مەن وعان  ماقتانام.

سەكسەن التىنىڭ جەلتوقسانىندا مەن قازمۋ-دىڭ فيلفاگىندا سىرتقى بولىمىندە وقيتىنمىن. تۇراقتى جۇمىسىم قۇرىلىس. جاندوسوۆ پەن جاروكوۆتىڭ قيىلىسىندا «درۋجبا» دەگەن قاتار ورنالاسقان ەكى جاتاقحانا بولدى. سوندا تۇردىم. جۇمىسشىلاردىڭ جاتاعىندا  شاتاق كوپ. ەكى كۇننىڭ بىرىندە وزدەرى شەكىسىپ، اشۋلارىن  تەك جۇدىرىقپەن عانا شەشۋدى بىلەتىندەردىڭ قاسىندا قىزدار (سىلاقشىلار) جوق، بولەك باسقا جاقتا تۇرادى. جاتاقتىڭ كىرە بەرىسىندە  قىراعى كۇزەتشىلەر ەركەكتەردىڭ بولمەسىنە ەركەكتەردىڭ ءوزىن تەرگەپ زورعا جىبەردى. ءۇشىنشى رازرياد بەتوششيكپىن، كۇندەلىكتى جۇمىسىم ىشىنە سىرىق  تەمىرلەردەن، قاڭقا بايلاپ قۇيما تاسقا قالىپ قۇرامىز نەمەسە دايىن قۇيىلىپ كەلگەندەرىن  اسپان تىرەگەن  كرانداردىڭ كومەگىمەن «ماينا-ۆيرا» دەپ عيماراتتى قۇرايمىز. كەڭەس كەزىندەگى قۇرىلىس وتە باياۋ جۇرەدى. الماگۇل  شاعىناۋدانىنداعى ەكى  قاباتتى ساۋدا ءۇيىن ەكى جىل سالدىق. قازىرگى قۇرىلىستىڭ سالىنۋ قارقىنىنا تاڭقالاسىڭ. دىم جوق جەردەن ەكى ايدا تاۋداي عيماراتتار ءوسىپ شىعادى.

1986 جىلدىڭ 17 جەلتوقسانىندا كەشكە جۇمىستان كەلىپ، بولمەمدە جاتقام. مەدينستيتۋتتىڭ فارمفاگىندا (دارىگە قاتىستى ماماندىق) وقيتىن سىنىپتاسىم جاقسىبەكوۆ جەكسەنبەك كەلدى. «بۇگىن ساباقتان كەيىن الاڭعا باردىق، جاستاردىڭ ءبارى سوندا، كەتتىك»،- دەدى.

كەش باتىپ كەتكەن ۋاقىت. استىنداعى اسحانادان ىشكە ەل قوندىرىپ الىپ، الاڭعا تارتتىق.  وندا كىسى  ونشا كوپ ەمەس ەكەن. باعانا تۇستەن كەيىن  الاڭ تولىپ تۇرعان دەيدى جەكسەنبەك. سول كۇن ىزعارلى، ءتۇن ءتىپتى سۋىق بوپ تۇردى. كۇنى بويى تۇرعان جاستار توڭىپ، ءبىرازى كەشكە قاراي قايتىپ كەتكەن بولار. قازىرگى تاۋەلسىزدىك مونۋمەنتى تۇرعان جەر مەن تريبۋنانىڭ اراسىنداعى جەردە جاستار ەركىن ىشتەگى ايعايلارىن شىعارىپ، قوسىلىپ ءان سالىپ، بەيبىت تۇردە دۋىلداپ تۇردى. ءبىزدى ەشكىم شەكتەمەدى. تەك تريبۋنانىڭ ەكى جاعىندا ۇكىمەت ۇيىنە باراتىن جولدى بوگەپ قاتار قاتار تىزىلگەن ساقشىلار (مەلىتسا) تۇردى. ولار ارەكەتسىز جاستاردىڭ قيمىلىن تەك قالشىيىپ باقىلاۋمەن بولدى. كۇنى بويعى الىس- جۇلىستان شارشاعان بولۋى كەرەك نەمەسە بۇيرىق سولاي بەرىلگەن شىعار. تريبۋنانىڭ الدىنداعى جولدان اندا ساندا ايعايىن قوسىپ جەدەل جاردەم ماشىندەرى وتەدى. ولارعا ەشكىم كەدەرگى جاسامايدى. ءتۇن بولسا دا الاڭ جاپ -جارىق. ءبىر كەزدە فۋرمانوۆ جاقتان ءورت ءسوندىرۋشى ءماشىن شىقتى دا، بەرى قاراي ءجۇرىپ ەدى،  جاستار تولقىپ، وعان قاراي قوزعالا باستادى. مۇنى كورىپ سۋ شاشپاق تۇرماق، جانىمەن قايعى بوپ، جىلدامدىعىن ارتتىرىپ جاستار جولدى بوگەگەنشە زۋىلداپ الدىمىزدان وتە شىقتى.  ودان قايتىپ بۇندا جولامادى. ءبىر كەزدە ءدال سول فۋرمانوۆ جاقتان باتىسقا قاراي سارى پازيك اۆتوبۋس كورىندى. ءورت ءسوندىرۋشى ماشىننەن قاپى قالعان جاستار  وعان قارسى لاپ قويدى. قاتتى جىلدامدىقپەن ءوتىپ كەتەمىن دەپ ويلاعان جۇرگىزۋشى جولعا شىققان جاستاردى كورىپ تريبۋنادان وتە سالا سولعا قاراي بۇرىپ جىبەرىپ، جولدىڭ شەتىندەگى شىرشالاردىڭ بىرىنە سوعىلىپ توقتاپ قالدى. ىشىندەگى ادامدار ءتۇسىپ ۇكىمەت ۇيىنە قاراي قاشتى. قانشا ادام بولعانىن بايقاي الماي قالدىم. بۇل قايدان جۇرگەن كولىك ەكەنىن دە ۇقپادىق. مۇمكىن جۇمىسىن ءبىتىرىپ، پارككە قايتىپ بارا جاتقان، بۇعان تۇك قاتىسى جوق جۇمىسشىلار دا بولۋى مۇمكىن.   شالت قيمىلداپ بەتتەرى الاۋلاپ، كۇشەيىپ  العان جاستار اۆتوبۋستى سول ساتتە توڭكەرىپ تاستاپ، توقتاۋ سالعاندارعا قاراماستان باكتان بەنزين الىپ ىشىنە وت قويىپ جىبەردى. بىردەن بىزگە تاڭسىق كارتينا پايدا بولدى: ۇكىمەت ءۇيىن كۇزەتىپ مىزباقپاي ساقشىلار تۇر، اۆتوبۋس ورتەنىپ جاتىر. قيقۋلاعان جاستاردىڭ ايعايى. ال كوشە بولسا تىپ-تىنىش. بەيسۋىت جۇرگەن ءبىر پەندە جوق. سول كەزدە پپم-دەر بولۋشى ەدى، كوشەدەن بۇزاقى، ماس جينايتىن. ونداي سارى جولاق كولىكتەردىڭ اتى دا كولەڭكەسى دە جوق. كوشەدە تەك جاستار. سول 17 جەلتوقساننىڭ تىنىش تۇنىندەگى ەركىندىك كەي جاستاردى ەلىرتىپ ازداپ تەرەزە قيراپ، ماشينەلەر توڭكەرىلگەنى  انىق ەندى. سو كۇنى كەشكە ءبىز كوشەدە ماسايراپ جۇرگەندە بيلىك سىرتتان  كوپ اسكەر، تەحنيكا الدىرىپ، ەرتەڭگە ءتاستۇيىن دايىندالىپ جاتقانىن قايدان بىلەيىك. ماسكەۋدەن جيىرما شاقتى گەنەرال ۇشىپ كەلىپ، سىرتتان اسكەري تەحنيكا تارتىلعان ەكەن. سول ءتۇنى كوتەرىلىستى باسۋ ءۇشىن «قۇيىن» («مەتەل») وپەراتسياسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ بۇگە-شەگەسى تالقىلانىپ، ونىڭ شتابىنا ماسكەۋدەن كەلگەن كەڭەس وداعىنىڭ كگب توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ف.د. بوبكوۆ باستاعان 18 گەنەرالدىڭ ىشىنە قازاق كسر-نىڭ باس پروكۋرورى ع.ب. ەلەمەسوۆ، قازاق كسر ىشكى ىستەر ءمينيسترى گ. كنيازەۆ، رەسپۋبليكاداعى قازاق كسر كگب-نىڭ باستىعى ۆ.م. ميروشنيك جانە سۋ جاڭا باس حاتشى گ.ۆ. كولبين كىرگەن ەكەن.

ال ءبىز ءسويتىپ ۋلاپ-شۋلاپ جۇرگەندە ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعى بولدى. تۇرا بەرەمىز بە، جاتپايمىز با دەگەندەي، قالانىڭ باتىس بولىگىنە جىلجىعان ءبىر توپ جاستار كوشەنى بۇلدىرمەي ءبىر-بىرىمىزگە تاك-تاك ايتىپ اندەتىپ جاتاقتارىمىزعا تاراستىق.

18 جەلتوقسان كۇنى تۇك بىلمەگەندەي جۇمىسقا شىقتىم. ناعىز مايدان الاڭدا سول 18-ءى كۇنى بولعان ەكەن. كەشكە جاتاقتا «بۇگىن الاڭدا  جاستار مەن  كۇشتىك قۇرىلىمدار اراسىندا ۇلكەن قاقتىعىس بولدى. ەرتەڭ تاعى  شىعامىز. ءبىزدىڭ بۇعان قاتىسپاعانىمىز ۇيات» دەگەن سياقتى اڭگىمەلەر  ءجۇردى. ەكى جاتاقتان (درۋجبا 1, درۋجبا 2) 30 ادام ەرتەڭ جۇمىسقا ەمەس، الاڭعا بارامىز دەپ سەرتتەستىك. ول تۋرالى رەسمي قۇجاتتاردا: «19 جەلتوقساندا «درۋجبا» جاتاقحاناسىنان «كۋلتبىتسترويدىڭ» 30 ادامى جۇمىسقا شىققان جوق» دەپ جازىلعان. [جەلتوقسان. دەكابر. 1986. دوكۋمەنتالنايا حرونيكا/ قۇراست. ب.ابدىعاليۇلى. – الماتى: «ارىس»، 2021. – 880 ب.]

مۇنداي كەش قوزعالعاندار تەك ءبىز عانا ەمەس ەدىك، قاسكەلەڭ اۋدانىنداعى شامالعان گيدرومەليوراتيۆتى تەحنيكۋمىنىڭ ءبىلىم الۋشىلارى (بارلىعى 450 ادامنىڭ ىشىندەگى قازاق ۇلتتى 200 ادامى) ساعات تۇنگى 2⁰⁰-دە تەحنيكۋمدە جينالىپ، الماتىنىڭ ستۋدەنتتەرىن قولداۋعا باعىتتالعان ۇندەۋ پاراقتارىن تاراتىپ، ساعات تاڭعى 6⁰⁰-دە الماتىعا جاياۋ شىققان، بىراق درۋجيننيكتەردىڭ كۇشىمەن وقۋ ورنىنا قايتارىلعان.

ءدال سونداي تالپىنىستار قارعالى كووپەراتيۆتىك تەحنيكۋمىنىڭ ءبىلىم الۋشىلارىنىڭ  (70 ادام) تاراپىنان دا بولعان. 18 جەلتوقسان كۇنى ساعات 15⁰⁰-دە تالعار سەلحوزتەحنيكۋمى مەن پتۋ-دىڭ ءبىلىم الۋشىلارى الماتىعا قاراي جولعا شىققان، ولار دا قايتارىلدى.

ءتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا 18 جەلتوقسان كۇنى الاڭعا 60 مىڭ ادام جينالعان. بىراق سىرتتان اكەلىنگەن كۇشتىك قۇرىلىمدار بەيبىت تۇرعىنداردى اياۋسىز باسىپ  جانشىعان، ساعات تۇنگى 12⁰⁰ –دە الاڭ تۇگەل بوساتىلعان ەكەن. ودان ەش حابارىمىز جوق. وتىز جىگىت جاندوسوۆ پەن جاروكوۆتىڭ قيىلىسىنان ساپ تۇزەپ الاڭعا قاراي جىلجىدىق. ءبىراز جۇرگەننەن سوڭ، ءبىر  مەلىتسا ءماشىنى (جيگۋلي) پايدا بولدى. سالدەن سوڭ الگى ماشىندەر ەكەۋ-ۇشەۋ-تورتەۋ بولدى، ءبىز ءۇنسىز باسىپ الاڭعا بەت الىپ كەلەمىز. باستاۋشىلارىمىز «كوڭىل اۋدارماڭدار» دەپ قويادى. قالاي كوڭىل اۋدارمايسىڭ، جان-جاعىڭ تۇگەل مەلىتسانىڭ ماشىندەرى، تۇتقىنعا تۇسكەن سولداتتار قۇساپ، الدى- ارتىمىز تۇگەل قورشاۋدا ساپپەن جىلجىپ كەلەمىز.  قازىرگى ون ەكىنشى اۋرۋحانانىڭ تۇسىنان وتە بەرە الدىمىزعا شەپ قۇرىپ، مۇزداي قارۋلانىپ تۇرعان اسكەر قورشاپ الدى. «ءبىز فاشيستەردى دە جانشىپ تاستاعانبىز. سەندەر سولاردان زور ەمەسسىڭدەر» دەپ كۇشتەپ ءبىر-بىرلەپ اۆتوبۋستارعا تىعا باستادى. فرۋنزەدەن، تاشكەنتتەن، ۋفادان، نوۆوسيبيرسكتەن اكەلىنگەن اسكەر قۇرامدارىنىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. بىزگە دەگەن وشپەندىلىگى اسا زور ەندى. ايت دەسە قىرىپ سالايىن-اق دەپ تۇر.

ءبىزدى سول كەزدە  تسەلليننىيدىڭ قاسىنداعى «سوۆەتسكي روۆد» بولۋى كەرەك، سوندا اكەپ ءتۇسىردى. اۆتوبۋس پەن كىرەتىن ەسىككە شەيىن ەكى جاقتا ءتىزىلىپ قولدارىندا دۋبينكاسى بار ەڭگەزەردەي سولداتتار تۇردى. كولىكتەن تۇسكەن بويدا قولدارىڭدى ارتقا ۇستاڭدار دەپ قىلمىسكەرلەردى زوناعا اكەلگەندەي ورىسشا ايعايعا باستى، ورىنداماعانداردى دۋبينكامەن بىلەكتەرىنە سالىپ قالادى. تاستاي ەكەن، ءبىر ەكەۋى ماعان دا ءتيىپ كەتتى. ءبارىمىزدى ىشتە وتىرعىزىپ قويىپ ەكى قازاق – ەركەك پەن ايەل، ەكەۋى دە وفيتسەر كەزەك-كەزەك لەكتسيا وقىدى. سۇراق جاۋاپ تۇرىندە ەش قىسىمسىز اڭگىمەلەسىپ، كەش باتقانشا سو جەردە وتىردىق. شەتىمىزدەن تەرگەۋشىگە اپارىپ جەكە-جەكە سۇراق الدى. قىلمىسكەرلەردى سۋرەتكە تۇسىرگەندەي الدىنان قىرىنان سۋرەتكە باستى. كەشكە بوساتىپ قويا بەردى. كەيىن بارىمىزگە سوت ۇكىمى كەلدى. كەي جىگىتتەر 15 كۇنگە جاتىپ شىقتى. مەن 50 رۋبل ايىپپۇل تولەيتىندەر قاتارىندا بولدىم. ەلگە جۇمىسشى كەرەك، ستۋدەنتتەردى وقۋدان قۋعانداي ەشكىمدى جۇمىستان قۋمادى، تىركەۋ كارتاسىنا جازىپ تۇرىپ كومسومول مۇشەسى رەتىندە تەك سوگىس بەردى.

سول كۇندەرى 2281 ادام ۇستالدى (وتىز جىگىت وسى تىزىمدە), ونىڭ ىشىندە 873-ءى ستۋدەنت، 1171-ءى جۇمىسشىلار مەن قىزمەتكەرلەر، 39- جۇمىسسىز جاستار، 23 كپسس مۇشەسى، 1194  ۆلكسم مۇشەسى. مەديتسينالىق مەكەمەلەرگە 602 ادام جەتكىزىلىپ، 178-ءى اۋرۋحاناعا جاتقىزىلدى، ونىڭ ىشىندە 71-ءى ۇستالعان جاستار، 137-ءى اسكەريلەر مەن ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى. 14 ادام اۋىر حال ۇستىندە بولعان. ونىڭ ءبىرى – 18 جەلتوقساندا ساعات 12³⁰ –دا №2 قالالىق اۋراحاناعا جەتكىزىلىپ، 19 جەلتوقساندا ساعات  5³⁰-دا جان تاپسىرعان تەلەتسەنتر ينجەنەرى، درۋجيننيك س.ا.ساۆيتسكي (قايرات رىسقۇلبەكوۆتى وسى كىسىنىڭ ولىمىنە كىنالىسىڭ دەپ ايىپتادى عوي). 51 اۆتوكولىك پەن 6 ساۋدا ورنى قيراعان. [جەلتوقسان. دەكابر. 1986. دوكۋمەنتالنايا حرونيكا/ قۇراست. ب.ابدىعاليۇلى. – الماتى: «ارىس»، 2021. – 880 ب.]

جەلتوقساندى بيلىك اياۋسىز باستى، جاستاردىڭ مىسى باسىلدى، وعان كەيبىر قازاقتار ريزا بولىپ ءجۇردى، شولاق بەلسەندىلەردىڭ كۇنى تۋدى، كىمنىڭ كىم ەكەنى انىق كورىندى عوي سول كەزدە. كۇشتىك قۇرىلىمدار قۇتىرىپ، ەسىرىپ كەتتى، كوشەدە ەكى ادامنان ارتىق جۇرۋگە، كوپ ادام جينالۋعا تىيىم سالىندى.

قاڭتاردا سىرتقى ءبولىمنىڭ قىسقى سەسسياسىنا جينالعان ءتورت-بەس جىگىت كوشەدە كەتىپ بارا جاتىر ەك، ساقشىلار توقتاتىپ اسكەردە جۇرگەندەي تۇيمەلەنىڭدەر، ەكىدەن ارتىق جۇرمەڭدەر، نەمەنەگە داۋرىعىپ سويلەيسىڭدەر – دەپ قاتاڭ ەسكەرتۋ بەردى. قۇددى ءبىر فاشيستەر جاۋلاپ العان ەلدە جۇرگەندەي سەزىندىك ءوزىمىزدى، قاتتى قورلاندىق. بىراق كوپ ۇزاماي باسقا وداقتاس رەسپۋبليكالاردا (بەلارۋس، ەستونيا، ۋكراينا، گرۋزيا، تاجىكستان، مولدوۆا، ازەربايجان) كەڭەستىك جۇيەگە قارسى باس كوتەرۋلەر باستالىپ، سونىڭ اقىرى تاۋەلسىزدىككە اكەلدى. ءبىز سو كەزدەگى جاستار ماقتانۋعا دا، ماقتاۋعا دا لايىقپىز. تاۋەلسىزدىكتى اكەلگەن ءبىزبىز جانە بۇكىل ون بەس رەسپۋبليكانىڭ ىشىندە العاش توتاليتارلىق رەجيمگە سەسكەنبەي باس كوتەرگەن دە ءبىز – سول كەزدىڭ جاستارى.

قازاق العىر! ورىستىڭ شىرماۋىنان كەزىندە كەنەسارى بوپ بۇلقىندىق، بۇكىل ازيانى ەرتپەك بولدىق، الاش بولىپ تا العاش جۇلقىندىق. تۇركىنى تۇگەل قوسىپ الماق بولدىق. بۇعالىققا سىيمادىق، وسپان باتىر بوپ ايعا شاۋىپ مەرت بولدىق. بارلىعىندا ءبىر ماقسات، جالعىز مۇرات – ەركىندىك، بوستان بولۋ. كوك ءبورىمىز! قۇل بولۋ بىزگە جات. ەركىندىك قانىمىزدا بار. تارپاڭ، جىلقى مىنەزدىمىز، تەگىمىز سونداي.

بۇل زامان جاستاردى ماتەريالدىق قۇندىلىققا عانا تاۋەلدى ەتىپ، بيولوگيالىق قاجەتتىلىگىن وتەۋدىڭ عانا شەگىندە يلەپ وتىرسا دا، نامىستى جاس ەشقاشان ۇكىمەتتەن الاڭعا پۇل سۇراپ شىققان ەمەس. ال ءتىل سۇراۋدى باستادى، ەندى قاڭتارىلمايدى، قايتپايدى، بۇرناعىداي قاھارلى...

بيجومارت قاپالبەك

Abai.kz