shýberektey bop-boz bolghan doktor ornynan túra berip.

Jurnalist doktorgha ýreylene qarady.

- Araku taypasy...

- Sosyn, - dedi doktor qyryldap.

- Araku taypasynan da bir de bir adam qalmaghan. "Neden qyrylghany belgisiz, mekenjaylary qanyrap bos qaldy" dep jazdy.

Doktor soqyr adamsha kreslonyng jaqtaularyn sipalap, birtýrli menireulengen kýii qayta otyrdy.

- Sonda olardyng jazyghy ne? - dedi jurnalist әngimesin sabaqtay. - Braziliya ormanynda jaratylyp, ósip-óngendigi me? Álde qisapsyz baylyghy ma? IYә, iyә, dәl solay. Búl kýnde jerding kendigi men baylyghy da halyqtyng soryna ainalghan. Bolmasa XVII ghasyrda temirden zat jasap, mәdeniyet qúrghan, Pasterge deyin jylannyng uyna em oilap tapqan, Evropagha kartop pen pomidor egudi, qyzyl búrysh pen temeki egudi ýiretken 2 million indeesten birneshe jýzi qalghanyna kim jauap beredi? Ghalymdardyng aituynsha, endi on jyldan keyin bir de bir indees qalmaydy. Qalsa, tek zooparkke qoygha birdi-ekisi qaluy mýmkin. Menimen aitysqan bir missioner: "Olar qoldaryna týsken tútqyndaryn jeytin kórinedi ghoy" dep jaz­ghyrdy. Býkil Braziliyada adam etin jeytin bir de bir taypa joq. Ol - dәleldeudi qajet etpeytin aksioma. Sonda shyn mәnindegi adam jegishter kimder bolyp shyqty?! - Jurnalist qaltasynan sigaret alyp tútatty da, kókshil týtin arasynan syghyrayyp, kinәlaghan adamday doktorgha qarady. - Men osylardyng bәrin qúlaghymmen estip, kózimmen kórdim. Kórdim de búl býkil adamzattyng aryna basylghan óshpes qara daq dep týsindim. Biz júmsaq divanda jatyp, qosyla almaghan eki jas turaly romandar oqyp nemese filimder kórip, kózimizge jas alamyz. Biz bir adamnyng taghdyry ýshin jer jýzining pressalaryn shulatyp, úrandar ústap, kóshege shyghamyz, qylmystynyng jazalanuyn talap etemiz. Ólim jazasyna búiyramyz. Al tútas bir nәsildin, birneshe halyqtyng qúryp ketuin qay tilde surettep beruge bolady. Halyqty óltirushilerge adam­gha bitken sanamen qanday jaza oilap tabugha bolady, doktor Beyker!

Doktordyng búdan әri tyndaugha shamasy jetpedi. Taghy da soqyr adamsha sipalap jýrip knopkany basty da, qyzmetshisine:

- Sinior Paletelliydi shygharyp salynyz, - dedi kekeshtenip.

Sodan keyin ol jurnalisting qalay qol berip qoshtasqanyn, jaysyz әngime aityp, kónil-kýiin búzghanyna keshirim súraghanyn, shyghyp bara jatyp qalpaghyn týsirip alghanyn angharghan joq.

Esik bayau syqyrlap, syrtynan jabylghanda doktor esinen tandy.

Doktor Beyker qúrysqan sausaqtaryn qyzmetshisi syndyra jazyp jatqan kezde esin jidy.

- Myrza, men dәriger shaqyrttym, qazir jetuge tiyisti, - dedi abyrjyghan qyzmetshi doktordyng jýzine ýreylene qarap.

Doktor Beyker qaltasynan oramalyn alyp, ter búrshaqtaghan mandayyna basty. Basyn salbyratyp, oilanyp otyrdy da:

- Dәrigerding qajeti joq, qaytara sal, - dep qyzmetshisin shygharyp jiberdi.

Doktor melshiyip úzaq otyrdy. Talma auruyna úshyraghan adamdar esinen aiyrylyp, oyanghanda midyng qaysy bir bólikterinde janghyru prosesi payda bolyp, әldeqashan úmyt bolghan oqighalar, úsaq detalidar, tipti aiy, kýni, saghaty, minutyna deyin aiqyndalatynyn ol búrynnan biletin. Tap qazirgi aqyl-oyyndaghy әldebir janarghan aiqyn elesterdi de sonday sәtke úqsatty.

Ol qalyng tom kitaptyng arasynan jabylyp ketken bir paraqty izdegen adamday, uaqytty keri sanap, týgendep jatyp, kenet kilt toqtady.

Sivilizasiya әlemining - Niu-Yorktegi 100 qabat ýiler men jarqyldaghan jasau búiymdardyng ólsheusiz saltanaty men dabyra qoshemettin, әlemge әigili bolghan danq pen ghylymy tabystardyn, talantyna bas úrghan sansyz tobyrdyng ah úrghan dauryqpasynyng taghy sol siyaqty ómirding oilanugha múrsha bermegen әr týrli aldanyshtarynyng astynda әldeqashan úmyt bolyp, óldige sanalghan bir tirshilik әldeqalay jan bitip, qybyr etkendey boldy. Jәne ol - o dýnie men bú dýniyening ara qashyqtyghynday alysta, tym alysta qalghan tirshilik edi. Doktor Beyker sol sәtte adam balasynyng úzaq ghúmyrynda bir-aq ret kezdesetin, bolmasa kezdespey de kete beretin airyqsha taghdyr qaltarysyna tap bolghanyn jәne endigi ghúmyry osy qaltarysqa baylanysty ekenin týsindi.

II

Anasynan shyr etip jerge týskende әkesi oghan Kiyaku dep at qoydy. Ákesi Choro osy tónirekke әigili baqsy bolatyn. Biraq kóp oilanyp jatpastan әsheyin "Kiyaku" dey saldy. Ýitkeni atta túrghan týk joq dep oilaytyn.

Ýsh jasqa deyin qalay ómir sýrgeni Kiyakudyng esinde joq. Áyteuir osy mekendegi kóp balanyng biri bolghandyqtan, ol turaly jobalap bylay deuge bolar edi.

(Jalghasy bar)

«Abai.kz»