Elbasynyng kenesshisi E.Ertisbaev elimizding baspasózinen jurnalistik zertteu janryn jatyp kep izdep sharq úrypty. «Vremya» gazetinde bergen súhbatyn kórgende  onyng demokratiyashyldyghyna bek riza bolyp qalady ekensin. Biraq, sol shirkinning (janrdy aitamyn da) bizdegi hali neshik?! Jay shynayy jaghdaydy habarlaghan reportajdary ýshin aldy tayaq jep, sony sottalyp, tipti sayasy tapsyryspen óltirilip jatqan elde jurnalisterdi kinәlau qanshalyqty oryndy bolar eken. Jalpy avtoritarlyq rejimdegi elderde asa qaterli sanalatyn janrdy bizding Preziydentimizding sayasy kenesshisi joqtap jatsa she? Aldymen, osy janrdyng ózining basyn ashyp alayyqshy.

Qazaq baspasózinde  «jurnalistik  zertteu»  dep  atalatyn  búl  termiyn  aghylshyn  tildi  elderde  «Investigative  journalism», al,  Reseyde «jurnalistskoe rassledovaniye»  delinip  jýr. Týpkilikti  maghynasyn  orys  tilindegi  balamasy  tolyq  ashatyn  sekildi.  Bizdin  «zertteu»  sózimiz  aghylshyn  tilinin  «scientific research», orys  tilinin  «issledovaniye»  sózderimen  tórkindes  bolyp  keledi.  Sondyqtan  jurnalistik  «zertteu»  degennen  góri  «izdestiru»,  «iz  kesu»  sekildi  sózderdi  qoldansaq  әlde  qayda  tiyimdi  bolatyn  týri  bar. Ataudyn  ózinde  dәldik  bolmasa, ómirdegi  isting  barysynda  týsinbestiktin  saldarynan  qayshylyq  tumasyna  kim  kepil.

Elbasynyng kenesshisi E.Ertisbaev elimizding baspasózinen jurnalistik zertteu janryn jatyp kep izdep sharq úrypty. «Vremya» gazetinde bergen súhbatyn kórgende  onyng demokratiyashyldyghyna bek riza bolyp qalady ekensin. Biraq, sol shirkinning (janrdy aitamyn da) bizdegi hali neshik?! Jay shynayy jaghdaydy habarlaghan reportajdary ýshin aldy tayaq jep, sony sottalyp, tipti sayasy tapsyryspen óltirilip jatqan elde jurnalisterdi kinәlau qanshalyqty oryndy bolar eken. Jalpy avtoritarlyq rejimdegi elderde asa qaterli sanalatyn janrdy bizding Preziydentimizding sayasy kenesshisi joqtap jatsa she? Aldymen, osy janrdyng ózining basyn ashyp alayyqshy.

Qazaq baspasózinde  «jurnalistik  zertteu»  dep  atalatyn  búl  termiyn  aghylshyn  tildi  elderde  «Investigative  journalism», al,  Reseyde «jurnalistskoe rassledovaniye»  delinip  jýr. Týpkilikti  maghynasyn  orys  tilindegi  balamasy  tolyq  ashatyn  sekildi.  Bizdin  «zertteu»  sózimiz  aghylshyn  tilinin  «scientific research», orys  tilinin  «issledovaniye»  sózderimen  tórkindes  bolyp  keledi.  Sondyqtan  jurnalistik  «zertteu»  degennen  góri  «izdestiru»,  «iz  kesu»  sekildi  sózderdi  qoldansaq  әlde  qayda  tiyimdi  bolatyn  týri  bar. Ataudyn  ózinde  dәldik  bolmasa, ómirdegi  isting  barysynda  týsinbestiktin  saldarynan  qayshylyq  tumasyna  kim  kepil.

Mәselenin  ishki  mazmúnyna  terendep  enbegen, onyn  sebep-saldaryn  ashpaghan, kóterilgen  problemalar  men  jasalghan  tújyrym  naqty  derekpen  dәiektelmegen,  qúpiya  jemqorlyq  pen sybaylastyqtyn  jasyryn  syrlaryn  ashpaghan, kórinisti  jay  ghana syrttay  sipay  qamshylaghan,  azghana  derekting basyn  qosqan  aghymdaghy  maqala  eshqashan  «jurnalistik  zertteu»  bola  almaydy. Qazir  ony  bilmey-týsinbey  jatyp, ataudy  ondy-soldy  qoldanu  ýrdisi  bayqalyp  jýr.

Jalpy  radio - televiziya,  baspasóz  arqyly  kýndelikti  taratylatyn  reportajdar  men  jurnalistik  zertteu  materialdarynyn  aiyrmashylyghy  jer  men  kóktey  degendi  keybir  jurnalister   bile  bermeytini bayqalady. Osynyn  ózinen-aq, bizde  jurnalistik  zertteuge  beyimdeludin,  júmystyq  tәjiriybe  jinaqtaudyn,  biliktilik  pen  qabilettilikti  iygerudin  qajettiligi  tuyndap  otyrghanyn  kóruge  bolady.  Búqara  qauym  ýshin  onsyz da basy  ashyq,  kópke  mәlim  jayttar  esh  qashan  jurnalistik  zertteuge  arqau  bola  almaydy.  Osy  sebepten  batystyq  ghalymdar  «belgili  bir  jeke  túlghalardyn  nemese  mekemelerdin  ózgelerden  qúpiyalap  jasyrghan  syrlaryna  teren  ýnilip,  sol  arqyly  qoghamdyq  mýddege  say  ózekti  mәsele  kótergen  maqalalar  men  baghdarlamalar  jurnalistik  zertteu» bola  alatynyn  aitady. Zertteu  jurnalistikasynyn  tuyndylarynyn  taqyryptary  tómende  kórsetilgen  ýsh  negizgi  faktordy  ón  boyynda  saqtaytyndyghymen  erekshelenedi:

Birinshiden, oqyrman  qauymnyn  izdenisteri  men  qajettilikterine  say  kelu;

Ekinshiden, qoghamdyq  manyzy  joghary,  oqyrmandardyn  psihologiyasyna  yqpal  eterlik  qabiletinin  boluy;

Ýshinshiden, jurnalistin  úsynyp  otyrghan  deregi  jeke  túlgha  nemese  úiymnyn  halyqtan  jasyrudy  kózdegen  qúpiya syrlary  bolghany  jón.

Atalmysh  faktorlardyn  qay  biri  bolmasa  ol  derek  jurnalistik  zertteuge  ózek  bola  almaydy. Al,  ókinishke  qaray  bizdin  jurnalister  jogharydaghy  faktorlardy  eskerip  jatqan  joq. Osynyn  saldarynan  naqty  nәtiyje  kórinbey,  taqyryp  ashylmay  qalyp  jatady. Onyn  syrtynda  derek  terendep  zerttelmeydi,  jan-jaqty  taldau  jasalmaydy.

Demokratiyanyn  irgeli  talaptarynyn  biri - saylanghan  ókilder (deputattar)  men  memlekettik  sheneunikterdin  halyq  aldyndaghy  jauapkershilikterin  arttyru  mәselesi.  Jauapkershilik  jýkteu  ýshin kóptegen  mehanizmder  qoldanugha  bolady.  Alayda,  en  super  delingen  qúrylymnyn  ózin  jeke bas  paydasyna  qolayly  etip  alatyn  pysyqaylardyn  qulyqtaryna  tosqauyl  qon  onay  sharua  emes. Árbir  iste  qatelikterdin  bolmay  túrmaytyny  taghy  belgili. Sonyn  bәrin  der  kezinde  әshkerelep, jónge  salyp  otyru  jurnalistik  zertteudin  missiyasy  bolmaq.

«Memleket  pen  ýkimettin  qyzmeti  onyn  ishinde  sybaylas  jemqorlyq,  lauazymdyq  biyligin  teris  paydalanu  sekildi  kórinister kópshilik  qauymnyn  qyzyghushylyqtaryn  tudyratyndyqtan  ony  әshkereleu  arqyly  bylyqqa  jol  bermeu  ýshin  baspasóz  ben  aqparat  qúralynyn  «qabaghan  ittin»  mindetin atqaruy  asa  manyzdy».  Adam  qúqyqtary  jónindegi  Europa  soty  osylay  dep  erekshe  atap  kórsetedi.

Jogharyda   atalghan  sózdin  maghynasyna  sýiensek, jurnalistik  zertteudin  sóz  bostandyghy  men  tәuelsiz  baspasózdin qúramdas  bóligi  ekendigine  kóz  jetkizemiz. Ol - qoghamda  salauatty, kirshiksiz  taza  ahual  qalyptastyra  otyryp, shyndyqty  tabady, halyqtyn  oi, pikirlerine  sýienip  memlekettik,  ýkimettik  mekemelerdin  jәne  ondaghy  lauazym  iyelerinin  qyzmetine  baqylau  jasaydy. Jurnalistik  zertteu  atalmysh  qyzmetin   kelesi  baghyttar  boyynsha   ómirde jýzege  asyrugha  mýmkindigi  bar:

1) Kóptin  baqylauynan  tysqary  túrghan,  qúpiya  sybaylastyqtar, mafiyalyq  sipattaghy  oqigha,  kórinisterdi  dәiekti  derekter  arqyly  jariyalau,  halyqtyn  nazaryn  oghan  jedel  týrde  audaru;

2) Baspasózding «tórtinshi  biylik»  retindegi  funksiyasy  men  manyzy  kóbinese  jurnalistik  zertteu  arqyly  anyqtalady.  Zan  shygharushy,  atqarushy  jәne  sot  biylikterinin  qatelikterin,  búra  tartushylyqtaryn,  qyzmetterindegi  olqylyqtaryn  halyqqa  ashyp  kórsetu  jolmen  baqylau  jasaytyn  mýmkindik  tek  tәuelsiz  baspasózde  ghana  bolady. Ony  jurnalistik  zertteu  jýzege  asyratyndyqtan  ózge  jariyalanymdardan  erekshelenedi. Onyn  artyqshylyghy  da osynda. Sondyqtan,  atalmysh  ýsh  biyliktin  qyzmetin  basty  nazarda  ústau;

3) Jurnalistik  zertteudin  ústanatyn  basty  ústanymy - jariyalylyq  pen  pikir aluandyghy. Atalmysh  tәrtip  negizinde  barlyq  oqigha,  kórinisti  halyqtyn  baqylauynda  ústau,  lauazymdy  qyzmet  qylmystaryn,  memleket,  ýkimettin  diktaturalyq  mehanizmderin,  әrbir  jobalar  men  tenderlerdin  tasasyndaghy  sybaylastyqtardy  әshkerelep,  kóptin  nazaryna  úsynu;

4) Eldin  últtyq  qauipsizdigine  ziyan  shektiretin  әrbir  әreketti  ashyp  kórsetuge,  oghan  tiym  salugha  maqalalar  men  baghdarlamalardy  baghyttau. Sayasattaghy,  biznestegi, zan  mekemelerindegi  qúpiya  sybaylastyqqa  qatysty  mafiyalyq sipattaghy  qylmystardy  qúqyq  qyzmetkerlerinen  búryn     jurnalistik  zertteu  isin  myqty  mengergen  jurnalister  әshkerelep,  tosqauyl  qoya  alady;

5) Belgili  bir  elde  әdiletti,  zayyrly, demokratiyalyq  qogham  ornatudyn  bir  ólshemi  sóz  bostandyghy  men  jurnalistik  zertteudin  damuyn  jan-jaqty  qoldau, onymen  birlesip  júmys  isteu  ýrdispen  tikeley  astasady. Sondyqtan, bolashaq  jurnalisterdi  jurnalistik  zertteu  boyynsha  arnayy  mamandandyru  qajet.  Zertteu  jurnalistikasynyn  tilshileri  dayarlyghy  myqty  kәsibi  jurnalist  boluymen  qatar  enbekqor,  isker,  tózimdi,  alghyr,  batyl  jәne  qúqyqtyq, ekonomikalyq  salany  jetik  iygergen  boluy  qajet.

Damushy elderde  izdestiru  jurnalistikasyn  damytu  ýshin  en  aldymen  oghan  qolayly  orta  qalyptasqan  boluy  shart. Onday  situasiya  qalyptaspaghan  jerde  jurnalistik  zertteu  turaly  aitudyn  ózi  artyq. Qolayly  jaghday  qalyptastyrugha  yqpal  etetin  ýsh  faktor  bar:

Birinshiden, izdestiru (iz  kesu)  jurnalistikasyn  damytugha  mýmkindik  jasay  alatyn,  azat  derbes,  pikir aluandyqtyn  minberine  ainalghan  BAQ-tyn  boluy.  Býginde  Qazaqstanda   resmi  tirkelegen  BAQ -tardyn  80  payyzdan  astamy  memlekettik  emes  degendi  jiyi  auyzgha  alamyz. Al,  olardyn  nesheuinde  izdestiru  qyzmeti  bar, qansha  jurnalist  zertteumen  ainalysady  degenge  kelgende  aitarymyz joq.  Degenmen,  qylmystyq  oqighalar  jayynda  jazatyn,  kórsetetin  jekelegen  gazetter  men  telearna  baghdarlamalary  barshylyq. Sonday-aq, eldegi  keybir  jemqorlyqqa  baylanysty  qylmystar  jayynda  batyl  jazyp  jýrgen  jekelegen  jurnalister  de  kezdesedi. Múnyn  ózi   aldaghy  uaqytta  izdestiru  jurnalistikasynyn  negizin  salugha,  ilgeri  damytugha  mýmkindiktin  bar  ekendigin  kórsetedi.

Ekinshiden,  jurnalisterdin  mәselege  dúrys  taldau  jasay  aluy, jan-jaqty  zerttep,  iz  kesu  qabilet  pen  mashyqty  iygerui. Ol  ýshin  jurnalist  әrtýrli  kózderden  asa  ózekti  әri  negizgi  aqparattardy  tauyp  ala  biletin,  ony  dúrys, tiyimdi  paydalanatyn,  ózindik  әdis  tәsil  men  tәjiriybesi  bar  túlgha  retinde  qalyptasuy  kerek.

Ýshinshiden, qoghamdyq  mýddege  say  keletin  problemalardy kótergen  materialdaryn  eshbir  jazalaudan,  qughyn-sýrginnen  qoryqpay  erkin  de  batyl  jariyalay  alatyn  qúqyq  jurnaliste  boluy  tiyis.

Jogharyda  atalghan  ýsh  faktordan  belgili  bolghanday, jalpy  iz  kesu  jurnalistikasynyn  negizgi  irgetasy - azat  derbes  baspasóz jýiesi  eken.  Alayda, demokratiyalyq baspasózding klassikalyq ýlgisin E.Ertisbaev «Kazahstanskaya pravda» eken dep oilap qalyp, jurnalister batyl qadam jasamaydy dep sókken bolsa, qatty qatelesip otyr.

"Abai.kz"