Syrt kózben qarasaq, qazirgi otandyq televiziya qaryshtap damyp kele jatqanday kórinedi: keybir telearnalar әzil-qaljyndy sitkomdar men dramalyq serialdar týsirip jatsa, endi biri realitiy-shoular men interaktivti habarlardy kórermen nazaryna úsynyp jýr. Biraq týptep kelgende, otandyq arnalar ótken ghasyrdyng 90-jyldarynyng orta sheninen «sary basylymdardyn» izimen jýrip ótip, endi ghana tәubesine kelip jatqan reseylik arnalardyng qateligin qaytalap jatqan joq pa dep qorqasyn. Tayauda «NTV» arnasynda sensasiyany qughan «Maksimum», «Razvod po-russki» baghdarlamalary jabylyp, intellektualdy әri aghartushylyq baghytyndaghy «Svoya igra» habary efirge qayta oraldy. Sebebi kórermenderding ózderi «Sarylyqtan sharshadyq, úrpaqty dýbәra etip boldynyzdar!» dep narazylyq tanytqany sol-aq eken, «NTV» arnasynyng basshylyghy jana konsepsiya úsynyp, búdan bylay salmaqty jobalarmen ainalysugha sert etip otyr. Jasyryn emes, bizding otandyq arnalardaghy keybir produserler «NTV»-ny býkil adamzat tarihyndaghy eng ýzdik arna» dep tanyghan song ba, solargha úqsap bagham dep, әli kýnge deyin ósek-ayan, qaueset sóz ben daqpyrt әngimening izin qualap jýr.

Syrt kózben qarasaq, qazirgi otandyq televiziya qaryshtap damyp kele jatqanday kórinedi: keybir telearnalar әzil-qaljyndy sitkomdar men dramalyq serialdar týsirip jatsa, endi biri realitiy-shoular men interaktivti habarlardy kórermen nazaryna úsynyp jýr. Biraq týptep kelgende, otandyq arnalar ótken ghasyrdyng 90-jyldarynyng orta sheninen «sary basylymdardyn» izimen jýrip ótip, endi ghana tәubesine kelip jatqan reseylik arnalardyng qateligin qaytalap jatqan joq pa dep qorqasyn. Tayauda «NTV» arnasynda sensasiyany qughan «Maksimum», «Razvod po-russki» baghdarlamalary jabylyp, intellektualdy әri aghartushylyq baghytyndaghy «Svoya igra» habary efirge qayta oraldy. Sebebi kórermenderding ózderi «Sarylyqtan sharshadyq, úrpaqty dýbәra etip boldynyzdar!» dep narazylyq tanytqany sol-aq eken, «NTV» arnasynyng basshylyghy jana konsepsiya úsynyp, búdan bylay salmaqty jobalarmen ainalysugha sert etip otyr. Jasyryn emes, bizding otandyq arnalardaghy keybir produserler «NTV»-ny býkil adamzat tarihyndaghy eng ýzdik arna» dep tanyghan song ba, solargha úqsap bagham dep, әli kýnge deyin ósek-ayan, qaueset sóz ben daqpyrt әngimening izin qualap jýr.

2013 jyldyng ayaghyna deyin «NTV» arnasy «sarylyqtan» bo­yyn tazartyp, tarihy derekti-dramalyq filimder týsirudi jos­parlap otyr. Derekti dra­malar­dyng taqyryby Romanovtar әuletinen bastap, Egor Gaydardyng kezenin qamtyp, tarihy «ja­dyny» ek­randa jandand­yrmaq. Múnyng ózi - ýlken kórsetkish. Salystyrma ýshin aita ketsek, bizde tarihy túl­ghalar turaly derekti filimder týsiru mindeti kóbine-kóp mem­lekettik arna­larmen, jekelegen azamattargha ghana jýktelip qoyghan siyaqty. Mәselen, býginde Resey múra­ghattarynan bastap, qazaq je­rindegi tarihy kezenderdi qam­tyghan «Alash alyptary» derek­ti filimder toptamasy «Qazaq­stan» Últtyq arnasynda kór­setilip jatyr. «Garry Potterdi» jatqa biletin úrpaq ýshin tym alys taqyryp - Alash qayrat­kerleri osynday filimder ar­qyly jas­tar aldynda ashyla týspey me? Týptep kelgende, qa­zirgi jastar tәrbiyeni azannan keshke deyin júmysta otyratyn ata-anala­rynan emes, ýiding tórinde túrghan teledidardan alyp otyrghany taghy jasyryn emes.

Býgin tarihshylar «Qazaq hal­qy Resey qúramynda bolghan eki jarym ghasyr ishinde otarlau saya­satyna qarsy 300-den astam kó­terilis bolghanyn» aitady. Sayasat­tanushy Erlan Qarin aitpaq­shy, biz onyng nebary on shaqty­syn bilermiz, al qalghan kóterilister­ding belgisiz batyrlary kimder? Aqparattyq-iydeologiyalyq sa­lada biz óz tarihymyzdy ashpay, algha jyljy alamyz ba? Búl orayda biz televiziya men gazet jurna­liys­terining aldyna tómendegidey sa­ualdardy tótesinen qoydyq.

1. Últtyq televiziya qalay d­amuy kerek? «Sary basylymdar» dertinen qalay arylamyz?

2. Reseyding ózinde intel­lek­tualdy shoulargha mәn berilmek, olar da ósek-ayannan, qaueset, daq­pyrttan payda týspeytinin endi týsinip jatyr, al bizde kerisinshe, qazir «sarylyqqa» boy aldyru bay­qalmay ma?

Bolat MÝRSÁLIM,

«31-arnanyn» Aqparattyq baghdarla­malar diyrektory:

- Últtyq televiziya janrlyq-formasy jaghynan «velosiyped oilap shyghara almaydy», al maz­múndyq jaghynan halyqqa jaqyn boluy kerek. Qay elde bolsyn, Amerika ma, Europa ma, Aziya ma - telearnalar aqparat taratu, qoghamdyq talqylau, oiyn-sauyq siyaqty klassikalyq ýsh baghytty ústanady. Qazir dýniyejýzilik te­leviziya naryghy osy «ýsh ke­me­nin» birining qúiryghynan ús­­tap, sa­lalanyp barady. Aytalyq, Eu­ropanyng qay elinde bolsyn, «sa­ry basylymdar» elementterin qol­danatyn arnalar reytingte alda túr. Úlybritaniyada «Biy-Biy-Siydin» ózi reytingte kóshbasshy emes. Óitkeni jalpy halyqqa shou men sensasiya әldeqayda ótimdi.

Qazaqstangha kelsek, memle­kettik telearnalar destesi sala­lanyp, kóbeyip keledi. Endi olar­dyng barlyghy Oljastyng «Qysh kitabynda» aitylghanday, «ha­lyq­ty kýshtep baqytty etuden», tikeley nasihattan bas tartyp, neghúrlym salmaqty, dәl, qajetti aqparat beruge kóshu kerek siyaq­ty. Áytpese, biz aqparat tarat­qa­ly otyrghan 110 elding «esigi de ashyl­­­maydy, terezesinen de se­kirip týse almaymyz».

Kommersiyalyq telearnalar Batysta dýniyege kelgen for­mattardy Qazaqstangha jersin­dirip, sonyng paydasymen kýnelte bermek. Jeke kózqarasymdy ai­tar bolsam, telearnalar últqa, qa­zaqqa bet búruy kerek. Alayda biylikting sayasy mәdeniyeti tómen, sayasy jәne qarjylyq mýddeler últtyq mýddeden biyik túrghan bý­gingi jaghdayda búl qiyn, tipti mýmkin emes jaghday.

2. Biyligining ziyalylyq dengeyi tómen, «imperiyalyq» dimkәstigi­nen sauyqpaghan el qalay intel­lektualdy shoulargha mәn bermek? Reseyde de, Qazaqstanda da tele­arnalardyng qarjylyq ahualy tolyq bolmasa da, monopoliyalyq jaghdaydaghy reyting agenttigine tәueldi. Europada mysaly, býkil halyqtyng tandauy (0+) eskerilse, bizde halqynyng sany 100 000-nan asatyn qalalar ghana teleónimge bagha bere alady. Múnday jaghday­da eshtenege tanghalmay­tyn qa­lalyqtardyng nazaryn audaru ýshin «sarylyqqa» boy aldyru bay­­­­qalady. Ýkimet arnalardy qa­­­zaqylandyramyn dese, «50-den kem emes», «otandyq ónim 30-dan kem bolmauy tiyis» degen bap­tar­dyng ornyna balamaly reyting agenttikterin qúrugha ahual qa­lyptastyrsa, elding 70 payyzgha juyghy qazaq halqynan túratyn elimizde qazaq baghdarlamalary­na súranys artatyn edi.

Núrlat BAYGENJE,

jurnalist, «Region.kz» jastar gazetining bas redaktory:

- Ondaghan jyldar kórer­menimen birge jasap kele jatqan reseylik «Pole chudes» sekildi ha­lyqshyl baghdarlamanyng joqtyghy otandyq televiziyanyng jәne televiziyada qyzmet etetin jur­nalisterding dengeyin anghartsa kerek. Biz Qazaqstanda kәsiby jurnalister bar ekenin moyyn­daymyz. Biraq halyq birneshe jyl jalyqpay kóretin birde-bir ómirsheng baghdarlama osy kýnge deyin bolghan emes. Yaghny kórermen kónilinen shyghatyn telebagh­darlama jasay almay otyrmyz. Demek, osyny izdeu qajet.

Býginde halyq esin jiyp, últtyq ruhyn, últtyq bolmysyn izdeude. Osy oraydy tiyimdi pay­dalanu qajet sekildi. Mәselen, «Alyp túlgha», «Alash alyptary» jәne t.b. tarihy derekti baghdar­lamalar bar. Biraq búl azdyq etedi. Nege «Abay әlemimen syr­lasu» sekildi intellektualdy baghdarlama jasamasqa. Sonda «Abaytanu» jana lep alyp, jana qarqynmen damushy edi. Qazirgi «HHI ghasyr kóshbasshysy» bagh­darlamasyndaghy súraqtar jas­tardyng elsýigishtik qasiyetin as­qaqtatugha tiygizer eshqanday septigi joq. Abaydyng qara sózderi, ólenderi men ómir joly, abay­tanudaghy enbekterdi qamtityn intellektualdy baghdarlama ek­rangha shyqsa, jastar Abayshyl bolyp, Abaysha oilar edi. Osy­lay­sha elining naghyz patrioty bol­may ma?

Eng bastysy, bizde tarihy sujetter, oqighalar barshylyq. Biraq oghan kónil bóletin jan tabylmay jatyr. Grekter 300 spartandyqtarymen maqtansa, biyl 370 jyl bolatyn «Orbúlaq shayqasy» jayly bir auyz sóz de aitylghan emes. 50 myng jau әs­kerine qarsy túrghan 600 ja­uyn­gerding erliginen qanday jaqsy tarihy kino shyghar edi. Sonday-aq Kenesary hannyng últ-azattyq kóterilisin kóp serialgha arqau etuge bolady. Sonda balghyndar Jumong demey, Kenesary bola­myn dep erjetpey me? Ózderiniz biletindey, «Jau jýrek Myng bala» tarihy kinosyn halyq qan­day yqylaspen qarady. Endeshe, ta­rihy sanamyzdy janghyrta­tyn ónimderdi kóbeytu qajet.

Televiziyadaghy «sary ba­sy­lymdar» dertinen emdeu ýshin, tok-shoulardy jýrgizetin estrada oryndaushylarynan tazartu kerek. Sebebi kәsiby bilimi men biligi joq, ekran mәdeniyeti men sóz saptaudy dúrys paydalana almaytyn әnshiler men artister arzan sózge iyek artady.

2. Reseyding intellektualdy shoulargha mәn berip jatqany óte dúrys. Olay deytinimiz, soltýs­tiktegi kórshimizding әreketin ba­ghyp otyratyn qazaqtar erte me, kesh pe, oily, sanaly baghdar­la­malargha kóshedi degen sóz.

Negizinde, býgingi televiziya­da reytingti kóteru maqsatynda kórsetiletin ósek-ayannan, qaue­set, daqpyrttardan aqiqat iz­deytin shoular barshylyq. Áytse de, qazirgi tanda halyq talghampaz kórermenge ainalghan: úrpaghyna, ózine kerektisin ghana qaraydy. «Sarylyqqa» kónil bólip, uaqy­tyn qúr bosqa shyghyndaytyn kó­rermender azayghan.

Jolymbet MÁKIShEV, telejurnalist:

1.Keyingi jyldary Qazaq­stan­daghy telearnalardyng kóbisi Reseydegi sary basylymdardyng stiylin qaytalap, reyting qualap jýrgeni jasyryn emes. Olardyng eng basty problemasy - auditoriya jinau. Basqa mәselege bas auyr­typ jatqan joq. Al ózekti Últtyq taqyryptar eskerusiz qaluda. Eng ókinishtisi, bireuler osyny qazaq arnalarynyng ósip-órkendep jatqanynyng belgisi retinde kór­setkisi keledi. «Bi­reuding qansy­ghy bireuge tansyq» degenimiz osy. Ra­synda da, reseylik arnalar múnday «sary stiliden» qashyp, qazir intellektualdy tok-shoulargha mәn bere bastady. Sebebi ósek-ayang men arzan әn­gimege qúrylghan baghdarlamalar­dyng bolashaghy bayansyz ekenin týsindi.

2. Jasyratyny joq, re­sey­likter de Batystyng dayyn tele­ónimderin kóbine kóshirip alady. Biraq tonyn ainaldyryp, ony orys auditoriyasyna beyimdep beredi. Bizdikilerding baghdar­la­malary bir auditoriyagha ba­ghyt­talmaghandyqtan, «dýbәra dýniye» bolyp shyghady. Óitkeni qazaq últynyng qajetin óteuge arnal­maghan. Bir jaghynan, búghan naghyz tәuelsiz telearnalardyng joqtyghy da sebep boluda. Óitkeni bizdegi arnalardyng basshylary jogharghy jaqtyng qas-qabaghyna qarap oty­rady. Sondyqtan ótkir taqyryp­targha asa boylamay, arzanqol dýniyelermen júrttyng kónilin aulap kýn keshuge mәjbýr.

"Ayqyn" gazeti