Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy, TÝRKSOY Týrki mәdeniyeti halyqaralyq úiymynyng tóraghasy Dýisen Qaseyinov myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap bere kelip: "TÝRKSOY úiymynyng atauy eng basynda týrik tilinde TÜRK Kültür ve Sanat Ortak Yönetimi (TÝRk Kýltýr ve Sanat Ortak Yónetimi, qazaqshasy: Týrki mәdeniyeti men ónerining ortaq úiymy) tirkesinen qysqartylyp «TÜRKSOY»  degen ataumen qalyptasqan.  Biraq, búl atau abbreviatura ghana emes, «týrik»(týrki) jәne «soy»(tek, negiz) degen  eki sózden qúralyp «týrkitektes» degen de maghyna beredi. «Soy» sózi «ata», «tek» maghynasynda Mahambet jyrlarynda da kezdesedi. 2009 jyly Baku qalasynda ótken Týrki respublikalary Mәdeniyet ministrlerining Túraqty Kenesinde úiymnyng tolyq atauy qoldanysqa ynghayly bolu ýshin «Týrki mәdeniyetining halyqaralyq úiymy»(týrikshe:Uluslar arası Türk Kültürü Teşkilatı, aghylshynsha: INTERNATİONAL  ORGANİZATİON  OF  TURKİC CULTURE) bolyp ózgertilip, qysqasha týri «TÝRKSOY» abbreviaturasyn saqtap qaldy. TÝRKSOY halyqaralyq úiymy turaly tolyq aqparatty www.turksoy.org veb-saytynan  týrik, aghylshyn, orys tilderinde oqy alasyz", dep oqyrmanghy TÝRKSOY úiymy turaly aqparat beredi.

Konferensiyamyzdyng kezekti qonaghy, TÝRKSOY Týrki mәdeniyeti halyqaralyq úiymynyng tóraghasy Dýisen Qaseyinov myrza oqyrmandar tarapynan kelip týsken saualdardyng alghashqy legine jauap bere kelip: "TÝRKSOY úiymynyng atauy eng basynda týrik tilinde TÜRK Kültür ve Sanat Ortak Yönetimi (TÝRk Kýltýr ve Sanat Ortak Yónetimi, qazaqshasy: Týrki mәdeniyeti men ónerining ortaq úiymy) tirkesinen qysqartylyp «TÜRKSOY»  degen ataumen qalyptasqan.  Biraq, búl atau abbreviatura ghana emes, «týrik»(týrki) jәne «soy»(tek, negiz) degen  eki sózden qúralyp «týrkitektes» degen de maghyna beredi. «Soy» sózi «ata», «tek» maghynasynda Mahambet jyrlarynda da kezdesedi. 2009 jyly Baku qalasynda ótken Týrki respublikalary Mәdeniyet ministrlerining Túraqty Kenesinde úiymnyng tolyq atauy qoldanysqa ynghayly bolu ýshin «Týrki mәdeniyetining halyqaralyq úiymy»(týrikshe:Uluslar arası Türk Kültürü Teşkilatı, aghylshynsha: INTERNATİONAL  ORGANİZATİON  OF  TURKİC CULTURE) bolyp ózgertilip, qysqasha týri «TÝRKSOY» abbreviaturasyn saqtap qaldy. TÝRKSOY halyqaralyq úiymy turaly tolyq aqparatty www.turksoy.org veb-saytynan  týrik, aghylshyn, orys tilderinde oqy alasyz", dep oqyrmanghy TÝRKSOY úiymy turaly aqparat beredi.

Dýisen Qorabayúly Qaseyinov  2003-2004 jyldar aralyghynda QR Mәdeniyet ministri boldy. «Qúrmet» jәne «Parasat» ordenderining iyegeri. 2008 jyldan beri TÝRKSOY Týrki mәdeniyeti halyqaralyq úiymynda tóraghalyq qyzmet atqaryp keledi.

- Dýisen aghany internet-konferensiyagha shaqyrghandarynyz dúrys bolghan eken, abayshyldar! Endi aghagha súraq: Rasynda Týrki әlemining HHI ghasyrda tabysuy mýmkin be?

- Tarihy dәuirlerge boljau aitu - asa abyroyly júmys emes. Kez-kelgen tarihy dәuirler sekildi HHI  ghasyrdyng da adamzat tarihyna óz tartuyn úsynatyny anyq. Týrki әlemining tabysuy ne birigui týrki halyqtary men memleketterinin  sayasi-ekonomikalyq damuyna, eng bastysy, mýddelerining toghysuyna baylanysty. HHI ghasyrdy «týrkilerding ghasyry», «músylmandardyng ghasyry» bolady degen boljamdar ótken ghasyrda aitylghan. Qazirgi әlemdegi negizgi kýresting energiya ýshin bolyp jatqanyn kózi ashyq oqyrmannyng kórip otyrghany anyq. Olay bolsa, energiya  kózderine (múnay, gaz, uran t.b) bay  Qazaqstan, Ózbekstan, Týrkmenstan, Ázirbayjan memleketterining mýddesi osy baylyqty әlemdik naryqqa tasymaldau jolynda jatqan Týrkiyanyng mýddesimen toghysuy әbden mýmkin dep oilaymyn.

- «TÝRKSOY» degendi taratyp aitynyzshy. Osy úiymnyng atuyn әli kýnge týsinbey jýrmin.

-TÝRKSOY úiymynyng atauy eng basynda týrik tilinde TÜRK Kültür ve Sanat Ortak Yönetimi (TÝRk Kýltýr ve Sanat Ortak Yónetimi, qazaqshasy: Týrki mәdeniyeti men ónerining ortaq úiymy) tirkesinen qysqartylyp «TÜRKSOY»  degen ataumen qalyptasqan.  Biraq, búl atau abbreviatura ghana emes, «týrik»(týrki) jәne «soy»(tek, negiz) degen  eki sózden qúralyp «týrkitektes» degen de maghyna beredi. «Soy» sózi «ata», «tek» maghynasynda Mahambet jyrlarynda da kezdesedi. 2009 jyly Baku qalasynda ótken Týrki respublikalary Mәdeniyet ministrlerining Túraqty Kenesinde úiymnyng tolyq atauy qoldanysqa ynghayly bolu ýshin «Týrki mәdeniyetining halyqaralyq úiymy»(týrikshe:Uluslar arası Türk Kültürü Teşkilatı, aghylshynsha: INTERNATİONAL  ORGANİZATİON  OF  TURKİC CULTURE) bolyp ózgertilip, qysqasha týri «TÝRKSOY» abbreviaturasyn saqtap qaldy. TÝRKSOY halyqaralyq úiymy turaly tolyq aqparatty www.turksoy.org veb-saytynan  týrik, aghylshyn, orys tilderinde oqy alasyz.

- Týrki halyqtarynyng ghylymy jetistikteri onyng bolashaghy turaly ne aitasyz? Týrkiya Atatýrik bastap, Europalyq órkeniyetke jetuge úmtyldy. Biraq elikteushi kýiinde qaldy. Qazirgi kezde neosmandyqty qayta janghyrtqysy keletini bayqalady. Týrkiyanyng óz ishinde teketires jýrip jatqan siyaqty. Sol sekildi týrki halyqtarynyng bolashaq birlesu modeli qanday bolmaq? Týrki halyqtary tildik, dildik (mentaliytet) túrghydan kóp alshaqtap ketken. Ekonomikalyq damu dengeyleri, halqynyng sany, jer baylyghynyng mýmkindikteri әrtýrli. Árqaysysynyng ambisiyalary bar. Búl birlestikke Qazaqstan kóbirek bastamashy bolyp jýrgen sekildi. Al Týrkiyanyng mýddesi Qazaqstangha kóbirek auatyn siyaqty. Kýlsheli bala sýimekke jaqsy ekeni belgili emes pe?! Onyng ýstine 2050 jyly týrikterding sany 120-130 milliongha jetedi degen boljam bar. Olar qayda barady? Europa manaylatpaydy. Basqa týrki halyqtarynyng jaghdaylary belgili. Jalghyz-aq mayshelpek Qazaqstan bar. Siz týrki halyqtarymen qoyan-qoltyq aralasyp jýrgen adam retinde osy mәselelerge tújyrymdap jauap berinizshi.

Qúrmetpen, Erasyl

- Súraghynyz ýshin kóp rahmet, Erasyl. Óziniz bayqaghanynyzday, týrki halyqtarynyng birligine qatysty kóptegen bastamalargha Qazaqstan Preziydenti Núrsúltan Nazarbaev bastamashy bolyp jýr. TÝRKSOY-dyn, Týrki Kenesinin, TýrkPA-nyn, Týrki Akademiyasynyng qúryluyna, damuyna ýlken ýles qosqan túlgha. Búl - bizding elimizding kópvektorly sayasatynyng kórinisi. Qazaqstan - týrki әlemining ekonomikalyq quaty boyynsha ekinshi, halqynyng sany boyynsha ýshinshi tәuelsiz memleketi. Sondyqtan, atalghan kórsetkishter boyynsha birinshi orynda túrghan Týrkiyanyng Qazaqstanmen ekonomikalyq, sayasi, mәdeny tyghyz qarym- qatynasta boluy eki el ýshin de óti tiyimdi. Áriyne, «Esepti dos airylmas» degen qazaq maqalyn da eskere otyryp, aghayynmen aralasqanda da óz mýddemizden útylyp qalmauymyz kerek.

- Dýisen inim, qazaq pen ózbekti qalt-qúlt etken qartang diktatorlar basqaryp otyrghanda, tatar men bashqúrt Reseyding bodany bolyp otyrsa, týrik pen qyrghyz demokratiyalyq el bolsa, týrikpen elin menmen diktator basqaryp otyrghan bolsa, osynday ala-qúla elder qalay birige alady? Ár diktatordyng ambisiyasy bastarynan asyp jatqan joq pa? Ájerbayjan óz aldyna bir patshalyq, úighyr halqy Qytaydyng qúrsauynda, qaraqalpaq eli Islam akanyng «ógey» balasy...

Esenghali, Qoja elinen

- Mәdeniyet úiymyn basqaryp otyrghandyqtan sayasy súraqtargha jauap bermesem de bolar edi, degenmen, súraghynyzgha qysqasha jauabym tómendegidey:  Álemdik dengeydegi jahandanu prosesi kez-kelgen memleketti týptin-týbinde aimaqtyq, ne jahandyq sayasi, mәdeni, ekonomikalyq t.b. integrasiyagha alyp keledi. Al integrasiya birte-birte sayasy jýielerdi de ózgeruge, birynghaylanugha nemese demokratiyalanugha mәjbýrleydi. Damudy maqsat etken kez-kelgen memleket jabyq qoghamda algha jyljy almaydy.

- Qúrmetti Dýisen Qorabayúly! Esimi týrki júrtyna belgili, kórnekti qogham qayratkeri, tәuelsizdikting alghashqy jyldarynda qazaq-týrik baylanysyna aitarlyqtay ýles qosqan Hasan Oraltaydyng biyl 80 jyldyq mereytoyyna TÝRKSOY tarapynan qanday is sharalar josparlanghan? Shetelde jýrse de ALASh ýshin, QAZAQ ýshin, býkil týrki birligi ýshin ayanbay enbek etken aghamyzdyng múrasy jinaqtalyp, keler úrpaqqa úsynylsa iygi is bolar edi.

Qúrmetpen Baghila Tórebekqyzy

- Hasan Oraltay aghamyz - Týrkiya qazaqtary ishinen shyqqan sanauly qogham qayratkerlerining biri, әri iysi qazaqqa ortaq túlgha. Sondyqtan, onyng 80 jyldyghyn atap ótudi eng әueli qazaq memleketi qolgha aluy kerek. Songhy kezde últymyzgha ortaq iri túlghalardyng mereytoylaryn tughan ónirlerinde ghana ótkizu sekildi jansaq ýrdisting qalyptasuyna qarsymyn. Nege Mahambet tek qana Atyrauda, Qasym tek qana Qaraghandyda ataluy kerek? Olardyng múrasy qazaqqa ortaq emes pe edi?... TÝRKSOY halyqaralyq úiymy retinde Hasan aghanyn  80 jyldyghyna qatysty Týrkiyada,  Evropada ótetin sharalaryna qatysamyz. Al Qazaqstanda qanday sharalar ótetini turaly әzirge habarym joq.

- Týrki halyqtaryn biriktiremiz degen әreketterinizdi qoldaymyz. Áytkenmen, Ózbekstan óz aldyna, Qazaqstan Resey yqpalynda, Týrkiya AQSh yqpalynda jýrgen joq pa? Tipti týrkilerding birqatar ýlken memleketteri Reseyding bodanynda. Osynyng bәrin ýilestiruge erik-jiger jete me?
ÓZBEK

-Bizding úiymnyng «týrki  halyqtaryn sayasy túrghydan biriktiremiz» degen maqsaty joq. Alayda, tuys halyqtardyng mәdeny túrghydan jaqyndasuyna 20 jyl boyy qyzmet etip kelemiz. Ártýrli memleketterde, týrli sayasy baghytta damyp jatsaq ta býgingi týrki júrttary tildik, dildik túrghydan әlemdegi bir-birine eng jaqyn halyqtar. Jeke últ bolyp qalyptasulary búdan 1200-1000 jyl búryn bastalsa da ghylymda týrkiler әli kýnge birtútas superetnos bolyp esepteledi. Bizdi biriktirushi memleketter emes, bizdi biriktirip túrghan - ortaq mәdeniyetimiz. TÝRKSOY halyqaralyq úiymynyng maqsaty- osy ortaq mәdeniyetti nasihattau arqyly aghayynnyng arasyn jaqyndastyru, qysqasha aitsaq, alysty jaqyn, arazdy tatu etu.

- Týrki júrtyna kimder jatady? Ózining týbin týrki ataytyn últtar qansha? Olar qay jerlerde ornalasqan? Osy saualdaryma naqty bir jauap alghym keledi.

-Týrkitanushy ghalymdardyng aituy boyynsha, qazirgi kýnde әlemde jalpy sany 230 millionnan asatyn 40-qa juyq týrki halyqtary bar. Jalpy júrtqa belgili týrik, әzirbayjan, ózbek, qazaq, qyrghyz, týrkimen, tatar, úighyr sekildi iri últtarmen qatar, sany azayyp joyylyp ketuding aldynda túrghan qyrymshaq, qarayym (Ukraina), shor, teleuit, hakas (Resey), saryúighyr, salar (Qytay) sekildi az últtar da bar.  Súraghynyzgha tolyq jauap alu ýshin Almatydaghy «Qazaq ensiklopediyasy» baspasynan 2004 jyly shyqqan «Turkskie narody» jinaghyn qarauynyzgha bolady.

- TÝRKSOY 20 jyldyng ishinde ne istedi? Ne tyndyra aldy? Álde konsert qoyyp, toy toylap bitpey jatyr ma? Meninshe solay siyaqty. Óitkeni men býgingi týrki júrtynan qandayda bir mәdeni, ruhany tútastyq kórip otyrghan joqpyn.

Shah-Múrat

-TÝRKSOY týrki halyqtary mәdeniyetining barlyq salasynda ortaq jobalardy iske asyruda. Áriyne, toy toylaudy da úmytpaymyz. Mәselen, Nauryz merekesin 2010 jyly YuNESKO shtab-pәterinde, 2011 jyly BÚÚ shtab-pәterinde «toyladyq». Bizdiki «toydan» góri týrki halyqtarynyn  mәdeny erekshelikterin Evropa, Amerika, Aziya halyqtaryna tanytu maqsatyna arnalghan. Jyl sayyn suretshilerdin, mýsinshilerdin, fotosuretshilerdin, aqyndardyn, jazushylardyn, jurnalistterdin, sәuletshilerdin, muzykatanushylardyn, foliklortanushylardyng t.b. kezdesulerin, simpoziumdary men konferensiyalaryn ótkizemiz. Túraqty jurnal, ghylymiy-tanymdyq kitaptar shygharylady. Úiymnyng qoldauymen derekti filimder týsiriledi, birneshe memlekette teatr festivalidary, muzykalyq konkurstar, jarystar ótkiziledi. Ankarada Dina Núrpeyisova atyndaghy park ashylyp, Abay Qúnanbayúly, Maghjan Júmabaev, Múhtar Áuezov eskertkishteri ornatylghan. Osynyng bәri Sizding týsiniginizde «toy» bolsa, múnday «toylardy» әruaqyt qoldaugha әzirmiz. Bizding úiymda jasalyp jatqan júmystarmen tanysyp otyru ýshin Sizge de www.turksoy.org veb-saytynan  týrik, aghylshyn, orys tilderindegi aqparattardy oqyp otyrudy úsynamyn.

- Elbasymyz Nazarbaevtyng ótken kýzde Týrkiyagha issaparmen baryp "biz qazaq búryn patshaly Reseydin, sodan keyin sәbet ókimetining bodanynda boldyq" degen sózin orys baspasózi әli kýnge keshire almay jýr. Nege olay dep oilaysyz? Osy Reseyge bir dos el bolsa, ol Qazaq shyghar. Osyny nege býgingi orys qauymy týsinbeydi. Siz ne deysiz?

- Orys qauymynyng múny әli kýnge moyndamauyn men de týsine almaymyn. Tarihta bolghan nәrseni eshkim joqqa shyghara almaydy. Bodan bolghanymyz ras. Elbasy tarihy shyndyqty aitty. Onyng astarynan oiyn izdeushilerding oiy onsha dúrys emes-au degen pikirdemin.

- Dýiseke, Týrkiyada túrghan jaqsy ma? Men de sol jaqqa qonys audaryyn dep edim birjola baspana jaghy qalay bolyp túr eken. Óitkeni Almaty men Astanadan ýy satyp ala almaydy ekenmin.

-Biz Týrkiyada qyzmet babymen uaqytsha túryp jatyrmyz. Týrik halqy bauyrmal, qazaqty jaqsy kóretin óz aghayyndarymyz bolghasyn ózimdi jat jerde jýrgendey sezingen emespin. Túraqty túru men baspana satyp alu turaly súraghynyzgha Qazaqstandaghy Týrkiya Elshiliginen tolyq jauap alarsyz degen oidamyn. Sebebi, men búl jaqtan baspana satyp alghan emespin.

(jalghasy bar)

Abai.kz