Qazaqstan tәuelsiz el bola túryp, 24 mamyrda jyl sayyn Slavyan jazbasy men mәdeniyetining kýnin atap ótedi, sonda Qazaqstan memleketining qúraushysy bolyp otyrghan qazaq halqynyng týpki soyy sanalatyn Týrkilik órkeniyet qayda qalady? Eng bolmasa 1897 jylghy 25 qarashada (kәzirgishe - 8-9 jeltoqsan) V.Tomsen әlemge әigilegen týrki jazuynyng qúrmeti nege atalmaydy?!  Búl saualdar búghan deyin talay    qoyylyp jauyr bolghan taqyrypqa ainalghan-dy. Tipti, jeltoqsan aiy tayaghan sayyn búl mәselening qoyyluy dәstýrge ainaldy. Juyrda ghana jazushy, deputat Aldan Smayyl osy turasynda Ýkimetke kezekti saualyn qoydy. Alayda, tym-tyrys. Endeshe, nege tórt memleket qúrghan Týrki Kenesi bastama jasay almaydy? Búl mәsele Qazaqstannyng tәuelsizdigine qazaq halqynyng qatysy qanday bolsa, kýn tәrtibinde de sonday bolyp qala beredi.
Al, әzirge ghalymdardyng ghylymy payymdary búl uәjdi qoldamasa, qarsy kelmeydi. Týrki jazu  mәdeniyetining qúrmetine bitik jazudy ýngy zerttep jýrgen ghalymdardyng biri Qarjaubay Sartqojaúlynyng juyrda bolghan ghylymy otyrystaghy bayandamasyn úsynyp otyrmyz.
«Abai.kz»


ERTEORTA GhASYRDAGhY BAYYRGhY TÝRKILERDING ÁLEM ÓRKENIYETINDEGI ÝLESI

Q. Sartqojaúly,  filologiya
ghylymdarynyng doktory,
professor

Qazaqstan tәuelsiz el bola túryp, 24 mamyrda jyl sayyn Slavyan jazbasy men mәdeniyetining kýnin atap ótedi, sonda Qazaqstan memleketining qúraushysy bolyp otyrghan qazaq halqynyng týpki soyy sanalatyn Týrkilik órkeniyet qayda qalady? Eng bolmasa 1897 jylghy 25 qarashada (kәzirgishe - 8-9 jeltoqsan) V.Tomsen әlemge әigilegen týrki jazuynyng qúrmeti nege atalmaydy?!  Búl saualdar búghan deyin talay    qoyylyp jauyr bolghan taqyrypqa ainalghan-dy. Tipti, jeltoqsan aiy tayaghan sayyn búl mәselening qoyyluy dәstýrge ainaldy. Juyrda ghana jazushy, deputat Aldan Smayyl osy turasynda Ýkimetke kezekti saualyn qoydy. Alayda, tym-tyrys. Endeshe, nege tórt memleket qúrghan Týrki Kenesi bastama jasay almaydy? Búl mәsele Qazaqstannyng tәuelsizdigine qazaq halqynyng qatysy qanday bolsa, kýn tәrtibinde de sonday bolyp qala beredi.
Al, әzirge ghalymdardyng ghylymy payymdary búl uәjdi qoldamasa, qarsy kelmeydi. Týrki jazu  mәdeniyetining qúrmetine bitik jazudy ýngy zerttep jýrgen ghalymdardyng biri Qarjaubay Sartqojaúlynyng juyrda bolghan ghylymy otyrystaghy bayandamasyn úsynyp otyrmyz.
«Abai.kz»


ERTEORTA GhASYRDAGhY BAYYRGhY TÝRKILERDING ÁLEM ÓRKENIYETINDEGI ÝLESI

Q. Sartqojaúly,  filologiya
ghylymdarynyng doktory,
professor

Álem mәdeniyeti men órkeniyetining tarihyna súghyna kirisip oy qauzaghan europalyq O. Shpengler (1880-1936) adamzat tarihyn týrli mәdeniyetterding almasuy dep tújyrym jasay otyryp, әlem mәdeniyetin tarihy túrghydan 8 topqa bólip qarastyrghan. Onda: egiypettik, ýndilik, vavilondyq, qytaylyq, antikalyq, islamdyq, batys europalyq, Amerika kontiynentindegi Maya mәdeniyeti, dep qarastyrghan.
Belgili tarihshy, mәdeniyettanushy A.Dj. Toynby әlem mәdeniyetin 13 topqa bólip qarastyrghan. Búl oishyldyng sanasyna týrki etnosynyng mәdeniyeti ilinbegen. Reseylik N.Ya. Danilovskiy týrkiler mәdeniyeti qaqynda jaq ashpaydy. Olay bolsa, әlem mәdeniyetine, órkeniyetine týrki etnosy ýles qospaghan ba degen súraq tuyndaydy.
Mәdeniyet maqsaty ózin basqagha tanytu, moyyndatu. Ózin-ózi tanytu (translyasiya) mәselesi órkeniyetter men mәdeniyet tarihynda alghy shepte túrady. Óitse batys pen shyghysty ózara jaqyndastyryp, halyqtar arasynda mәdeniyetter almasuyna mәngilik kópir, myqty dәneker bolyp, órkeniyetter qoryn molaytugha ólsheusiz enbek sinirgen týrkiler, әlem órkeniyetinen tys qalmaytyny týsinikti.
Batystyq mәdeniyettanushylar, tarihshylar kóshpeliler әlemin, olardyng batysqa úqsamaytyn qoghamdyq ereksheligin, sharuashylyq basqaru ústanymyn, mәdeniy-ruhany qúndylyghyn týsinbegen, әri týsingisi kelmeydi.
Bir ghana mysal alayyq. London qalasynda basylyp býkil әlemge taratylghan «Antropologiyalyq sózdik» atty ensiklopediyada. «Nomad degenimiz sharuashylyqtyng birde-bir salasymen ainalyspaytyn, túraqty mekenjayy joq adamdar» dep anyqtama bergen. Búnday týsinik «kezbeler» degen maghyna beredi. Europalyqtardyng sol anyqtamasyn bizding ziyaly qauym totydayyn qaghyp alyp «biz nomadtar» deumen HHI ghasyrdyng tabaldyryghyn attap otyrmyz. Ókinishti - aq.
Adam balasy mynau pәny dýniyede jer basyp jýrgende eki-aq týrli ónim óndiredi. Biri ruhani, ekinshisi materiyaldyq ónim.
Ejelgi jәne bayyrghy týrikter ruhany salada әlem órkeniyetine qosqan bir ghana ýlesin kóldeneng tartalyq.
Ejelgi dәuirde (bizding jyl sanauymyzdan búrynghy zamanda) týrki etnosynyng ainalasynda ómir sýrgen shyghysynda qytaylar, ontýstigindegi ýndiler, tayau shyghysyndaghy hamiyt, semit tobynyng arab-parsylar, batysyndaghy europalyqtardyng әrbir selosynda, әrbir otyryqty tobynda bir-birine úqsamaytyn ondaghan, jýzdegen qúdaylar, nanym-senimder men diny ústanymdar boldy.         
Sol dәuirde olardyng kórshileri týrki әlemәnde bir ghana qúday, bir ghana bógý (tәnirlik) dini boldy. Joghardaghy atalmysh kórshiler týrki halyqtaryna tanqaldy. Kóshpeli týrkiler bir ghana qúdayly, bir ghana diny ústanymy bar. Onyng jyl sanaudan búryn, aldy 40000 jyl, arty 12000 jyl búryn. Aziyadan Amerika kontiynentine qonys audarghan týrkilerding alys tuysy ýndister (qyzyl teriler) bir ghana tәnirlik dinin ústanady. Ol az deseniz Kýltegin (KT. IV. 1), Bilge qaghan (BK. I.1; IV.1) ústyndarynda "teŋir teg" degen tirkes bar. Múndaghy "teŋir" sózin búghan deyingi zertteushiler «aspan (neba)» dep audaryp keldi. Búl qate audarma ekenin, atau «qúday» degen maghyna beretinin dәleldedik (1. s 173,178; 2. s.67). «Teg» sózin búghan deyin  V.Radlov (1894, 1897), V.Tomsen (1896), A.N.Melioranskiy (1897), S.E.Malov (1951), T.Tekin (1969) enbekterinde «podobno», «slavno», «kak budto» dep audaryp keldi «Teg» sózi jeke túrghanda әriyne bir neshe maghyna beredi.
1.    teg (tek) - «bir ghana» nemese «bir» (MK. I. 334, 53; QBK. 545)
2.    teg - noli (BAMRS.T. III.281).
3.    teg - -deyin, -sheyin (MK. III. 237; QBN. 420)
4.    teg - jetu, kelu, baru, aparu (Túi. 46; Uig. I15; MK7 II.19; II. 91; QBK.221; TT.I.89; Man. I7 20)
Jogharyda sóz etken KT.I,1; KT. IV.1; BK. I.1, BK. IV.1 mәtinderde «noli» (0) degen maghyna beredi. «Noli» degen san zatqa ainalghanda «bar», biraqta kózge kórinbeydi. Nemese «bos kenistik» degen auyspaly maghyna beredi. Óitse,  "Teŋir teg" tirkes «Tәnir bar», biraqta kózge kórinbeydi, balamasy joq degen úghymdy bildirip túr. Býgingi qazaq tilinde jәne orta ghasyr sózdikterinde «bir ghana», «tek qana» degen maghynagha auysqan. Al, kóne jәne býgingi monghol tilinde «teg» sózi «noli» deytin maghynasyn saqtap qalghan. Biz Kýltegin, Bilge qaghan mәtinderin audarghanda "teŋir teg"  tirkesin býgingi qazaq tilining normasy boyynsha «Tәnir bir» dep audardyq. Al, bayyrghy týrikterding qorshaghan ortany týisinu, sezinu mentaldyq qabyldauy boyynsha «Tәnir bar, biraq kózge kórinbeydi, ústap tanugha mýmkin emes bolghandyqtan ol belgisiz túlghany zattandyrghanda, onyng mәnin ruhanilandyrghan. Tәnirding uaqyt pen kenistikte orny bar, biraqta tanyp, bilu mýmkin emes ekenin "teg" (noli) úghymmen bergen. Múnday mysal kóp. Týrki tilderding atau septigi jalghausyz, nóldik jýiede.   
Erteorta ghasyr qoghamynda ómir sýrip jatqan bayyrghy týrikterding aqyl oiynyn, oilau qabiletining qanshalyqty biyik dengeyde bolghanyn tek qana osy bir ghana tirkes arqyly týsinuge bolady. Býgingi klassikalyq dinderde sonyng ishinde Islam dininde  «Qúday bir», oghan balama joq degen qaghida bar. Tәnirdi (qúdaydy) ruhanilandyrghan ereksheligine oy jýgirtsek, erteorta ghasyrda ómir sýrgen babalarymyzdyng oilau qabileti, ruhanilandyryp jetkize bilu ereksheligi, býgingi HHI ghasyrdaghy bizdermen salystyrghanda biyik bolmasa, kem emes ekenine kóz jetkizemiz. Uaqyt pen kenistikti qanshalyqty biyik dәrejede mengergendigine kuә bolamyz. Tәnir (qúday) qasterlep kie tútyp (simvolizirovati), ruhanilandyryp, adamzat mәdeniyetine, órkeniyetine qanshalyqty ýles qosqanyna kuә bolamyz.
Islam dini eng jas din. әriyne onyng qaghidalary myndaghan jyldar boyy berilip kele b.z.V ghasyrynda qalyptasty. Tәnirdin, Allanyng bar ekenin, ol kózge kórinbeytinin, tanyp biluge mýmkin emestigin bildiretin ruhany týsinikti adamzattyng eng kóne dini tәnirlik dinnen auysqan boluy da mýmkin.
Búl tújyrymdamamyzgha qosymsha taghy bir faktyny algha tartalyq.
Tәnirlik dinde tәnerteng erte túryp, shyghyp kele jatqan kýnge, keshke jana tuyp kele jatqan aigha qarap tilek tileytin bolghan. Kýnge, aigha qarap Tәnirden tilek tileushi adamdar biyikke (tau, tóbe) shyghyp, belindegi kisesin (belbeuin) alyp, moyyndaryna asyp, betin kýn men aigha qaratyp, eki qolyn algha serpip erkin jiberip, alaqanyn jayyp tilek tileytin bolghan. Al, qarghys tilese, dәl jogharghydaghyday túryp alaqanyn tónkerip tómen qaratyp qarghys aitatyn bolghan. Amerika kontiynentindegi Ýndisterding tútynyp kelgen tәnirlik dinimen salystyrghanda jyl sanaudan búrynghy 40-12 myng jyl búryn qalyptasa bastaghan Tәnirlik dinning búl ritualdary, býgingi klassikalyq buddizm (j.s.b. VI gh.gh-dan), Iýdey (j.s.b. VI gh.-dan), Hristian (j.s.b. V gh.gh.-dan), Islam (b.z. V ghasyrdan) dinderinde qaytalanyp oryruy mәdeniyetting almasuy, bir-birine әseri bolghanyna kóz jetkizemiz. Ataqty filosof IY.Gerder «Salt-dәstýr, til men mәdeniyet bastaularynyng anasy»,-deydi (8. s.252).
Mәdeniyet degenimiz aldynghy úrpaqtyng keyingilerge jalghastyrghan ómir sýru tәsili. Onyng ar jaghyndaghy mәiegi salt-dәstýr men til. Til jetkizu jalghastyru qúraly.
Kez kelgen últtyq mәdeniyetting ruhany negizi din. Din degenimiz qanday bir halyqtyng nanym-senimi, ruhany kanony, dýnie tanymy. Dinning nәtiyjesinde mәdeniyet qalyptasady. Mәdeniyet halyqtardyng myndaghan jyldar boyy jalghasyp saqtalghan ruhany shygharmashylyghy. Býkil býtin qauymnyn, últtyng ruhany izdenisi, halyqtyng danalyghy, әri ústanymy.
Týrik etnosynyng әlem ónerine qosqan ýlesining taghy birin algha tartalyq:
Dýnie jýzining ghylymyna HVII ghasyrdan beri belgili bolghan, adamzat balasynyng beyneleu ónerining biri, әri biregeyi, ghylym әlemine  «skifterding januarlar stili» degen atpen engen óner tuyndysy.
Jasalghan materialdary - altyn, kýmis, qola, temir, qalayy, jez, mýiiz, kiyiz, aghash jәne toqyma, qysh.
Negizgi beyneler:
a) Ártýrli qúbyjyqtar: Garpiy (basy qús, basqa denesi adam), Minotavr (basy  búqa, basqa denesi adam), nysanaly kiyik - monokeros (basy jylqy, úshy qayyrylghan jalghyz tik mýiizdi, denesi maral, túyaghy jylqy), kiyeli bóri (basy bóri, úly denesi úlu, ayaghy barys), qúbyjyq barys (basy, 4 ayaghy barys, úly denesi adam)
b) Qayuanattar (samrúq, anyz qústar, barys, bóri, búlan, búghy, taueshki, arqar, jylan, aidahar)
v) Ýy jan-januarlary (qoy, eshki, jylqy, siyr)
Taralymy: Shyghysy Qytay qorghany, Sarózen syrty, Ordas, Ontýstigi Tiybetten, batysy Dunay, Soltýstigi Sibir (Yakutiya), Ortalyq jәne Orta Aziya.
Hranologiyasy:Úlanbaytaq euraziya aimaghynda jyl sanaudan búrynghy III myng jyldyq túsyndaghy eneolitten bastalyp (Marghúlan. 75. 197), bizding zamanymyzdyng birinshi myng jyldyghyna jalghasyn tapqan.
Múragerleri: Saqtar (skiyf-ic ouuz), kimmerler, massegatter, sarmattar, ghúndar (sunnu), ýisinder, erteorta ghasyr týrikteri (kók týrikter).
Ereksheligi jәne qúndylyqtary: Jasalu tәsili men stildik úqsastyghy, tektik sabaqtasty, taqyryptyq ýndestigi, úghym-týsinigining ortaqtyghy, әleumettik tegi bir ekendigi әlem arheologiyasynda әlde qashan dәleldengen. Jogharda ataghan «skifterding januarlyq stili» ónerinde ósimdikten (әlem aghash-kiyeli aghash) bastap jan-januar, kók aspanda qalyqtaghan qústargha deyin, jәne tabighat qúbylystary euraziyalyq kóshpeliler týsinigine, týisigine say iydealizasiyalanghan. Euraziya kóshpelileri kóktegi jaratushy Tәnirding qúdyretimen әrbir adam, ru, taypanyng kiyetegi boldy dep týsingen. Kiyetegining negizgi obektisi jogharyda sóz etken qaharlyda erekshe quatty hayunattar, jan-januarlar, qústar, ósimdikter. Olardyng tegeuirindi dinamikasy, qaharly beynesi, erekshe qasiyetteri jeke túlghagha kýsh quat berip, ruh silap, qauip-qaterden saqtap, is-әreketining jolyn ashady degen nanymda bolghan. Sondyqtanda olardy óner tilimen beynelegende, sezimi shyiyrshyq atqan emosiyasyn, buyrqanghan dinamikasyn ekspressivti motivtermen aiqyn da naqty aishyqtay otyryp, kóshpeliler әlemining biyik dengeydegi tanymdyq fenomenining qúdiretin pash etedi. Kóshpeliler ómirining bolmysyn kórkem ónerge ainaldyryp, súlulyq pen әsemdikting motivterimen kómkerip, óner tilimen tiptendirip, tipologiyalyq әdis-tәsildermen zerdelgen.
Tipolpgiyalyq obraz qaqynda belgili filosof A.V. Gulyga: «kórkemdik naqtylyq degenimiz sezimdik jәne abstraksiyalyq naqtylyqtardyng ortasyndaghy jeli. Tiptik obraz-sezimdik naqtylyqqa jaqyn, al tipologiyalyq obraz-úghymdyq jaqtylyqpen astasyp jatady. Tipologiyalyq obraz tekqana oidyng ordasy emes, sonymen qatar sezimning de qaynar kózi. Al sezimsiz óner túl» (9. s.21) - dep anyqtaghan edi.
Olay bolsa, bizding sóz etip otyrghan «janualar stili» ónerimiz әlem beyneleu ónerining biregey janry. Búl janrdy әlem órkeniyetine alyp kelgen týrki etnosynyng babalary.
Mәdeniyetting eng ozyq ýlgisining biri jazu - syzu. Jazu mәdeniyeti - adamnyng ruhany baylyghynyng bagha jetpes ýlken jetistigi. Jazudyng maqsaty - aqparat berushining óz oiyn basqagha jetkizu, bolmysty tanytu, is-әreketin moyyndatu. Sondyqtan da jazu mәdeniyeti, mәdeniyet arqyly jalghastyrushy (translasiya), kommunikasiya qúraly. Adamzattyng alghashqy ruhany talpynysy sol dәuirde túlghanang óz bolmysyn basqagha jetkizudin, taratudyng qyzmetin syzba suretter, tanbalar, nyshandar, kiyetek (simvol) beyneleri atqarsa, keyin dybystyq әlipbiyge qol jetkizdi. Al, ishki forma retinde jazu tútynushy qauymnyng dýniyetanymyn, dilinin, tilinin, dininin, oi-sanasynyn, әdet-ghúrypynyn, kórnisine ainaldy. Jazu arqyly bolmystyng san týrli qúbylysyn uaqyt pen kenistik ayasynda ekinshi, ýshinshi jaqqa jetkizetin, jәne alys keleshekke jalghastyratyn negizgi qúral bolady. Nәtiyjesinde aqparat berushining mәlimeti ondaghan ghasyrlargha jalghasatyn mýmkindikke qol jetkizdi. Sóitip, adamzat qoghamynyng damuyn jedeldetuge, ruhany mәdeniyetting baylyghyn arttyrugha qyzmet etetin dybystyq tilding mýmkindigi sheksiz keneydi. Osylaysha, dybystyq tilding ajyramas bóligi retinde «til-oylau-jazu» jýiesi qalyptasty. Búl ýderisti týrki etnos ózining damu tarihynda  keship ótti.
Adamzattyng «ekinshi tili» dep atalghan jazu әlipbiyining bastau basy bolghan jazu-syzu mәdeniyetin týrki etnosy da basqalardan qalyspay damu barysynda ózdiginen jasap ýlgerdi. Týrkilerding alghashqy jazuy tas betindegi petroglifter. Týrikter j.s.b. 20-15 myng jyl osylaysha jazu ónerine qol jetkizdi. Oghan Altay tau jotasynyng soltýstigindegi Hoyt-Senher (Soltýstik Zengir) ýngirindegi gravuralar (10.22-25 b.; 14.306-310 b.) tolyq dәlel. Búl ejelgi týrki qauymnyng ruhany dengeyining qanshalyqty joghary bolghanyn kórsetedi. Múnday piktografiyalyq syzbalar shyghysta Saryózennen (Huanhe) bastalyp, Altay, Sibir, Tәnir tau, Saryarqa, Ýstirt Oral ónirin kóktey ótip, batystaghy Don, Dunay boylaryna deyin taralghan. Frazogrammalyq osy qúndylyqtar adamzat qoghamynyng damuynyng alghashqy kezenderindegi aqparattyq kommunikasiyanyng biri de, biregey qúraly boldy. Órkeniyetting damu satysyna sәikes frazogrammalyq tanbadan song logogrammalyq syzbagha kóshti.
Onyng negizgi qúraly - kodtyq tanbalar, rәmizder, belgiler (eltanbalar - gerb) bolyp tabylady. Logogrammalyq jazudyng týpderekterine Arasantas (b.z.b. 14-16 myng jyl búrynghy) (10.27-33 b.; 14. 306-310 b.) Tevsh-ula (b.z.b. III-I myng jyl búrynghy) (11. 253-256 b.; 12. 123-127, 185 b.), monghol jerindegi Altay, Hanghay tau jotalaryndaghy tanbalar men nyshandar, eltanbalar (b.z.b. IH-III ghgh.) (15), Jabhalanty tanbalary (b.z.b. VII-V ghgh.) (16. 224, 274, 276 b.).
Logogrammadan song jazu damysynyng ýshinshi kezeni buyndyq jazugha (silobogramma) auysty. Týrki buyndyq jazuynyng 33 tanbasy býgingi kýnge deyin jetti. Buyndyq jazudan song dybys belgileytin fonogrammagha auysty. Osylaysha Týrki etnosy ózderining enbegimen bayyrghy týrik bitig (runika) jazuyn ómirge әkelip, әlem órkeniyetine týrkilik oilaudyn, týrkilik qoltanbasyn qosty. Týrkilerding bitig jazuynyng jýiesi shyghystaghy qytay, ontýstiktegi parsylar men batystaghy grekterding jazu ýlgisinen mýldem basqasha. Óitkeni dýniyeni tanu, bilu týrkilik oilau qabiletining nәtiyjesinde ómirge әkeldi.
Mine, osy siyaqty jýzdegen, myndaghan faktiler týrki etnosynyng әlem órkeniyetine qomaqty olja salghanyn kórsetedi.
Kórip otyrghanymyzday týrki etnosynyng әlem mәdeniyetine, órkeniyetine qosqan ýlesi mol eken. Óitse, bizding filosoftar, tarihshylyr, mәdeniyettanushylar babalarymyzdyng osy ónimin әlemdik dengeyge kóteru ýshin tym jauapkerlikpen qarap at salysuymyz jón. Naqty úsynys jasasaq bizding filosaftar juyq jyldary Týrki etnosynyng әlem órkeniyetine qosqan ýlesi qaqynda ensiklopediyalyq anyqtama jasap shygharsa asa ýlken is bitirgen bolar edi.
«Abai.kz»

Qysqarghan sózder

KT - Kýltegin mәtini
BK - Bilge qaghan mәtini
MK - Mahmúd Qashghariy
Túy - Túy - úqúq mәtini
Man - Maniyhey mәtini
QB (QBN. QBK,) - Qútadghu bilik
BAMRS - Bolishoy akademicheskiy mongolskiy-russkiy solvari (2002).

Paydalanylghan әdebiyetter

1. Sartqojaúly Q. Orhon múralary. I. kitap - Astana, 2003
2. Sartqojaúly Q. Orhon múralary. II. kitap - Almaty. 2012
3. Radlov V.V., Melioranskiy P.M. Drevneturkskie pamyatniky v Kosho - Saydame // STOE. T. IV. - SPb. 1897. vyp.Ch. S.1-65.
4.  Thomsen V. Inscriptions de L'Orkhon. MSFOu,V. - Helsingfors, 1896.
5. Tekin T. Grammar of Orkhon Turks. - Indiana University, 1969.
6. Melioranskiy P.M. Pamyatnik v chesti Kuli-tegina //ZVORAO. -SPb. 1899
7. Malav S.E, Pamyatniky drevneturkskoy pisimennosti. - M.L., 1951
8. Gerder I. IYdey k filosofiy istoriy chelovechestva. M, 1977.
9. Guliga A.V. Iskustva v vek nauki. M., 1978.
10. Okladnikov A. P. Sentralinoaziatskiy ochag pervobytnogo iskusstva. Novosibirsk: Nauka, 1972. -S. 138.
11. Okladnikov A. P. Petroglify Sentralinoy. - L.: Nauka, 1984. -S. 265.
13. Okladnikov A. P. Drevneyshie petroglify Arshan - hada // Plastinky y risunky drevnih kulitur. -Novosibirsk: Nauka, 1983. -S. 27-33.
14. Novgorodova E.A. Arshan - had - drevneyshiy pamyatnik izobraziytelinogo iskusstva Vostochnoy Mongoliy // Istoriya y kulitury Sentralinoy Azii. -M.: Nauka, 1983. -S. 306-310.
15. Dorj D., Novgorodova E.A. Petroglify Mongolii. -UB., «UTHK». 1975.
16. Sevendorj D., Serendavga Ya., Gýnchinsýren B., Garamjov D. Javhlant Hayrhany hadny zurag // Ayvenhou maynz Mongolia INK. -UB., 2004. -S. 90-99.