«Óndirushi kompaniyalardyng da, óndiris oshaqtary shoghyrlanghan ónirlerdegi jergilikti biylikting de ekonomikalyq, әleumettik damugha tolyqqandy qosyp jatqan ýlesi shamaly». 1200-den astam túrghyn arasynda tórt (ekonomikalyq, ekologiyalyq, әleumettik jәne aiqyndyq) kórsetkish boyynsha saualnama jýrgizgen «Sandj» zertteuler ortalyghynyng mamandary osynday toqtamgha kelip otyr.

Olardyng payymynsha, óndirushi kompaniyalar men әkimdikter qorshaghan orta men densaulyqqa tónip túrghan qauipting aldyn aluda da qauqarsyzdyq tanytuda. Mamandardyng mәlimetinshe, elimizdegi ekonomikalyq ósim óndirushi sektorgha baylanysty. Alayda nebir óndiris oshaqtary júmys isteytin ónirlerde kedeylik jaghy basym.

«Óndirushi kompaniyalardyng da, óndiris oshaqtary shoghyrlanghan ónirlerdegi jergilikti biylikting de ekonomikalyq, әleumettik damugha tolyqqandy qosyp jatqan ýlesi shamaly». 1200-den astam túrghyn arasynda tórt (ekonomikalyq, ekologiyalyq, әleumettik jәne aiqyndyq) kórsetkish boyynsha saualnama jýrgizgen «Sandj» zertteuler ortalyghynyng mamandary osynday toqtamgha kelip otyr.

Olardyng payymynsha, óndirushi kompaniyalar men әkimdikter qorshaghan orta men densaulyqqa tónip túrghan qauipting aldyn aluda da qauqarsyzdyq tanytuda. Mamandardyng mәlimetinshe, elimizdegi ekonomikalyq ósim óndirushi sektorgha baylanysty. Alayda nebir óndiris oshaqtary júmys isteytin ónirlerde kedeylik jaghy basym.

Mysaly, zertteu qorytyndylaryna sýiensek, eldegi kedeylikting ortasha kórsetkishinen Manghystau oblysynyng kórsetkishi 2,08 ese kóp eken. Qyzylorda oblysy boyynsha búl kórsetkish 1,63 ese joghary. Eki oblys ta óndiris oshaqtarynan kende emes. Respublika boyynsha auyl-aymaqtardaghy kedeyler ýlesi ortasha alghanda 2,1 payyzdy qúraydy. Manghystau oblysy men Qyzylorda oblystarynda sәikesinshe búl kórsetkish ortasha kórsetkishten 2,71 jәne 1,62 esege joghary. Al Aqtóbe oblysynda 1,9 esege kóp. Qaraghandylyq «IYgilik» («Blago») qoghamdyq birlestigining diyrektory Yuriy Krivodanovtyng mәlimdeuinshe, jogharyda aitylyp ótken zertteuler elimizdegi statistika agenttiginen alynghan mәlimetter negizinde daghdarys aldyndaghy kezende jasalghan (http://www.stat.kz/publishing/Pages/publications.aspx).

Al jergilikti halyq óndirushi kompaniyalar men biylik organdarynyng qyzmetin qalay baghalaytynyn ýkimettik emes úiymdar óz betterinshe zerttep kóripti. «Sandj» zertteu ortalyghynyng jetekshisi Janar Jandosova keltirgen qorytyndylargha sýiensek, eshbir kompaniya, eshqanday jergilikti biylik ýshten joghary ball almaghan. Reytingte kósh bastady degen kompaniyalardyng aldynghy legi 3 baldy әreng jinapty, olar: «Qazhrom» TÚK» AQ (Aqsu), QMG «ÓzenMúnayGaz» kompaniyalary, «BogatyriAksesKómir» JShS, «ManghystauMúnayGaz» AQ, «Tenizshevroyl» JShS, «Adjip KKO» (Aqtau). Osy atalghan óndiris oryndarynda ekologiya jәne adamdardyng densaulyghyna qatysty baghalar - 1,3-1,9 ball tónireginde.

Al songhy bestikting (0,8 baldan tómen alghandar - red.) ishinde «SNPS - Aqtóbemúnaygaz» AQ, «Qazaqmys» korporasiyasy, «Torghay Petroleum» AQ, «Jayyqmúnay» JShS jәne Shymkent múnay óndeu zauyty bar. Jergilikti biylik organdary arasynda eng tómengi ball - BQO men OQO, sonday-aq Qaraghandy oblystarynyng enshisinde.

Sóitip, «búl joly kompaniyalar men biylik synnan sýrindi» degendi algha tartqan mamandar «Múnay tabystary - qoghamnyng baqylauyna!» koalisiyasy» jobasy 2010 jyldyng tamyz aiynda osynday zertteu júmystaryn taghy qaytalap, ónirdegi ózgeristerdi baqylaymyz» degendi aitady.

Múnday zertteuler, mamandardyng payymynsha, tek qana oblys ortalyqtarynda emes, audandarda da jýrgizilui kerek. «Barlyghy - jergilikti túrghyndardyng mýddesi ýshin!» - dep sendiredi olar.

Meyrambek Amanjolúly, aqtóbelik «DemOrda» qoghamdyq birlestigining tóraghasy:

- Elimizding ken baylyghyn iygerip, sheteldik kompaniyalardaghy satyp alu ayasyndaghy memlekettik ýlesti arttyru turaly jer-jerde aityla bastaghanyna kóp uaqyt óte qoymady. Degenmen «jaman ýidi qonaghy biyleydinin» kerin qytaylyq kompaniya keltirip jatqan synayly. Qytaylyq kәsiporyndar tauarlar men qyzmetterdi satyp alu, tender kezinde qazaqstandyq kәsiporyndargha jolyqqan synay tanytady. Al shyn mәninde sol qazaqstandyq kompaniyalar ainalyp baryp, aspanasty elining tauar jetkizushilerin jaghalaydy. Búl rette memlekettik ýles turaly әngime qozghaudyng qanshalyqty qajeti bar, aiqyndyq qaghidasy qayda?

P.S. Óndiris kәsiporyndaryndaghy aiqyndyq qaghidasynyng Aqtóbe oblysy boyynsha qalay jýzege asyrylyp jatqandyghyn biluge arnalghan basqosugha shaqyrtu alghan óndiris kompaniyalarynyng tek ekeuining ghana qarasy kórindi.

Asqar AQTILEU, Aqtóbe

«Alash ainasy» gazeti, 29.08.2009