Jaqynda әlemning әdilet sýier qauymyn selt etkizgen, tәuelsizdik ansap ósken órenderdi órekpitken erekshe oqigha boldy. Europada. Afrikada. Búrynghy otarlaushy Gollandiya men otar Ganada. «Niyderland Syrtqy ister ministrligi Gana elining ókilderine osydan tura 171 jyl búryn jazalanghan kósemderi Badu Bonsu II-ning kesilip alynyp formalidegidke saqtalghan basyn saltanatty týrde qaytaryp berdi» deydi Associated Press agenttigi. Badu Bonsu II - Europanyng otarlaushy memleketterining biri niyderlandyqtarmen jan alyp, jan berip shayqasqan batyr. Kósem. Qara nәsildilerding pir tútary. Otarshyl elding №1 jauy. Elining ardaqty úly.

Jaqynda әlemning әdilet sýier qauymyn selt etkizgen, tәuelsizdik ansap ósken órenderdi órekpitken erekshe oqigha boldy. Europada. Afrikada. Búrynghy otarlaushy Gollandiya men otar Ganada. «Niyderland Syrtqy ister ministrligi Gana elining ókilderine osydan tura 171 jyl búryn jazalanghan kósemderi Badu Bonsu II-ning kesilip alynyp formalidegidke saqtalghan basyn saltanatty týrde qaytaryp berdi» deydi Associated Press agenttigi. Badu Bonsu II - Europanyng otarlaushy memleketterining biri niyderlandyqtarmen jan alyp, jan berip shayqasqan batyr. Kósem. Qara nәsildilerding pir tútary. Otarshyl elding №1 jauy. Elining ardaqty úly.

Ganalyqtar kóp uaqyt boyy óz kósemderining basyn izdep, keudesinen kesilip әketken kiyeli basty otanyna oraltugha kýsh salghan bolatyn. HH ghasyrdyng sonyna deyin nәsildik kemsitushilik degen hayuany minezden tolyq arylyp ýlgermegen elde batyrdyng basyn tughan topyraghyna qaytaryp beru mýmkin bolmady. Gananyng baqsylary óz elderining ekonomikalyq mesheu halin «basy oljagha ainalghan Badu Bonsu II-ning aruaghy riza emes» dep týsindirdi. Kósemning basy onyng taypalary meken etken qazirgi Gananyng aumaghynda general Yan Verveerding búiryghymen kesilipti. Badu batyr qúl saudasynyng kórigin qyzdyrghan gollandiyalyq eki emissardyng basyn keskeni ýshin aiypty bolyp ghaziz janynan baz keshipti. Sóitken batyrdyng basy jaqynda Leyden qalasyndaghy uniyversiytetting medisina ortalyghynyng qoymalarynan kezdeysoq tabyldy.

Bir jarym ghasyrdan kóp uaqyt formalidagidke saqtalyp kelgen kósemning basyn saltanatty týrde tabystaghan Gollandiya syrtqy ister ministrligining ókilderi «aldaghy uaqytta tarih betinde tanbalanghan osy bir masqara jayttar qaytalanbasyn dep tileyik, biz Badu Bonsu II-ning halqynan iyilip keshirim súraymyz» desti. Ganalyqtar bolsa talay ghasyr boyghy ezgi eldi mesheu kýige týsirgenin, talay marghasqa úldarynyng jazyqsyz oqqa úshqanyn eske alyp, onyng barlyghyn úmytu tariyhqa jasaghan qiyanat bolaryn, sondyqtan Gollandiyanyng aiyp retinde Ganada mektepter men auruhanalar salyp beruin talap etude.

            Aspan astyndaghy qara qúrlyqtyng sherli shejiresi bizding talaysyz taghdyrymyzben qanday úqsas edi?.. Biz de solar sekildi qúldyq qamytyn kiydik. Ózekke qúrt týsip, jerimizdi jau aldy. Bizding de talay arysymyz dúshpanmen arystansha alysyp tәuelsizdik ýshin, bostandyq ýshin janyn pida etti. Tipti, eki halyqtyng azattyq ýshin kýresken kósemderining basy kesilgen uaqyt ta shamalas eken: Badu Bonsu II 1838 jyly jau qolynan qaza tapsa, Kenesary Qasymúlynyng esh pendege iyilmegen basy 1847 denesinen bólinip Reseyge ketipti. Biraq badu Bonsu II baqytty eken. Onyng artynda izdeushisi, tabandy tilekshisi, jansebil joqtaushysy bar eken. Endi onyng taypasy joghaltqan ruhyn qayta tabatyn shyghar. Al biz she?

            Kenesary Qasymúly 45 jasynda abaysyzda dúshpannyng qaqpanyna týsip mert bolghan qazaqtyng songhy hany. Onyng bar ghúmyry otarshyl Resey patshalyghymen kýreste ótkeni belgili. Ansaghany - tәuelsizdik, armany - últyn úshpaqqa shygharu boldy. 1841 jyly ýsh jýzding jaysandary ony aq kiyizge otyrghyzyp han saylady. Ol atasy Abylaydyng isin jalghastyrdy. 1837-1846 jyldardaghy últ-azattyq kóteriliste Kene hannyng bastauymen atqa mingen arystar tәuelsizdik ýshin kýresti. Ol patshalyq Reseyding jaulap alu sayasatyn tany bildi. Sol ýshin ony otarshyldar jek kórdi. Qazaq jerine ishkeriley enip elding egemendigin ezip-janshyghan әskeriy-әkimshilik ortalyqtar men forposttardy qúrtudy tәuelsizdikke aparatyn jol dep tanydy. Kenesary eng bolmaghanda Qazaq elining Reseymen qatynasy vassal memleket dengeyinde boluyn qalady. Onyng kóterilisin Orta jýz týgeldey, Kishi jýz ben Úly jýzding biraz rulary qoldady. 1846 jyly patsha әskerining qysymyna shydamay sheginip, jaghdayyn týzep alghansha qyrghyzdyng irgesine bekindi. Alayda ajalyn da osynnan tapty. Patshagha jaghynghan manaptar Esik kólining jaghasynda Kene handy aqyry óltirip tyndy. Eli ýshin qapiyada qaza bolghan oghlandar sekildi oghan da ólgen song maza bermedi. Óltirgenderi azday onyng basyn kesip patshagha tartu etti. Orta Aziyadan kelgen osybir soghys oljasyn (Kenening basyn) aq patsha Kunstkameragha qoyghyzyp, elding esin aldy. Ózine qarsy shyqqannyng taghdyry osylay bolaryn tanytqysy keldi.

            Últ tarihynyng osy bir múnly betteri әli jylauly kýide. Tәuelsizdik alyp, órkeniyetti zamanda erkindikke soghyssyz qolymyz jetse de ruhymyz qayta tirilgen joq. Han Kenning basyn qaytaryp, ony arulap kómgenshe qazaqtyng últtyq ruhy tirilmek emes. Búl bizding últymyzdyng betine týsken tanba. Kenesary han jaltaqqoylardyn, paydakýnemderding kesirinen últtyng basyn qosa almay ketken edi. Ol ansaghan sol birlik bizge әli jetken joq siyaqty. Býgingi tirlikting bәri bir kýndik. Óitkeni últtyq ruhymyz ólik keypinde. Ólik emes-au, kesilgen bas kýiinde qúmyragha salynyp erikken júrttyng ermegine ainalyp múrajayda túr. Búl bizding ayanyshty halimizdi әigileydi. Sebebi, әli kýnge Reseyge jaltaqtap, orystargha qúldyq deymiz. Kónekóz qariyalardyng aituynsha, pravoslavie shirkeui qazaqtyng songhy hany tughan jerine arulap jerlener bolsa qazaqtyng últtyq ruhy tiriledi dep qorqady eken.

Orystyng tanymal sayahatshysy P.P. Semenov Tyani-Shanskiy Kenesaryny Rimning Tayau Shyghysqa ekspansiyasynda basty qarsylas bolghan kóne Ponttyng patshasy Mitridatqa tenese, polyaktyng sayahatshysy әri jaghrafiyatanushysy A. Yanukevich Kenesaryny fransuzdargha qarsy últ-azattyq qozghalysyn jýrgizgen kýresker, Aljir halqynyng ardaqty úly Ábdi әl-Kaderge tenegen. Ol da Kenesary Qasymúlynyng zamandasy bolghan.

Kenesary hannyng basyn qaytaryp alu turaly mәsele az kóterilmey jýrgen joq. Biraq tek ghalymdar sóz qozghap, ghylymy dengeyden aspay qaluda. Marqúm Manash Qozybaev búl baghytta kóp sharualar atqardy. Kenesary Qasymúlynyng 200 jyldyghyn atap óterden búryn onyng bastamasymen, tarihiy-mәdeny qúndylyqtardy elge qaytaru jónindegi arnayy komissiya qúru qolgha alynghan. Alayda, ghalym mezgilsiz kóz júmghan song arnayy komissiya qúru arman bolyp qaldy. Ol mәseleni atqaru jýktelgen sol kezdegi bilim jәne ghylym ministri Vladimir Shkolinik oghan bas auyrtqysy kelmedi. Ony qoyyp, bizding elimizde kýni býginge deyin tarihiy-mәdeny eskertkishterdi baghalau jәne elge qaytaru jónindegi tolyqqandy normativtik qújat joq. Onyng ýstine Resey mәdeny qúndylyqtardy restitusiyalau jónindegi halyqaralyq kelisimderding birine qol qoysa, kelesisine qol qoymaghan. Sondyqtan birqatar halyqaralyq mindettemelerdi oryndaudan aulaq niyet tanytuda.

Keybir mamandar Resey ýkimetining qazaqtyng tarihy qúndylyqtaryn, sonyng ishinde han Kenening basyn qaytarghysy kelmeuin - ol jәdigerlerding qoldy bolghanymen týsindiredi. Kezinde Resey ghylym akademiyasy prezidumynyng ókili Zabrodin «Hrushevtyng túsyndaghy jylymyqty paydalanyp pysyqaylar jýzdegen jәdigerlerdi shetel asyrghan» dep mәlimdedi. Onday bolghan jaghdayda mәselege mәdeny qúndylyqtardy saudalaytyn halyqaralyq úiymdardyng nege nazaryn audarmasqa?

Biraq әlemde mәdeniy-tarihy qúndylyqtardyng auys-týiisin retteytin kóptegen zandar, konvensiyalar men hattamalar әreket etedi. Kópshiligi Ekinshi dýniyejýzilik soghystan beri bar. Qúndylyqtardy qaytaru mәselesin tek últtyq qúqyqtyq retteumen sheshe almaymyz. Búl qarym-qatynastar halyqaralyq qúqyqtyq normalarymen sheshiletin mәsele. Ókinishke oray bizde onday zandar joqtyng qasy. Ol ýshin sayasy erik kerek. Kenesarynyng basyn qaytaru mәselesine tek qana ghalymdar emes, tikeley biylik at salysuy kerek.

            Han Kenening basyn býgin qaytaryp almasaq ertengi úrpaqtyng betine qalay qaraymyz?! Búl masqaralyqty bir kýngini oilaghan biz úmytqanmen uaqyt úmytpaytynyn eskeruimiz kerek. Ata-babamyz aq kiyizge orap han kótergen Kenekemning aruaghy riza bolmay qazaqtyng erlik, eldik ruhy qayta tirilmek emes! Eshqashan!

Namazgha jyghylyp jatqanda satqyndar syrtynan pyshaq úrghan Mahambet batyrdyn, aqtar pen qyzyldardyng orta jauyna ainalghan Keyki batyrdyng da bastary da kórmede jýr. Al aq patshanyng soyylyn soqqan, keyinnen bolishevikterding jansyzy bolghan  týbi oirat Ja Lama deytin súmyray tiridey sypyryp alghan qazaq Aqymbetting túlyby Cheh respublikasynyng astanasy Praga qalasyndaghy Últtyq muzeydin  «jәdigeri». Jalpy, Resey aumaghynda sýiekteri shashylyp, muzeylerding әr búryshynda qalghan 380 qazaqtyng mýrdesi bar kórinedi. Han Kenemen birge osylardyng barlyghyn qaytaryp alyp, arulap jerleu qajet. Búl bizding eldigimizge syn.

 «Abay-nform».