Núrsúltan Ábishúly Qazaqstannyng egemendigining 30 jyldyq tarihyndaghy manyzdy әri basty túlgha boldy. Alayda qantar qasiretinen keyin onyng mәrtebesi men qúziretterinen, bas qaladaghy atynan birtindep bas tartyp jatyrmyz. Oghan ishki jәne syrtqy faktorlar әser etken bolar. Biraq, oghan negiz bolatyn qanday bir memlekettik dengeyde ústanym joq. Óitkeni, qazirgi uaqytta Birinshi Preziydentke tarihy túrghyda bagha berilmedi. Tarihy túrghyda bagha beru degenimiz – túlghanyng atqarghan isine biylikting dialektikalyq túrghyda memleket kóleminde kózqaras qalyptastyruy jәne halyqqa aiqyndap berui. Onda zandyq-qúqyqtyq ústanymdar emes, tarihy ólshem basym bolady. Búnday bagha beru kóshbasshylargha tarihtan beri, әr elde berilip keledi.

Men tarihy túrghyda bagha berudi eki týrge bólemin. Biri – biylikting sol túlgha turaly qorytyndy ústanymy men baghasy. Ekinshisi – halyqtyng ol túlghagha qaratqan kózqarasy. Aldynghysyna qytay kommunisterining kósemi, QHR qúrushy Mau-dy mysal etuge bolady. Ol jýrgizgen basqa nauqandardy aitpaghanda, bir ghana «Mәdeniiyet tónkerisi» atalatyn sayasy nauqany 10 jylgha jalghasyp, memleket asa zor shyghyngha úshyrady. Ondaghan myng adamdar óltirildi jәne qughyndaldy. Óndiris, bilim beru men densaulyq saqtau tolyqtay kýiredi. Alayda, keyingi buyn memleket basshylary oghan: "Mau joldastyng basshylyq etip jýrgizgen «Mәdeniyet tónkerisi» memleket ýshin óte ýlken daghdarys әkelgen qatelik bolsa da, biraq onyng memleketti qúru men damytudaghy enbegi onan da zor"-dep tarihy baghasyn berip «aqtap» aldy. Kýni býginge deyin qytay aqshasynda tek qana Mau-dyng suretteri túr. Ekinshisine kýni keshe ómirden ozghan Úlybritaniya Patshayymy II Elizaveta jaqsy mysal bolady. Oghan degen halqynyng qúrmeti qanday joghary ekenin kórip, riza bolyp otyrmyz. Biylikting bergen tarihy baghasy men halyqtyng bergen baghasynda úqsamastyq boluy tabighi. Sebebi, biylik sayasy mәn-maghynagha kónil bólse, halyq shynayy beynesin basshylyqqa alady.

El tarihynda sheshushi ról atqarghan túlghalargha tarihy bagha berude úly filosof Sokrattyng «dialektika teoriyasy» boyynsha qarama-qarsy kózqarastardyng pikir talastarynyng dialogy negizinde aqiqatqa jetuge talpynu túrghysynan qarauymyz әdil bolatyn sekildi. Sondyqtan biz Birinshi Preziydentke bagha berude, onyng preziydent retinde Qazaqstannyng barlyq basqaru salalaryndaghy enbegin tarazylauymyz kerek. Onyng eng basty jibergen kemshiligi - ekonomiikalyq jaqtaghy tәjiriybesizdigining saldarlary ekenin kóremiz. Búl kemshilikting bastauy - jekeshelendirudegi ekonomiikalyq sayasatynyng dúrys bolmauynan bastau alyp, odan keyingi kezdegi ónerkәsip pen bizneste «Orta Azyada nemese TMD elderinde tendesi joq, tipti әlemde siyrek kezdesetin» delinetin gigantizm ústanymymen jalghasyn tauyp jatty. Nәtiyjesinde kýndelikti qajet san-týrli túrmystyq búiymdardy óndiruge shynayy mәn berilmedi. Oghan Qytaydyng arzan baghaly tauarlarynyng da naryqty jaulap aluy da әser etti. Gigantizmnen góri, halyq ýshin qarapayym zattar ekonomikasyn damytudyng manyzy zor edi. Alayda, baghyt basqa arnagha búrylyp ketti de halyq kýtkendey ekonomikalyq ósim bolmay, aqsha qúnsyzdanyp, júmyssyzdyq etek alyp, inflyasiya sharyqtady.

Al N.Ábishúlynyng Qazaqstan Respublikasynyng qúryluynyng alghashqy kezderindegi ishki, syrtqy sayasat, halyqaralyq qatynastar, qaruly kýshter, shekarany bekemdeu, shetelden qandastardy kóshiru, «Bolashaq» baghdarlamasy, el astanasyn Almatydan Astanagha kóshir jәne t.b. enbekterin halyq jyly qabyldaghan. Biz Birinshi Preziydentke tarihy bagha berude osynday dialektikalyq teoriya túrghysynan, jibergen kemshilgi men sinirgen enbegin jarystyryp baghalauymyz qajet. Onyng ekonomikany damytudaghy sayasatynyng sonynda sәtsizdikke úshyrauynyng basty sebebi: N.Ábishúly – Kenes Odaghynyng josparly ekonomikasy tәrbiyesinde jetilgen sayasatker, biraq naryqtyq ekonomikanyng zandylyghyn mengergen ekonomist nemese qarjyger emes. Biz mәseleni osy túrghydan bóle-jara qarastyrsaq biraz dýniyege kóz jetkize alamyz. Egemendikting alghashqy jyldarynda elimizde, tipti Kenes Odaghy territoriyasynda naryqtyq ekonomikany biletin bilikti mamandar óte tapshy boldy. Sondyqtan jekeshelendirude aghattyqtar ketti. Biraq, onyng barlyq jauapkershiligin bir adamnan izdeu layyqty bolmas. Sol kezdegi ókimet basy, ministrler, әr dәrejeli әkimderding de, tipti újymdyq sharuashylyq (kolhoz, sovhoz) basshylarynyng da belgili dengeyde jauapkershiligi bar ekenin eskergen jón. Biraq, әriyne basty túlgha retinde Birinshi Preziydentting alatyn jauapkershiligi basym ekeni dausyz.

Biz sekildi qarapayym halyq ýshin memleket basshylarynyng júmysyndaghy san-aluan qiyndyqtary, kýresteri, sharshap-shaldyghuy belgisiz. Bizge belgilisi – bazardaghy túrmystyq tauar men azyq-týlik pen baspana baghasynyng kóterilui, ailyqtyng ósui nemese joldyn, mektep pen emhananyng jaghdayy sekildi kýndelikti kórinister. Sebebi, halyqqa kerektisi osylar. Al búlar qoljetimsiz nemese әdiletsiz bolghanda basshylardyng sayasattaghy enbekterining qúny kók tiyn bolyp shygha keledi. Anyghy sol – lauazymy biyik adamnyng mini de sonsha ýlken kórinedi. Óitkeni, onyng berer payda-ziyany da zor. «Eshtene istemegen adam ghana qatelespeydi. Qatelesuden qoryqpanyz, qateni qaytalaudan qorqynyz» -degen eken Teodor Ruzvelit. Mәsele sol –Nazarbaev memleket basyna qiyn kezende keldi, kýrdeli sheshimder qabyldaugha tura keldi, qatelesui de әbden mýmkin boldy. Biraq ol qateliginen sabaq aldy ma? mәsele sonda.

Al kópshilikting shydamyn týgetken jemqorlyq taqyrybyna keletin bolsaq, sybaylastyq, ótirik mәlimet beru, jogharghygha jaramsaqtanu Kenes kezinde bar dert edi. Kenes Odaghynyng ydyrauyndaghy eng basty sebepting biri de sol bolghan. Ony egemendik alghan song naryqtyq qatynastarmen birge kelgen «janalyq» deuding qajeti joq. Alayda, jemqorlyqtyng ósuine jýiening әseri de boldy. Jemqorlyqtyng әleumettik salalardan, ekonomikalyq salagha ótui otandyq óndiris pen halyqtyng әl-auqatyn tyghyryqqa tiredi. Al oghan Egemendikting alghashqy jyldarynda últtyq ekonomikany naryqtyq jolmen damytu ýshin últtyq burjuaziyanyng qajet boluy týrtki boldy. Mine osy kezde biyliktegi jәne olargha jaqyn adamdardyng biznespen ainalysu tarihy bastaldy. Búghan aldymen memleketting mýddeli bolsada, ol mýddelilik – taza әri bәsekelestikti talap etetin shynayy naryqtyq zandylyqtargha boy úsynudan, memlekettik mýddeni joghary qoydan, qaltasyn qampitudy kózdeytin jeke mýddening ayasyna ótip ketti. Olar búl mýmkindik pen ýmitti aqtay almay qaldy. Nәtiyjede jemqorlyq jeldey esti. Biraq, óz enbegi men tabysqa jetken azamattardyng da bar ekenin maqtana aitamyz. Alayda olar sausaqpen sanarlyq edi. Sonynda Preziydentimiz Qasym-Jomart Kemelúly aitqanday:«Qazaqstan baylyghy 163 oligarhtardyng qolyna ótip ketti». N.Ábishúly el tútqasy retinde oghan jol bermeui kerek edi. Halyqtyng basty narazylyghy da osynda.

Túlghagha tarihy bagha beruding qajettiligi sol adammen tikeley qatysy bar jaghdaylarda birden kózge shalynady. Mysaly, jaqynda elimizde Núrsúltan Ábishúlyna tikeley qatysty eki shara ótkende "júmbaq jasyrylghanday" boldy. Biri – әlemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng 7-shi kezekti sezi. Búl sezding avtory jәne ony 2003 jyldan beri san mәrte ótkizgen adam – N. Nazarbaev bolatyn. Alayda, búl jolghy bas qosugha ol kisi kelmedi. Sebebi anyq emes. Ol kisi kelip qatyssa qalay bolar edi?. Qatysqanda halqymyzdyng ishki syilasymdylyghy men ózara qúrmeti sheteldik qonaqtargha oy salar edi. Ekinshi shara – Astana atynyng qayta oraluy. Búl qalanyng qalyptasyp, damuyna kýsh-jigerin salghan adam sol edi. Qysqa uaqyt ishinde aty alynyp tastaldy. Alghash Núr-Súltan bolyp ózgergende, halyqtyng narazylyghyn eskermey, qos qoldap kelisim bergen deputattar men keybir ziyaly qauym ókilderi endi «tarihy әdildik ornady»-dep jarysa aityp, jazdy. Qos palataly parlament deputattary bir auyzdan kelisim berdi. Meni tanyrqatqany da, osy maqalany jazugha da týrtki bolghany osy boldy. Sonda halyq qalaulylarynyng óz ústanymy, jeke kózqarasy joq pa? Esh bolmaghanda birli-jarym adam ózgeshe ýn qatuyna bolady ghoy. Osynyng basty sebebi de- tarih bagha berilmeuinde. Alayda, tarihy bagha beruge at salasatyn halyq qalaulylary "úya búzbas" tәrtipti oqushylarday tegis qol kóterip otyr. Men búdan qaytalanghan eski saryndy kórgendey boldym. Eger osynday birynghaylyq jalghasyn taua beretin bolsa, Qazaqstannyng janaruyna әli biraz uaqyt qajet bolar.

Astana atynyng ózgerisi ýderiske ainalyp, keleshekte taghy da ózgerip jatsa, ol dúrys emes. Al qala ózgerdi dep Nazarbaev atyndaghy uniyversiytet, mektep, kóshe, aeroport attaryn ózgertudi aityp jýrgen azamattar da bar. Alayda ol - taza sayasy nauqan bolaryn úmytpaghanymyz jón. Osynday jaghdaylar qaytalanbauy ýshin qalagha, kóshege at berude adamnyng esimin emes, qasiyetti qazaq jerining tau-suy, orman-kóli, qalasy men dalasynyng atyn berudi damytuymyz kerek.

Sóz sonynda aitpaghym – memleketting damuynda beybitshilik pen túraqtylyq auaday qajet. Ýlken ózgeristerding ayaqasty oryn aluy halyqaralyq dengeyde elding imidjine keri әser etedi. Al onyng negizgi atributtary sanalatyn Ata Zany, astana aty jii ózgeretin bolsa, onda memleket aty, Án úrany, El tanbasy men Tuy da ózgeriske jii týsip ketui ghajap emes. Al memleket tarihyndaghy kez-kelgen basty túlgha óz órnegimen tarihta qalady. Sondyqtan qalay bolmasyn Nazarbaev qazaq elining tarihynda qaldy. Ol bizding tarihymyz, biz óz tarihymyzdy ózimiz joqqa shyghara almaymyz. Al tarihy bagha berudi bolashaqtyng emes, býgingi kýnning enshisine qong kerek. Bolmasa, sayasy túrghydaghy "ótpeli shaqtyn" kólenkesi seyilmeydi. Al ol halyq kóniline kóp súraq úyalatyp, belgisizdikke bastay beredi.

Qaster Sarqytqan
Abay atyndaghy QazÚPU-ning professory

Abai.kz