Tónkeristen keyin ghana alghashqy ashylghan instituttar ispettes arnauly oqu oryndary kóptep ashyluyna baylanysty olargha arnalghan túnghysh әdebiyet oqulyqtaryn jazu ile-shala asyghystyq pen qolgha alyndy. Búl salada barlyq pәnderden últ tilinde oqulyqtar jasau jayynda qoyylghan әleumettik talaptar men tilekterding tegeurindi týrde qoyyluyn da eske almaq kerek. Búl  ispettes alghashqy talpynystardyng bastamasy, alghashqy qadamy da M. Áuezovting talayyna jazyldy, yaghny ýlesine tiydi. Múhtar Áuezovting múnday әreket jolyna týsuge sol tústyng әleumettik tilek, talabynan tughan qajettilikter alyp keldi. Múnyng bәri tughan jerine eng jaqyn qasiyetti qala Semey topyraghynan bastaldy.

Ol 1924-1925 oqu jylynda Petrograttaghy uniyversiytette oqyp jýrgen jerinen arnayy týrde shaqyrylyp, Semeyde ashylghan Qazaq pedagogikalyq tehnikum studenterine  qazaq  әdebiyeti  tarihynan  dәris beru jauapkershiligi tapsyryldy. Búl ol kezeng ýshin óte kýrdeli de qiyn talapqa M. Áuezovting ústazdyq   pen  ghylymy izdenu  jolyndaghy aldyn  ala dayarlyghy  kóp  septigin tiygizip  jatty. Óitkeni ol úly  Abay múrasy  tóniregindegi  izdenisteri  әri sol tústaghy baspasózge qyzu aralasqan tәjiriybesimen osy joldaghy oi-órisining dengeyi biyiktep júrtshylyqqa  keninen tanylyp ta qalghan bolatyn-dy.

"M. Áuezovting auyz әdebiyeti ýlgilerin jinap-bastyruy, tolymdy ghylymy zertteu jýrgizui, qyzghyshtay qoryp, qamqorlyq jasauy – halyq iygiligi ýshin jasalghan eren enbegining bir kórinisi".

Qazaq halyq auyz әdebiyeti men әdebiyet tarihynan oqyghan dәristerinde aitylghan oy tolghanystary әri kýndelikti sabaqqa dayarlanu ýstinde óz betinshe izdenip, jinaqtap jýielegen әdeby derek, maghlúmattary negizinde qazaq әdebiyeti tarihyn dәuirge bóluding alghashqy nobaylaryn, joba belgilerin anyqtay týsedi.

M. Áuezovting dramadaghy túnghysh enbegining zamanalar qoynauyna ketken ghashyqtyq jayly auyr oqighagha arnaluy da tarihyn tarazylap biluge, keshegisining aqiqatyna jetuge úmtylghan azamat isi. «Últtyq topyraqta dramaturgiyalyq dәstýrding joghyna qaramay, elder әdebiyetinen ýirene otyryp, Áuezov janr sharttaryna tolyq jauap bere alatyn tragediya jasady. Sujettik jelining tartyluy, kompozisiya qúrudaghy sheberlik qalamgerding drama zandylyqtaryn jaqsy bilgendigin kórsetedi», – deydi ghalym R. Núrghaliyev. M. Áuezovting dramaturgiyadaghy qarymdy enbegin týpkilikti zerttegen R. Núrghaliyev Semey jerinde jazylyp, alghash sahnalanghan «Enlik-Kebek», «Bәibishe-toqal», «Qarakóz» piesalarynyng ishki ereksheligin, tútynghan maqsatyn, jazylu jayyn ýngy qarady.

M. O. Áuezovting ómiri men shygharmashylyq múrasy boyynsha «bibliografiyalyq kórsetkishter» 1958, 1966, 1968, 1972 jyldary jaryq kórdi. Búl enbekte Áuezov shygharmalarynyng jariyalanuy jәne onyng ómiri men shygharmashylyghynyng zerttelui jayyndaghy enbekter, shetel tilderindegi bibliografiyalyq maghlúmattar qamtylghan edi. Al M. Áuezovting qoljazba múrasy atty mazmúndy enbek jazushynyng jeke óz arhiyvinde saqtalghan týrli qoljazbalar, qoyyn dәpter, gazet-jurnaldar qiyndylary enip, ghylymy sipattamagha týsirildi.

Kemenger túlghanyng 100 jyldyq mereytoyy qarsanynda ómiri men shygharmashylyghyna qatysty barlyq qújattar, derekter bir izge týsirilip, tolyqtyrylyp, hronologiyalyq tәrtip boyynsha jýielenip, ghalymdyq, pedagogtik jәne qoghamdyq qyzmetterine qatysty qyzyqty derekter «M. O. Áuezovting ómiri men shygharmashylyq shejiresi» atty kitapqa endi. Degenmen, búl enbek әli de tolyqtyra týsudi qajetsinedi. Kemel daryn iyesining siyasy keppegen kýiinde joghalyp ketken «El aghasy» piesasy men «Súghanaq sýr» atty povesinin, orys tilinen audarylghan birneshe shygharmalarynyng jәne 20-jyldary jazylghan tuyndylary qoljazbasynyng tabylmaghany osyny aighaqtaydy.

K. Orazalin «Abaydan son» atty shygharmasynda M. O. Áuezovting balalyq, bozbalalyq, jigittik shaghynan mol maghlúmatqa qanyq etse, «Abay auylyna sayahat» enbeginde de jazushy ómirine qatysty qyzghylyqty derekter úsynady. Jarty ghúmyryn Abay kezi ketkennen keyingi kezenining shyndyghyn jazugha arnaghan Orazalin úly aqynnyng úrpaqtarymen bite qaynasyp ómir keshken Áuezovting bar bolmysyn ashugha tyrysady. «Abaydan son» romanynyng ýshinshi kitaby Áuezov ómirining Semey kezenin  asha týsude asa qúndy. Orazalin jazushynyng kindik qany tamghan jeri, ósken úyasy, qorshaghan ortasy, jaqyn tuystary jayyndaghy derekterdi kúrghaq bayandamay, Áuezov ýlgisimen últtyq boyaudy barynsha paydalana jazghan.

Úly jazushynyng 1919 jylgha deyingi ómir kezeninde azdaghan dau tudyratyn, sheshimin әli kýnge tolyq taba qoymaghan mәsele bar. Ol jazushynyng Semey qalasynda oquymen baylanysty. Abaydyng qúrmetine 1914 jәne 1915 jyldary әdeby keshterding ótkeni belgili. M. Áuezov ómirining Semey qalasymen baylanysty túsyn aiqyndau niyetinde azdy-kópti ter tókkenderding zertteushi, jazushy qauymnyng birqatary Áuezovting jogharyda atalghan keshterge qatyspaghandyghyn aitsa, K. Orazalin eki keshke de Áuezovting qatysyp, úiymdastyru isine aralasqanyn algha tartady. Ahmet Áuezov «Bala Múhtar», «Jas Múhtar» atty kitaptarynda M. Áuezovting balalyq shaghynan mol maghlúmat beredi. Jazushynyng ómiri men shygharmashylyghynyng shejiresin jazuda Ahmet Áuezovting enbegi negizgi basshylyqqa alynyp, silteme jasalatyn derekkóz boluda. Bala Múhtardyng qyrdaghy qazaq balalarynan esh aiyrmasyz tirlik keshui, zerektigimen tanylyp, bolashaghynan belgi berui A. Áuezov esteliginen maghlúm etiledi.

Jazushy ómirine qatysty derekterding dәldigi, naqtylyghy bәsendeu túsy –  onyng alghashqy ómir jolyna qatysty. Yaghny balalyq, shәkirttik shaghynan maghlúmat beretin dәlelder solghyn, sәikessiz tústar basym. Tәuelsizdikke qol jetkizgeli bergi on jylda elimiz órkeniyet jolynda kóptegen tabystargha keneldi. Onyng biri jetpis jyl saltanat qúrghan kenestik dәuirding qyspaghy kesirinen jariya etilmey, beymәlim týrde saqtalyp kelgen, kóp qúpiyasy bar ruhany múralarymyz ben qayta qauyshuymyz. Jazushynyng ómirbayanyna qatysty «Óz jayymnan maghlúmat» atty maqalasy da – talay jyldar boyyna jariyalanbay kelgeni belgili.

Jazushynyng otyzynshy jyldargha deyingi qoljazba kýiinde saqtalghan maqalasy Smaghúl Sәduaqasovtyng qoyghan alty súraghyna jauaby, sonyna «Múhtar. Leningrad. Ghinuardyng 29-y» dep jazylghan. Jazushy 1946, 1949, 1950, 1953, 1958, 1959 jyldary jazghan ómirbayandarynda resmy mәlimetterdi kóbirek qoldanyp, ómirining manyzdy tústary, ósken ortasy, bilim jolyndaghy alghashqy baspaldaqtar, qoghamdyq qyzmetteri, abaytanudaghy alghashqy qadamdary jóninde jazady. Al, óz jayymnan maghlúmatynda jazushy talgham-týsinigi, ómirlik qúbylystargha, әdebiyetke degen kózqarastaryn aiqyn bildirip, pikirin býkpesiz jetkize alghan. Ghúlama jazushy ómirining Semey kezeni jóninde tolymdy derekter berip, balalyq, shәkirttik shaghy, qayratkerlik, oqytushylyq, jazushylyq qasiyetterining shyndalghan shaghynan maghlúmat bergen shәkirti, әdebiyet zertteushisi – Qayym Múhamedhanov.

Bala kezinen M. Áuezovting bilgirligi men biliktiligine kuә bolyp ósken ol jazushynyng Semeyde ótkizgen kýnderine qatysty beymәlim derekterdi «Qazaq әdebiyeti» gazetinde, sonday-aq, Semeyding oblystyq «Semey tany» men «Irtysh» gazetteri betinde jariyalap túrghan edi. Q. Múhamedhanov M. Áuezov jónindegi derekterin, oy týiindeulerin «Múhtar  –  seminarist» (Semey tany, 1977) , «Úly jazushy, kórnekti qogham qayratkeri» (Semey tany, 1977) «Úly jazushy, oishyl, ghalym, ardager azamat» (Semey tany, 1977) atty maqalalarynda tújyrymdady.

Áuezovting «Oqyghan azamat» әngimesi qogham ómirine ózindik ýlesin qospaq niyette mәdeniyet, aghartu isterine aralasyp jýrgen azamattar ómirining kórinisi.

Shygharmanyng jazyluyna yqpal etken oqigha jóninde Gh. Sarmúrzin kóptegen derekting basyn shalady, al Q. Múhamedhanov M. Áuezovting 1940 jyly Semeyge kelu sapary jóninde jazghan maqalasynda qalanyng Janasemey bóligin aralap jýrip, kórshiles túrghan eki ýige baylanysty bylaysha oy órbitedi:

Mynau ýi, – dedi Múhang әlgi ýidi núsqap, –  bir asyl azamattyng meken-jayy edi. Seyitqazy deytin jigit, biz ony jaqsy kórgendikten Seyit deytinbiz. Toqymbay deytin kisining jalghyz balasy bolatyn. Ózi sonday symbatty, kórkine aqyly say, jany taza bir azamat bolatyn. Bizding Ahmettermen osy qaladaghy eki klasstyq russko-kirgizskoe uchiliyshesinde oqyghan talapty jas edi. «Es – aimaqqa» sol basshylyq etetin. Mening «El aghasy» deytin piesamdy dayarlap, alghash sahnagha shygharghan rejisser sol bolatyn dep baryp, Seyit ýiine qarsy túrghan ýide Joldasbay degen bay túrghanyn, onyng Qatipa degen qyzy Seyitqazynyng әieli bolghandyghyn, –«Oqyghan azamat» әngimesining jazylu tarihy, keyipkerler prototiypi jóninde Q. Múhamedhanov, Gh. Sarmúrziyn, G. Tórebaevtardyng estelikteri negizinde keyingi zertteushiler de baylamdy pikirge kele aldy.

«Oqyghan azamattaghy» Maqsút – Es aimaq truppasynyng túnghysh rejisseri – Seyit Toqymbaev. Júmaghúl – osy truppanyng beldi mýshesi, oqyghan azamat Smaghúl Ámzin ekeni, әngimening shynayy oqighanyng izimen jazylghany búl kýni aitylyp, dәleldendi. Ángimede XX ghasyr basyndaghy qala men auyl tirshiligi, qazaqtyng oqyghan azamattary arasynda bolghan oqigha bayandalghan.

Tabighat kelbetin suretteu barlyq jazushygha, aqyngha tәn qasiyet, degenmen - de M.  Áuezovting tabighat kelbetin suretteui, peyzaj jasau sheberligi, ony qoldanu әdisi erekshe. M. Áuezov tabighat sureti arqyly shygharmalaryna reng berip, boyyna qan jýgirtken jәne tabighat suretin shygharmagha bastaushy alghashqy baspaldaq retinde qoldanghan. Shygharmany bastaudyng qiyndyghyn tabighat sureti ilip әketip, auyr jýgin óz moynyna alyp, avtordyng shabytynyng shalquyna ózindik yqpalyn tiygizip túrghanday.

Túrghyn halqynyng kóbi qazaq bolghan Sibirding kishileu qalasy qystyng aq kiyimin dalamen birge jamylyp, jabayy tabighattyng jayly kýiin kýilegendey. «Búl qala Sibirdegi ýlken ózenderding birining sol jaghasynda ornapty» degen sóilemder avtor nysana etken qalanyng Semey ekendigi kýmәn tudyrmaydy. Oqighany ýshinshi jaqtan bayandap, keyipkerlerine tura minezdemeler bere otyra, olardyng is-әreketteri arqyly minez-kelbetin asha týsedi.

Oyymyzdy týiindey kele, Áuezov pen Semey ólkesining baylanysy qat-qabat tereng ekenine kózimiz әbden jetpek... «Áuezov Álemi» – Ghasyrlar paraghynyng altyn qaripterimen jazylary sózsiz. Ekeuin de bir-birinen bóle jara almaytynymyz aiqyn da aqiqat. Oghan oghylan oily jýirik «jas túlparymyzdyn» Semeyden bastau alghan «Qasqa» ghúmyr joly – kuә

«Áuezov Álemi» deytin keng dýniyening jaratylysy men tabighatyn eki sózben qayyryp aitu mýmkin emes. Ony tereng tanyp, jan-jaqty taldau – әr dәuir, әr úrpaqtyng kiyeli mindeti, boryshy. Halyqtar arasyna ruhaniy-kemel kópir salghan jampoz jazushy túlghalar az emes-tin... Solardyng biregeylerin atap ótsek: Fransuzdar – Balizakty, orystar – Tolstoydy, amerikandyqtar – Drayzerdi, nemister – Geteni qalay zerttep, zeyindep, qúrmet tútsa, qazaqtar Áuezovti dәl solay tanugha úmtylghanda ghana últtyng ózin-ózi tanuy, ózin-ózi baghalauy, ózin-ózi qadirleui qalyptaspaq, kýsheymek, jalghaspaq...

«Áuezov Álemi» kózge kórinbeytin ghajayyp úly siqyrymen, qúdiretimen últtyq ruh tәuelsizdigin qorghaugha, saqtaugha ýiretedi...

M. Áuezov qúdireti – onyng elge degen sheksiz mahabbaty men seniminde jatyr. Osy bir aqiqatty sezinu myna bizderge, býgingi tәuelsiz memleketting irgesin nyghaytyp jatqan úrpaqqa qajymas qayrat, jasymas jiger qosady dep senemiz!

Paydalanghan әdebiyetter:

1. Múhamedhanov Q. Múqang tughan jerinde. Kitapta: Bizding Múhtar. – Almaty: Jazushy, 1976 j. – 432 b.
2. Marghúlan Á. Alghashqy órleu. Kitapta: Bizding Múhtar. – Almaty: Jazushy, 1976 j. – 432 b.
3. Qarataev M. Jomart daryn. Kitapta: Tughan әdebiyet turaly oilar. – Almaty, 1958 j, – 301- 320 b.
4. Núrghaliyev R. Arqau. Eki tomdyq shygharmalar. – Almaty: Jazushy, 1991 j. – 576 b.
5. Qabdolov Z. M. Áuezov. – Almaty: Sanat, 1997 j.
6. Berdibay R. Múhtar shyny. – Almaty: Ghylym, 1997 j. – 208 b.
7. Múhtar Áuezov. Tandamaly. “Qazaq ensiklopediyasy” Bas redaksiyasy Almaty, 1997 j.

Erik Omarghaliy,

Semey qalasynyng oblystyq tarihiy-ólketanu muzeyining ghylymy qyzmetkeri

Abai.kz