Keshe Qytaydyng Tyaniszini qalasynda Shanhay yntymaqtastyq úiymynyng (ShYÚ) sammiyti ótti. 25-shi jiyn eken, múnyng ózi búl halyqaralyq úiymnyng tarihynan bir syr berse kerek. Sol sebepti úiym tarihyndaghy eng iri sammitti «Sy joldastyng diplomatiyalyq benefiysi» dep ataugha da bolatyn shyghar.

Qúramynda Belarusi, Iran, Qazaqstan, Kyrghyzstan, Qytay, Pәkistan, Resey,Tәjikistan, Ózbekstan jәne Ýndistan bar búl úiymnyng ishinde kimning kim ekeni aitpasa da týsinikti (men tizimdi әlipbiyge sәikes keltirip otyrghanymmen, is jýzinde kimning dými diyirmen tartatyny belgili emes pe).

Osy elderden bólek basqa da kóptegen el basshylary qatysuy (barlyghy 20-dan astam), búl sammitke degen aimaqtaghy qyzyghushylyqtyng kýrt artyp otyrghanyn aiqyn kórsetip otyr. Tipti keybir sarapshylar búl úiymdy «Jahandyq Ontýstiktin» simvoly dep atap, újymdyq Batysqa bәseke bola alatynday yqpaldy kýsh retinde qabyldaudan aulaq emes siyaqty.

«Jýz jylda bop kórmegen úly ózgerister ayasyndaghy túraqsyzdyq, belgisizdik pen túrlausyzdyq faktorlary ShYÚ-nyng roli men qajettiligin arttyryp otyr», - degen Qytay liyderining sózi de soghan sayady.

IYә, AQSh preziydenti Tramptyng tórtkýl dýniyege jariyalaghan «sauda soghysy» ShYÚ qúramyndaghy elderge qatty әser etip, olardyng ekonomikalyq integrasiyasynyng bekem de berik bola týsuine óz sebebin tiygizip jatyr.

Alayda, jogharyda keltirilgen bәseke turaly tezis sózsiz ómirsheng bolady dep aita almaymyn, óitkeni, ShYÚ qataryndaghy barlyq derlik (әriyne, Batys sanksiyalaryna úshyraghan Reseyden ózge) memleketting újymdyq Batys elderimen ekijaqty, derbes, basqalardan bólek qarym-qatynastary bar.

Desek te, jappay jahandanu prosesining belgili sebeptermen uaqytsha tejeluine baylanysty ekonomikada «aymaqtanu» faktory manyzdy roli  atqara bastaghanyn moyyndaugha tiyispiz, sol sebepti ShYÚ býgingi kezende ekonomikalyq yntymaqtastyqty birinshi oryngha qoiy zandy-aq.

Osy orayda qarjygha qarap qalmaytyn Qytay eli basshysynyng ShYÚ damu bankin qúru turaly úsynysynyng bolashaghy zor boluy әbden mýmkin.

Qazaqstan da búl prosesten tys qalghysy joq.

Preziydent Toqaev: «ShYÚ qúrylghan sәtten beri elderimizding әlemdik ishki jalpy ónimdegi ýlesi eki ese úlghayyp, 30 payyzgha jetti. Ishki ónirlik sauda senimdi týrde ósip keledi. Byltyrghy qorytyndy boyynsha onyng kólemi 650 milliard dollardan asty. Qazaqstannyng ShYÚ elderimen tauar ainalymy da túraqty týrde ósip, ótken jyly 70 milliard dollargha juyqtady. Qazaqstan ShYÚ damu bankin qúru jónindegi Qytaydyng bastamasyna qoldau bildirip, atalghan perspektivti jobagha atsalysugha әzir. Búdan bólek, Astana halyqaralyq qarjy ortalyghy bazasynda perspektivti investisiyalyq jobalardy sýiemeldep, zangerlik, konsaltingtik jәne qarjylyq kompaniyalardy shoghyrlandyratyn ShYÚ Kensesin qúrudy úsynamyn», - dep mәlimdedi.

Qytay bastamasyn qoldap, Astana halyqaralyq qarjy ortalyghynan tiyisti kense úsynu, sóz joq, dúrys-aq qadam. Biraq ta Qazaqstannyng búlaysha oza shabuyna ShYÚ-nyng basqa mýsheleri, sonyng ishinde, kórshiler, qalay qaraydy eken? Ol jaghy әzirshe beymәlim...

Ár sammitting úiymdyq jәne iydeologiyalyq kvintessensiyasy – onda qabyldanatyn ortaq qújat. Áytpese, key aghayyn osynday jiyndardaghy fotolar men kimning kimmen, qalay amandasqany turaly aitady da, qújattardyng mәn-jayyn «úmytyp» ketedi. Júrt kózinshe jyly amandasu – diplomatiyalyq protokol men etiyket ekenin esten shygharyp alady.

Búl joly ShYÚ-nyng «Tyaniszini Deklarasiyasy» dýniyege keldi.

Orayy kelgen son, bir aitarym, úiymnyng barlyq mýsheleri qol qongy shart ortaq qújattardy qabyldau isi de onay jýzege asa bermeydi. Mәselen, biyl mýshe-elderding qorghanys ministrleri Kashmirding ýndi jaghynda turisterge shabuyl men Niu-Dely men Islamabad arasyndaghy әskery qaqtyghys kezinde qújat mәtininde «terrorizmdi» atau jóninde ortaq kelisimge kele almaghan.

Bilmeymin, ony ózi qalady ma, qalamady ma, alayda ózining oghash bastamalary men qimyl-әreketterimen Tramp Qytay men Ýndistannyng jaqynday týsuine yqpal jasap ketti. Ótken jyly ShYÚ sammiytine qatysudan bas tartqan Mody Qytaygha jeti jylda alghash ret kelip otyr. Jәne de ol eki el arasyndaghy qarym-qatynasty «bәseke» emes, «әriptestik» dep baghalady. Kórshiles qos әlemdik derjava - aidahar men pilding arasynda ejelden kele jatqan qarama-qayshylyqtar pen kelispeushilikter bar ekenin bilemiz. Mine, Tramptyng osy ekeuinen Reseyden múnay satyp almau talaby men tiyisti sanksiya jariyalau niyeti Qytay men Ýndistannyng ShYÚ ayasynda energetika mәseleleri tónireginde toptasuyn jedeldete týsti. Sammitting qorytyndy qújatynda «әlemdik energetika naryghynyng túraqsyzdyghy men әdiletsizdigi» (baj salyghyn kóteremin dep әlemdi shoshytqan AQSh-ty menzep otyrghany týsinikti) jayynda tura aitylyp otyr.

Sammitte әlemdik sayasattyng Rubikony bolyp otyrghan «ukraindyq faktor» atalusyz qaldy. Óitkeni, ShYÚ qúramynda Resey bar. Sol sebepti bolar, Deklarasiyada Reseyding Ukrainagha qarsy ashqan soghysyn aiyptau baby joq. Onyng ornyna qauipsizdik, kelissózder turaly jalpylama sózder bar. Desek te, qújattaghy «Halyqaralyq qarym-qatynastardy damytudyng negizinde elderding egemendigin, tәuelsizdigi men jer tútastyghyn ózara qúrmetteu qaghidattary boluy kerek» degen baptyng manyzy zor.

Aytpaqshy samitte Putinnin: «Ukraina tóniregindegi daghdarys Reseyding Ukrainagha qarsy shabuylynan emes, Batys qoldap, arandatqan Ukrainadaghy memlekettik tónkeristen keyin payda boldy», - dep, ýsh jarym jylgha sozylyp jatqan soghystyng sebepterine janasha bagha berdi.

Keybir sheteldik BAQ-ta ShYÚ sammiytin «NATO-nyng qarsylastarynyng jiyny» degendey bagha berilip jatyr. Onymen kelise almaymyn, óitkeni, ShYÚ – әskery blok emes.

Sóz sonynda aitarym mynau: ras, keybir aghayynnyn, sonyng ishinde, últ-patriottarynyng arasynda «ShYÚ siyaqty úiymgha mýshe boludyng qajeti joq, әitpese, Qytaydyng qoltyghyna kirip ketemiz» degen kýdik pen kýmәn aralas qarsylyq joq emes.

Alayda mәselening basqa jaghy da bar.

Birinshiden, ghalamdyq jahandanu jaghdayynda esikti tars jauyp, eshkimmen de aralaspay, ýide býk týsip, jatyp alu jaraspas (әitpese, Avstriya, Irlandiya, Malita, Týrikmenstan, Shveysariya jәne basqa da beytarap elder sekildi beytarap ústanym (neytraliytet) ústanayyq, biraq odan tabarymyz ne, joghaltarymyz da joq emes). Onyng ýstine, úiymgha mýshe Qytay da, Resey de, Ortalyq Aziyadaghy elderde de – jaqyn kórshilerimiz.

Ekinshiden, ShYÚ qúramyndaghy alyptargha odan sayyn tәueldi bop qalmau ýshin, syrtqy sayasattaghy basqa da bolashaghy zor baghyttardy nyqtay týsuimiz qajet, mәselen, Týrki elder odaghyna mýsheligimizdi, Euroodaqpen әriptestikti degendey.

Osy geosayasy mýmkinshilikterdi tiyimdi paydalansaq, әlemdik sayasatta, sonyng ishinde, ShYÚ qatarynda kóshten keyin qalmaytynymyz haq.

Ámirjan Qosan

Abai.kz