Suret "Azattyq" radiosynyng saytynan alyndy

Qúlaghyna әri jyly әri týrpidey tiyetin osy bir atau keyde «jýzdespese» jýdep qalatyn qazaqtyng «tórtinshi jýzindey» odaghaylap túrady. Ony ataushy da ataghyn iyeleushi de soghan beyimdelip, onasha jusap, onasha kýiseuge әues. Alystan aryp-ashyp kelgen «qytayy», «mongholy», «ózbegi» bar ózderining jýdeu keypine qaramay keudesin kerip, múrnyn shýiirip túrghylyqty júrtty «orys bolyp ketken mәngýrtter» dep sógedi. Osylaysha ózara at qoyyp, aidar taghyp jýrgen sol azghana qazaq keyde bir atanyng balasy ekenin mýldem úmytyp bir-birine ýrpiyise qaraydy. Shyn mәninde jonghardan silikpesi shyqqanda orys pen qytaydyng oiynshyghyna ainalyp, bodandyq qamytyn úzaq kiygen osy qauym birin-biri kórgende kýlu týgili jylauynyng ózi múng qasiretke baylanghan edi. Jau qolynda ketken jautankóz túqymyn tapqanyna at shaptyryp toy jasaytyn babasynyng baghzy dәstýrine baghynyp, artyghyn asyryp, kemin jasyryp kekilinen sipap keleshegine núrly jol kórsetuden ainymauy da asa qajetti.

Desede eki ghasyr orys otarynda bolghan elding endi es jighanda naryqtyq qysymgha úshyrauy, «bylay tartsa arba synady, bylay tartsa ógiz óledinin» keypimen talay ómirdi úrlady. Uaqytqa baghynghan qanshama pende kóz jasyn qúrghata almay, shekara attty qyzyl syzyqqa jautandap baqigha attandy. Ol endi, ú-za-aq әngime!

Suret "Azattyq" radiosynyng saytynan alyndy

Qúlaghyna әri jyly әri týrpidey tiyetin osy bir atau keyde «jýzdespese» jýdep qalatyn qazaqtyng «tórtinshi jýzindey» odaghaylap túrady. Ony ataushy da ataghyn iyeleushi de soghan beyimdelip, onasha jusap, onasha kýiseuge әues. Alystan aryp-ashyp kelgen «qytayy», «mongholy», «ózbegi» bar ózderining jýdeu keypine qaramay keudesin kerip, múrnyn shýiirip túrghylyqty júrtty «orys bolyp ketken mәngýrtter» dep sógedi. Osylaysha ózara at qoyyp, aidar taghyp jýrgen sol azghana qazaq keyde bir atanyng balasy ekenin mýldem úmytyp bir-birine ýrpiyise qaraydy. Shyn mәninde jonghardan silikpesi shyqqanda orys pen qytaydyng oiynshyghyna ainalyp, bodandyq qamytyn úzaq kiygen osy qauym birin-biri kórgende kýlu týgili jylauynyng ózi múng qasiretke baylanghan edi. Jau qolynda ketken jautankóz túqymyn tapqanyna at shaptyryp toy jasaytyn babasynyng baghzy dәstýrine baghynyp, artyghyn asyryp, kemin jasyryp kekilinen sipap keleshegine núrly jol kórsetuden ainymauy da asa qajetti.

Desede eki ghasyr orys otarynda bolghan elding endi es jighanda naryqtyq qysymgha úshyrauy, «bylay tartsa arba synady, bylay tartsa ógiz óledinin» keypimen talay ómirdi úrlady. Uaqytqa baghynghan qanshama pende kóz jasyn qúrghata almay, shekara attty qyzyl syzyqqa jautandap baqigha attandy. Ol endi, ú-za-aq әngime!

Oralman atty osy odaghay esimning iyesine zannamalyq túrghydan qayta qayrylsaq - tarihy otanynda túraqty túru maqsatynda Qazaqstan Respublikasyna kelgen jəne Halyqtyng kóshi-qony turaly zanda belgilengen

tərtippen tiyisti mərtebe alghan Qazaqstan Respublikasy egemendik alghan kezde odan tys jerde túraqty túrghan etnikalyq qazaq jəne onyng Qazaqstan

Respublikasy egemendik alghannan keyin odan tys jerde tughan jəne túraqty

túrghan últy qazaq balalary bolyp tabylady.

Býginderi osy esim iyelerining otan qúshaghyna oralghandarynyng kez-kelgenining esigin ashyp qalsanyz, jaghdayy jaman emes. Kýndiz kýlkiden, týnde úiqydan airylyp tynymsyz enbek etip el qatarynda týtin týtetip otyr, tәuba!

Jalpy kenistikten qaraghanda osy oralman qauymy QR zannamalary men Halyqaralyq qúqyqtar negizinde óz ýlesin ala alyp jýr me degen saualgha kelsek, arghy-bergini tolyq biletin biraz kisining arqasyna er batqan attay qayqandaytyny da ótirik emes.

Shyndyqqa jýginsek, QR zannamalarynda oralmandargha júmyspen qamtuda, biliktiligin kóterude jəne tildik beyimdelude kómek turaly erejeler bar bolghanymen, respublikamyzda arnayy oralmandargha arnalghan til kurstary, aqparat beru jəne anyqtamalyq qyzmet kórsetu, júmyspen qamtugha jərdemdesu nemese biliktiligin kóteru kurstary siyaqty arnayy yqpaldastyru baghdarlamalary jasalmay keledi. Qoldanystaghy zannamada oralmandargha arnalghan beyimdeu jəne yqpaldastyru ortalyqtaryn qúru turaly ereje bar bolghanmen, Halyqaralyq kóshi-qon úiymynyng (HKÚ) məlimetteri boyynsha búl ortalyqtardyng kópshiligi qazirgi sətte ókinishke oray ózderine jýktelgen mindetterdi oryndamay otyr.

«Syrt kóz synshy» demekshi, «Halyqaralyq qúqyqtyq bastama» qoghamdyq qorynyng pikirinshe, oralmandardyng eng negizgi mәselesi olardyng qazaqstandyq qoghamgha kirigip-birigui bolyp tabylady. Oralmandardyng bir bóligi Qazaqstangha kóship kelgennen keyin orys tilin bilmeuine baylanysty jergilikti halyq tarapynan kemsituge úshyraydy. Oralmandar arasyndaghy júmyssyzdyqtyng joghary dengeyin kóshi-qon tóniregindegi qúzyrly organdar da eng әueli osy tildik kedergiden qarastyrady. Atap aitqanda orys tilinde sóiley almaytyn nemese nashar biletin oralmandar júmys izdeu kezinde, əsirese Qazaqstannyng soltýstik ónirlerinde kóp kedergige tap bolady. Memlekettik mekemelerding ózi orys tilin bilmeytinderdi esiginen syghalatpaydy. Sóitip memlekettik qyzmettegi oralmandar sany meylinshe tómen dengeyde. Búl olardy Qazaqstannyng enbek naryghynda bəsekege qabilettigin tómendetip qalmastan, óz mýddesine sayatyn týbegeyli mәseleni sheshuge dәrmensizdik tanytqan biylikti qauqarsyz degen oy qalyptastyrady. Al dәl osynday jaghdayda sol qandastarymyzdyng ishinen QR-zandaryna qayshy is-әreket kórinis tauyp jatsa nemese әkki alayaqtar olardy orgha iyterip «ayran ishken qútylyp, shelek jalaghan tútylsa», «jaman» attyng iyesi de oralman bolady. Mine osylaysha qalyptasqan syzat keyde últtyng ishki birligi men syrtqy kóshi-qongha da keri әserin tiygizbey qalmaydy.

Jalpy kóshi-qon ýrdisinde memleket qolynan kelgen kómekti ayamaugha tyrysqanmen kóp jaghdayda isting qyry men syryn tolyq mengerip ketetin mamandar jetimsizdiginen ala-qúla әngime azaymaydy. Naqtylap aitqanda, tughan jer, ósken ortasynan jana topyraqqa qadam basqan oralmandar júmyssyzdyq, kóship kelgennen keyin túrghyn ýy satyp alugha qarajattyng jetispeui siyaqty әr týrli qiyndyqtargha dóp keledi. Búl olardy bólingen ónirlerin tastap ketuge jəne Almatyda, Astanada, QR-nyng múnayly ónirlerinde júmysqa túru mýmkindigin izdeuge məjbýrleydi. Osylaysha oralmandar kýrmeui kýrdeli syrtqy kóshi-qon ýrdisine ong әser etkeni bylay túrsyn, әli de bolsa rettelip bolmaghan ishki kóshi-qonnyng jaghdayyn da kýrdelendire týsedi.

Oralmandardyng kópshiligining QR-na kóship kelgennen keyingi jaghdaylaryna kónili tola bermeydi. Búl zattyq jaqtan ghana emes, ruhany kedeylik kýiinen de kórinis beredi. Múnday mәseleler ózge niyet - jat pighyldaghy adamdardyng olardy óz tobyna tartuyn tiyimdi shart-jaghdaymen qamtamasyz etedi de, el túraghynyng ertenine kólenke týsirerlik kýdikke jeteleydi. Qalay bolghan kýnde de qarapayym halyq túrmysynyng qiyndyghynan qordalanghan týitkilder elding ishki tynyshtyghy men beybit ómirin irituge sebep bolatyndyghyn ózge elder tarihynda da kóp dәleldengen. Olay bolsa búl oilar óz bauyrlarymyzdy ary iyteru emes, beri tartudyng auaday qajettiligin anghartady.

Ekinshiden, bilim beru jýiesindegi aiyrmashylyqtar da júmysqa túrugha əser etedi. Joghary bilimi turaly diplomy bar oralman eger de onyng diplomy tanylmasa júmys izdeu kezinde qiyndyqqa tap bolady. Tipti kóp jaghdayda óz mamandyghy boyynsha júmysqa túra almaydy.

Shyn mәninde «Halyqtyng kóshi-qony turaly» Zangha səykes memleket oralmandargha júmysqa túrugha, biliktiligin kóteruge jəne jana kəsipti iygeruge kómek kórsetuge tiyis bolghanmen, jogharghynyng pәrmenine qúlaq asa bermeytin úsaq sheneunikter keyde halyqpen, olardyng taghdyrymen sanaspaydy. Oralmandargha kómektesu jýktelgen jergilikti organdar olargha negizinen jergilikti júmyspen qamtu organdaryna tirkeluge kenes beruden nemese «qoghamdyq júmystargha» uaqytsha júmysqa ornalastyrudy úsynudan asa almaydy.

Etnikalyq immigranttardyng ónirler boyynsha óndiristik kýshterding aumaqtyq ornalasuyn eskermey qonystanuy oralmandardyng júmysqa túruyn qiyndatatyn manyzdy týiinning biri. Naqtylap aitqanda oralmandardyng basym bóligi býgingi tanda enbek kýshi mol - Ontýstik Qazaqstan, Manghystau, Almaty jəne Jambyl oblystaryna qonystanghan. Al soltýstik ónirler bilikti enbek kýshterine zәru bolyp otyr.

Beyimdeu ortalyqtary oralmandardyng yqpaldastyruyna kómek kórsetuge mindettenip, olar zang boyynsha Qazaqstannyng barlyq oblystarynda bolugha tiyis edi. Biraq Kóshi-qongha jauapty jergilikti basqarma ókilderi men Halyqaralyq Kóshi-qon Úiymy sarapshylarynyng 2010 jylghy birlesip tekseru nәtiyjesi bes oblysta búl ortalyqtardyng mýlde joq ekenin kórsetken-di.

Qazaqstangha oralghan oralman otbasynyng balalarynyng mektepke ornalasuy da onay emes. Olar ana tildimizde oqytatyn mektepterdi qalaydy. Keybir auyldarda әli kýnge deyingi qazaq mektebining joqtighy kisi sengisiz jaghday. Oralmandardyng kópshiligi qazaqsha sóilegenimen, kirillisany bilmegendikten jazu men oquda da qiyndyqtar tuyndaydy. Orys tildi mektepterde de, qazaq tildi mektepterde de oralmandar Qazaqstandaghy bilim jýiesining olardyng búrynghy túrghan elindegi bilim jýiesinen orasan aiyrmashylyghy bar ekenin sezinedi.

Oralmandardy əleumettik qoldau jýiesi qalyptasty degenmende әli de bolsa jetildirudi talap etedi. Əleumettik tólemderding negizgi bóligi kóship kelu kvotasyna engen otbasylaryna túrghyn ýilik qoldau men jol aqysyn tóleuge ghana júmsalady. Biraq mardymsyz aqsha býgingi kýnning túrghyn ýy talaptaryna say emes, sonyng saldarynan oralmandar otbasylarynyng shamamen jartysyna juyghy túrghyn ýii joq baspanasyzdyq jaghdayda kóringenning bosaghasyn syghalap jýr. Keshendi kózqaras pen kóshi-qon məselelerin sheshumen ainalysatyn memlekettik basqaru organdarynyng is-qimylynda bir-birimen bolghan ýilesimning azdyghynan ekining birinde olardyng aldynan qayshylyqty mәseleler kóp kezdesedi. Bir mekeme ekinshisine, ekinshisi ýshinshisine siltep jýrip, jauapkershilik әlsireydi de oralman otbasy kýizeliske tap bolady. Tipti tausylmaytyn qaghazbastylyqtyng kesirinen talayynyng jany kýizeliske úshyrap qalmastan qaltasy qaghylyp qayyrshylyq kýige týsedi. Solayda «bóri aryghyn bildirmes, itke jonyn qampaytar» bolyp, joqtyghyn bildirmeuge tyrysyp, jomarttyq peyilmen kýn keship jýrgen qazaq balasy az emes.

Jogharydaghy kýrmeui kýrdeli týiinderden qalsa shetelderdegi qazaq diasporasy ókilderi arasynda informasiyalyq ýgit-nasihat júmysy joqtyng qasy. Olardyng aldyn-ala kóshi-qon júmysyna beyimdelui men ruhani, zattyq dayyndyqtarynyng kemshin soghatyn kezi kóp. Sol sebepti de qazaq topyraghyna qadam basqannan keyingi aldarynan kóldengendeytin kedergilerdi kesip ótuge dәrmensizdik tanytady. Sheteldegi qazaqpen ruhany qarym-qatynas ornatyp otyrmyz degen keybir mekemelerding jalghan mәlimetining kesirinen talay qandasymyz ózge elding telegeyine ýnsiz jútylyp barady.

Oralmandardy tarihy otanyna oraltu sayasatyna tən týitkilder jahandyq enbek naryghy men eldegi yqpaldastyru jaghdaylaryn da keng auqymdy memlekettik jəne memleketaralyq retteudi qalyptastyrudy jəne

jetildirudi talap etedi. Sondyqtanda eng әueli olardy halqy az jerlerge tartugha yntalandyratyn zandy jəne ekonomikalyq kepildikter jýiesin qalyptastyru qajet bolady.  Olardyng ósip-ónetin topyraghy men tirshilik etuine qolayly júmys jaghdayy sheshilgende ghana eldegi sayasy jəne ekonomikalyq ózgeristerge ong әser etuge bolady. Syrtqa kóshi-qon men ishki kóshi qonnyng qatarynan jýiege týsip, shynayy júmys jýrgizui el halqynyng bolashaghyna da ýlken baghyt-baghdar silteydi. Olay bolsa oralmandar túrghylyqty halyqty, túrghylyqty halyq oralmandardy kinalaytiyn ógeyletu kózqarasynan arylyp, jalpy qazaq úghymymen qyzmet etetin úljandy úldardyng taban eti men maday terine degen zәrulik arta týsedi degen sóz. Búl zәrulik qarapayym halyq búqarasynan kóri qúziretti organnyng qúlaghyn ústaushylar men әkimderding moynyna týser salmaqty jýk bolyp tabylady.

Oralmandar qazaq shanyraghyna uyq bolyp qalanghan demografiyalyq kýsh qana emes ruhany jәne zattyq qajettilik ýshin de qomaqty qosyn esepteledi. Olay bolsa olar da ózderin «oralmanbyz» dep odaghaylay bergennen kóri túrghylyqty halyqpen birigip-kirigip ketui kerek. Ózderi eki basqa jerde, eki imperiyanyng iyegining astynda óssede úrpaghyn qazaq qazanynyng dәmin ortaq tatyp, otannyng ystyq-suyghyn birge kóruge tәrbiyeleui kerek. Biz sonda ghana qazaq memleketining býgingi birligi men bekemdelui arqyly ertengi bolashaghyna da jarqyn jol sala alamyz.

Jәdy ShÁKENÚLY, jazushy

Qazaqstan Jazushylar Odaghynyn,

Euraziya jazushylar odaghynyng mýshesi

ABAI.KZ