HIH ghasyrda Resey patsha ókimeti qazaqtardyng arasyndaghy diny ahualdy, halyqtyng kónil kýiin múqiyat baqylap, qadaghalap otyrghan. Halyq arasynda jýrgen salpanqúlaq agentteri arqyly jaghdaydy anyq bilip otyrghan. Sonday jaghdaylardyng birinde eldi dýrliktirip Týrkistan aimaghyndaghy qonyrat elin Qytaygha kóshirip alyp ketpek bolghan Áuez qoja turaly derekterdi bayandaymyz.

Áuez qoja derekterde keybir jerde Áuez Myrza Ýmbetov, keyde qysqartylyp Áuez Myrzambetov dep atalady. Ol turaly Resey patshalyghynyng «konfiydensialino» belgisi qoyylghan qúpiya qújattarynda Týrkistannyng myng ýy qonyrattaryn Arqagha kóshirip, odan ary qaray Qytay imperiyasyna kóshirip alyp ketpek oiy bar eken degen qaueset órttey qaulady.

Áueli Áuez turaly aita ketsek. «Sekretnoe donesenie Akmolinskogo uezdnogo nachalinika o besporyadkah v Ortavskoy volosty 1888g.» degen qújattaghy derekterge qaraghanda Áuez qoja Týrkistanda bedeldi kisi bolghan eken. Onyng jay ghana bireu emes ekenin mynadan biluge bolady. Ol 1880 jyly Arqada Aqmoda uezi Nildi bolysynyng qazaghy Shalghymbek Balaubekov degen bir baydyng qyzyn alyp kýieu bala bolghan. Shalghymbaydyng qyzynyng aty Biybiqatsha (biybi Hadisha), taghy bir qyzynyng aty Shәripa. Áuez qoja Shalghymbaydyng qyzymen nekelesken kezde Týrkistan shaharynyng bas qazysy Bahauddin qoja Huseyin qojaúly nekesin qighan (Bahauddin qazy Áziret súltannyng úrpaghy), Kәlandar qazy (1888 jyly qaytys bolyp ketti), mufty Esh-Múhammedter kuә (shahiyd) bolghan. Nekeni biraq eshbir Neke kitabyna tirkemegen sebebi Áuez qoja men Shalghymbek qalyng maldyng musammasyn aqyryna deyin kelise almaghan. Nekede Shalghymbaydyng Ahmet degen jalghyz balasy kuә bolghan. Biraq kóp ótpey Ahmet sol ózderi túratyn Nildi bolysynda qaytys bolghan. Úly ólgen song Shalghymbay Týrkistangha kýieu balasyn izdep kelmek bolghan. Biraq 1887 jyly apreli aiynda ghana Týrkistanda ekeui kezdesken. Búl turaly qúpiya mәlimetterdi jetkizgen búharlyq sart Tolybay, qazaq Tórtbay, jesir әiel Ýmbigýl Aqymbekova. Osylardyng aituyna qaraghanda Shalghymbay Balaubekov pen Áuez qoja Umidov kóp mal mýlik pen aqsha jinaghan. Oilary Nildi bolysyna kóship, odan ary qaray Qytay asyp ketu. Tolybaydyng aituyna qaraghanda 11 yanvari 1888 jyly Shalghymbay men Áuez qoja otyz qoy, eki týieni bazargha alyp kelip satqan. Osy jaghdaydyng aldyn alu ýshin Týrkistan uezining pristav bastyghy dereu Aqmola uezining bastyghyna qúpiya hat jazyp bylay deydi: «Maghan qúpiya týrde jinalghan aqparattargha qaraghanda bizding Týrkistan qonyrattaryn bastap Áuez myrza Umidov Qytaygha kóship ketuge niyettenip jatyr. Myngha juyq shanyraq qonyrattar, 1000 somday aqshasy bar».

Aqmola uezining bastyghy bolsa Týrkistan uezi bastyghyna 27 yanvari 1888 j jazghan qúpiya hatynda «Áuez Myrzambetov turaly derekterdi jinap jatyrmyz» - dep jauap bergen. 8 fevralide jazghan hatynda bolsa «Arqadaghy Ortau bolysynyng qazaghy Kenje Júmabaevtyng jetkizgen mәlimetterine qaraghanda Áuez qojanyng Ortau bolysynda Qútjan Ótebaev degen mýriydi bar. Ol sol Áuez qojanyng «jalghan jolyn» ústanady. Qútjan búryn kisi ólimine aralasty dep elden quylghan edi endi qaytadan kelipti. 1884 jyly kýzde osy Qútjannyng ylang saluymen Arqada Ortau bolysynda * otyrghan 150 shanyraq qonyrat eli Týrkistangha qaray kóship ketip qaldy. Qazirgi kezde Qútjan men onyng bauyry Erdenbay taghy basqa Túrsynbek degen tuysqandary eldi dýrliktirip Qytaygha kóshemiz, bizding artymyzdan barlyq qonyrat eli kóshedi dep aityp jýr. Qútjan Ótebaev degen qylmyskerding Týrkistanda otyrghan Áuez degen «jalghan payghambar» kisimen qylmystyq baylanysyn әshkereleu kerek. Onyng bir dәleli Qútjannyng kelini Tәnen Aqmambetova degen әiel 1885 jyly 1000 som aqshany alyp Áuezge sadaqa retinde jetkizip berdi. Shu bolysynyng bii Baqtybay Túrjanovtyng hatynda aitylghan mәlimetterine qaraghanda Ótebaevtyng Qytay ókimetimen jәne Búhara әmirimen baylanysy bar, olardan qymbat baghaly syilyqtar alyp túrady eken. Qonyrattardy jәne basqa qazaqtardy qytaygha kóshiru ýshin olarmen kelissózder jasap jýr. Osylardy aita kelip Aqmola uezining bastyghy Áuez Myrzambetovtyng sonynan adam salyp jәne Qytaygha kóship ketkisi kelip jýrgen qonyrattardyng kónil-kýii turaly qúpiya mәlimetterdi jinaudy súraymyn, Baqtybay Túrjanovtyng hatynyng kopiyasyn jiberemin» - dep ayaqtaydy sózin. Osy hatta Áuez qojanyng Shu bolysynyng bii Baqtybay Túrjanov jazghan hatta Áuez qojanyng 1886 jyly Búhara әmirine baryp mәjilis jasamaq bolghany, eldi Qytaygha kóshiru turaly aqyldaspaq bolghany aitylady.

Osy derekterde aty atalghan Áuez qojanyng kim ekendigin, onyng qazir úrpaqtary bar ma joq pa, әzirge tolyq anyqtay almadyq. Nildi bolysynda ómir sýrgen qonyrattargha ne boldy, Qytaygha ótip kete aldy ma, joq jete almay jarty jolda qaldy ma? – ol da belgisiz. Anyqtau, súraqtargha jauap izdeu keleshek tarihshylardyng isi. Anyghyn Alla biledi. Tәmmat tәmam.

*Ortau - qazirgi kezde Qaraghandy oblysy Janarqa audany, Sәken Seyfullinning tughan jeri.

Núrjan Sәdirbekúly tarihshy-genealog

Abai.kz