Men oghan  maqtanam.

Seksen altynyng jeltoqsanynda men QazMU-dyng filfagynda syrtqy bóliminde oqitynmyn. Túraqty júmysym qúrylys. Jandosov pen Jarokovtyng qiylysynda «Drujba» degen qatar ornalasqan eki jataqhana boldy. Sonda túrdym. Júmysshylardyng jataghynda  shataq kóp. Eki kýnning birinde ózderi shekisip, ashularyn  tek júdyryqpen ghana sheshudi biletinderding qasynda qyzdar (sylaqshylar) joq, bólek basqa jaqta túrady. Jataqtyng kire berisinde  qyraghy kýzetshiler erkekterding bólmesine erkekterding ózin tergep zorgha jiberdi. Ýshinshi razryad betoshikpin, kýndelikti júmysym ishine syryq  temirlerden, qanqa baylap qúima tasqa qalyp qúramyz nemese dayyn qúiylyp kelgenderin  aspan tiregen  krandardyng kómegimen «Mayna-Vira» dep ghimaratty qúraymyz. Kenes kezindegi qúrylys óte bayau jýredi. Almagýl  shaghynaudanyndaghy eki  qabatty sauda ýiin eki jyl saldyq. Qazirgi qúrylystyng salynu qarqynyna tanqalasyn. Dym joq jerden eki aida tauday ghimarattar ósip shyghady.

1986 jyldyng 17 jeltoqsanynda keshke júmystan kelip, bólmemde jatqam. Medinstituttyng farmfagynda (dәrige qatysty mamandyq) oqityn synyptasym Jaqsybekov Jeksenbek keldi. «Býgin sabaqtan keyin alangha bardyq, jastardyng bәri sonda, kettik»,- dedi.

Kesh batyp ketken uaqyt. Astyndaghy ashanadan ishke el qondyryp alyp, alangha tarttyq.  Onda kisi  onsha kóp emes eken. Baghana týsten keyin  alang tolyp túrghan deydi Jeksenbek. Sol kýn yzgharly, týn tipti suyq bop túrdy. Kýni boyy túrghan jastar tonyp, birazy keshke qaray qaytyp ketken bolar. Qazirgi tәuelsizdik monumenti túrghan jer men tribunanyng arasyndaghy jerde jastar erkin ishtegi aighaylaryn shygharyp, qosylyp әn salyp, beybit týrde duyldap túrdy. Bizdi eshkim shektemedi. Tek tribunanyng eki jaghynda Ýkimet ýiine baratyn joldy bógep qatar qatar tizilgen saqshylar (melitsa) túrdy. Olar әreketsiz jastardyng qimylyn tek qalshyiyp baqylaumen boldy. Kýni boyghy alys- júlystan sharshaghan boluy kerek nemese búiryq solay berilgen shyghar. Tribunanyng aldyndaghy joldan anda sanda aighayyn qosyp jedel jәrdem mәshinderi ótedi. Olargha eshkim kedergi jasamaydy. Týn bolsa da alang jap -jaryq. Bir kezde Furmanov jaqtan órt sóndirushi mәshin shyqty da, beri qaray jýrip edi,  jastar tolqyp, oghan qaray qozghala bastady. Múny kórip su shashpaq túrmaq, janymen qayghy bop, jyldamdyghyn arttyryp jastar joldy bógegenshe zuyldap aldymyzdan óte shyqty.  Odan qaytyp búnda jolamady. Bir kezde dәl sol Furmanov jaqtan batysqa qaray sary Pazik avtobus kórindi. Órt sóndirushi mәshinnen qapy qalghan jastar  oghan qarsy lap qoydy. Qatty jyldamdyqpen ótip ketemin dep oilaghan jýrgizushi jolgha shyqqan jastardy kórip tribunadan óte sala solgha qaray búryp jiberip, joldyng shetindegi shyrshalardyng birine soghylyp toqtap qaldy. Ishindegi adamdar týsip Ýkimet ýiine qaray qashty. Qansha adam bolghanyn bayqay almay qaldym. Búl qaydan jýrgen kólik ekenin de úqpadyq. Mýmkin júmysyn bitirip, parkke qaytyp bara jatqan, búghan týk qatysy joq júmysshylar da boluy mýmkin.   Shalt qimyldap betteri alaulap, kýsheyip  alghan jastar avtobusty sol sәtte tónkerip tastap, toqtau salghandargha qaramastan baktan benzin alyp ishine ot qoyyp jiberdi. Birden bizge tansyq kartina payda boldy: Ýkimet ýiin kýzetip mizbaqpay saqshylar túr, avtobus órtenip jatyr. Qiqulaghan jastardyng aighayy. Al kóshe bolsa typ-tynysh. Beysuyt jýrgen bir pende joq. Sol kezde PPM-der bolushy edi, kósheden búzaqy, mas jinaytyn. Onday sary jolaq kólikterding aty da kólenkesi de joq. Kóshede tek jastar. Sol 17 jeltoqsannyng tynysh týnindegi erkindik key jastardy elirtip azdap tereze qirap, mәshiyneler tónkerilgeni  anyq endi. So kýni keshke biz kóshede masayrap jýrgende biylik syrttan  kóp әsker, tehnika aldyryp, ertenge tastýiin dayyndalyp jatqanyn qaydan bileyik. Mәskeuden jiyrma shaqty general úshyp kelip, syrttan әskery tehnika tartylghan eken. Sol týni kóterilisti basu ýshin «Qúiyn» («Meteli») operasiyasyn jýzege asyrudyng býge-shegesi talqylanyp, onyng shtabyna Mәskeuden kelgen Kenes Odaghynyng KGB tóraghasynyng orynbasary F.D. Bobkov bastaghan 18 generaldyng ishine Qazaq KSR-nyng Bas prokurory Gh.B. Elemesov, Qazaq KSR ishki ister ministri G. Knyazev, respublikadaghy Qazaq KSR KGB-nyng bastyghy V.M. Miroshnik jәne su jana Bas hatshy G.V. Kolbin kirgen eken.

Al biz sóitip ulap-shulap jýrgende týnning bir uaghy boldy. Túra beremiz be, jatpaymyz ba degendey, qalanyng batys bóligine jyljyghan bir top jastar kósheni býldirmey bir-birimizge tәk-tәk aityp әndetip jataqtarymyzgha tarastyq.

18 jeltoqsan kýni týk bilmegendey júmysqa shyqtym. Naghyz maydan alanda sol 18-i kýni bolghan eken. Keshke jataqta «býgin alanda  jastar men  kýshtik qúrylymdar arasynda ýlken qaqtyghys boldy. Erteng taghy  shyghamyz. Bizding búghan qatyspaghanymyz úyat» degen siyaqty әngimeler  jýrdi. Eki jataqtan (Drujba 1, Drujba 2) 30 adam erteng júmysqa emes, alangha baramyz dep serttestik. Ol turaly resmy qújattarda: «19 jeltoqsanda «Drujba» jataqhanasynan «Kulitbytstroydyn» 30 adamy júmysqa shyqqan joq» dep jazylghan. [Jeltoqsan. Dekabri. 1986. Dokumentalinaya hronika/ Qúrast. B.Ábdighaliyúly. – Almaty: «Arys», 2021. – 880 b.]

Múnday kesh qozghalghandar tek biz ghana emes edik, Qaskeleng audanyndaghy Shamalghan gidromeliorativti tehnikumynyng bilim alushylary (barlyghy 450 adamnyng ishindegi qazaq últty 200 adamy) saghat týngi 2⁰⁰-de tehnikumde jinalyp, Almatynyng studentterin qoldaugha baghyttalghan ýndeu paraqtaryn taratyp, saghat tanghy 6⁰⁰-de Almatygha jayau shyqqan, biraq drujinnikterding kýshimen oqu ornyna qaytarylghan.

Dәl sonday talpynystar Qarghaly kooperativtik tehnikumynyng bilim alushylarynyn  (70 adam) tarapynan da bolghan. 18 jeltoqsan kýni saghat 15⁰⁰-de Talghar selihoztehnikumy men PTU-dyng bilim alushylary Almatygha qaray jolgha shyqqan, olar da qaytaryldy.

Týrli derekter boyynsha 18 jeltoqsan kýni Alangha 60 myng adam jinalghan. Biraq syrttan әkelingen kýshtik qúrylymdar beybit túrghyndardy ayausyz basyp  janshyghan, saghat týngi 12⁰⁰ –de alang týgel bosatylghan eken. Odan esh habarymyz joq. Otyz jigit Jandosov pen Jarokovtyng qiylysynan sap týzep alangha qaray jyljydyq. Biraz jýrgennen son, bir  melitsa mәshini (Jiguli) payda boldy. Sәlden song әlgi mәshinder ekeu-ýsheu-tórteu boldy, biz ýnsiz basyp alangha bet alyp kelemiz. Bastaushylarymyz «kónil audarmandar» dep qoyady. Qalay kónil audarmaysyn, jan-jaghyng týgel melitsanyng mәshinderi, tútqyngha týsken soldattar qúsap, aldy- artymyz týgel qorshauda sappen jyljyp kelemiz.  Qazirgi on ekinshi auruhananyng túsynan óte bere aldymyzgha shep qúryp, múzday qarulanyp túrghan әsker qorshap aldy. «Biz fashisterdi de janshyp tastaghanbyz. Sender solardan zor emessinder» dep kýshtep bir-birlep avtobustargha tygha bastady. Frunzeden, Tashkentten, Ufadan, Novosibirskten әkelingen әsker qúramdarynyng biri boluy kerek. Bizge degen óshpendiligi asa zor endi. Ayt dese qyryp salayyn-aq dep túr.

Bizdi sol kezde  Sellinnyidyng qasyndaghy «Sovetskiy ROVD» boluy kerek, sonda әkep týsirdi. Avtobus pen kiretin esikke sheyin eki jaqta tizilip qoldarynda dubinkasy bar engezerdey soldattar túrdy. Kólikten týsken boyda qoldaryndy artqa ústandar dep qylmyskerlerdi zonagha әkelgendey oryssha aighaygha basty, oryndamaghandardy dubinkamen bilekterine salyp qalady. Tastay eken, bir ekeui maghan da tiyip ketti. Bәrimizdi ishte otyrghyzyp qoyyp eki qazaq – erkek pen әiel, ekeui de ofiyser kezek-kezek leksiya oqydy. Súraq jauap týrinde esh qysymsyz әngimelesip, kesh batqansha so jerde otyrdyq. Shetimizden tergeushige aparyp jeke-jeke súraq aldy. Qylmyskerlerdi suretke týsirgendey aldynan qyrynan suretke basty. Keshke bosatyp qoya berdi. Keyin bәrimizge sot ýkimi keldi. Key jigitter 15 kýnge jatyp shyqty. Men 50 rubli aiyppúl tóleytinder qatarynda boldym. Elge júmysshy kerek, studentterdi oqudan qughanday eshkimdi júmystan qumady, tirkeu kartasyna jazyp túryp komsomol mýshesi retinde tek sógis berdi.

Sol kýnderi 2281 adam ústaldy (otyz jigit osy tizimde), onyng ishinde 873-i student, 1171-i júmysshylar men qyzmetkerler, 39- júmyssyz jastar, 23 KPSS mýshesi, 1194  VLKSM mýshesi. Medisinalyq mekemelerge 602 adam jetkizilip, 178-i auruhanagha jatqyzyldy, onyng ishinde 71-i ústalghan jastar, 137-i әskeriyler men milisiya qyzmetkerleri. 14 adam auyr hal ýstinde bolghan. Onyng biri – 18 jeltoqsanda saghat 12³⁰ –da №2 qalalyq aurahanagha jetkizilip, 19 jeltoqsanda saghat  5³⁰-da jan tapsyrghan telesentr injeneri, drujinnik S.A.Saviskiy (Qayrat Rysqúlbekovti osy kisining ólimine kinәlising dep aiyptady ghoy). 51 avtokólik pen 6 sauda orny qiraghan. [Jeltoqsan. Dekabri. 1986. Dokumentalinaya hronika/ Qúrast. B.Ábdighaliyúly. – Almaty: «Arys», 2021. – 880 b.]

Jeltoqsandy biylik ayausyz basty, jastardyng mysy basyldy, oghan keybir qazaqtar riza bolyp jýrdi, sholaq belsendilerding kýni tudy, kimning kim ekeni anyq kórindi ghoy sol kezde. Kýshtik qúrylymdar qútyryp, esirip ketti, kóshede eki adamnan artyq jýruge, kóp adam jinalugha tyiym salyndy.

Qantarda syrtqy bólimning qysqy sessiyasyna jinalghan tórt-bes jigit kóshede ketip bara jatyr ek, saqshylar toqtatyp әskerde jýrgendey týimeleninder, ekiden artyq jýrmender, nemenege dauryghyp sóileysinder – dep qatang eskertu berdi. Qúddy bir fashister jaulap alghan elde jýrgendey sezindik ózimizdi, qatty qorlandyq. Biraq kóp úzamay basqa odaqtas respublikalarda (Belarusi, Estoniya, Ukraina, Gruziya, Tәjikstan, Moldova, Ázerbayjan) Kenestik jýiege qarsy bas kóteruler bastalyp, sonyng aqyry tәuelsizdikke әkeldi. Biz so kezdegi jastar maqtanugha da, maqtaugha da layyqpyz. Tәuelsizdikti әkelgen bizbiz jәne býkil on bes respublikanyng ishinde alghash totalitarlyq rejimge seskenbey bas kótergen de biz – sol kezding jastary.

Qazaq alghyr! Orystyng shyrmauynan kezinde Kenesary bop búlqyndyq, býkil Aziyany ertpek boldyq, Alash bolyp ta alghash júlqyndyq. Týrkini týgel qosyp almaq boldyq. Búghalyqqa syimadyq, Ospan batyr bop aigha shauyp mert boldyq. Barlyghynda bir maqsat, jalghyz múrat – erkindik, bostan bolu. Kók bórimiz! Qúl bolu bizge jat. Erkindik qanymyzda bar. Tarpan, jylqy minezdimiz, tegimiz sonday.

Búl zaman jastardy materialdyq qúndylyqqa ghana tәueldi etip, biologiyalyq qajettiligin óteuding ghana sheginde iylep otyrsa da, namysty jas eshqashan ýkimetten alangha púl súrap shyqqan emes. Al til súraudy bastady, endi qantarylmaydy, qaytpaydy, búrnaghyday qaharly...

Bijomart Qapalbek

Abai.kz