«ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ دا، ءوندىرىس وشاقتارى شوعىرلانعان وڭىرلەردەگى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ دە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋعا تولىققاندى قوسىپ جاتقان ۇلەسى شامالى». 1200-دەن استام تۇرعىن اراسىندا ءتورت (ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك جانە ايقىندىق) كورسەتكىش بويىنشا ساۋالناما جۇرگىزگەن «ساندج» زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ماماندارى وسىنداي توقتامعا كەلىپ وتىر.

ولاردىڭ پايىمىنشا، ءوندىرۋشى كومپانيالار مەن اكىمدىكتەر قورشاعان ورتا مەن دەنساۋلىققا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتىڭ الدىن الۋدا دا قاۋقارسىزدىق تانىتۋدا. مامانداردىڭ مالىمەتىنشە، ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق ءوسىم ءوندىرۋشى سەكتورعا بايلانىستى. الايدا نەبىر ءوندىرىس وشاقتارى جۇمىس ىستەيتىن وڭىرلەردە كەدەيلىك جاعى باسىم.

«ءوندىرۋشى كومپانيالاردىڭ دا، ءوندىرىس وشاقتارى شوعىرلانعان وڭىرلەردەگى جەرگىلىكتى بيلىكتىڭ دە ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋعا تولىققاندى قوسىپ جاتقان ۇلەسى شامالى». 1200-دەن استام تۇرعىن اراسىندا ءتورت (ەكونوميكالىق، ەكولوگيالىق، الەۋمەتتىك جانە ايقىندىق) كورسەتكىش بويىنشا ساۋالناما جۇرگىزگەن «ساندج» زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ ماماندارى وسىنداي توقتامعا كەلىپ وتىر.

ولاردىڭ پايىمىنشا، ءوندىرۋشى كومپانيالار مەن اكىمدىكتەر قورشاعان ورتا مەن دەنساۋلىققا ءتونىپ تۇرعان قاۋىپتىڭ الدىن الۋدا دا قاۋقارسىزدىق تانىتۋدا. مامانداردىڭ مالىمەتىنشە، ەلىمىزدەگى ەكونوميكالىق ءوسىم ءوندىرۋشى سەكتورعا بايلانىستى. الايدا نەبىر ءوندىرىس وشاقتارى جۇمىس ىستەيتىن وڭىرلەردە كەدەيلىك جاعى باسىم.

مىسالى، زەرتتەۋ قورىتىندىلارىنا سۇيەنسەك، ەلدەگى كەدەيلىكتىڭ ورتاشا كورسەتكىشىنەن ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ كورسەتكىشى 2,08 ەسە كوپ ەكەن. قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا بۇل كورسەتكىش 1,63 ەسە جوعارى. ەكى وبلىس تا ءوندىرىس وشاقتارىنان كەندە ەمەس. رەسپۋبليكا بويىنشا اۋىل-ايماقتارداعى كەدەيلەر ۇلەسى ورتاشا العاندا 2,1 پايىزدى قۇرايدى. ماڭعىستاۋ وبلىسى مەن قىزىلوردا وبلىستارىندا سايكەسىنشە بۇل كورسەتكىش ورتاشا كورسەتكىشتەن 2,71 جانە 1,62 ەسەگە جوعارى. ال اقتوبە وبلىسىندا 1,9 ەسەگە كوپ. قاراعاندىلىق «يگىلىك» («بلاگو») قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ ديرەكتورى يۋري كريۆودانوۆتىڭ مالىمدەۋىنشە، جوعارىدا ايتىلىپ وتكەن زەرتتەۋلەر ەلىمىزدەگى ستاتيستيكا اگەنتتىگىنەن الىنعان مالىمەتتەر نەگىزىندە داعدارىس الدىنداعى كەزەڭدە جاسالعان (http://www.stat.kz/publishing/Pages/publications.aspx).

ال جەرگىلىكتى حالىق ءوندىرۋشى كومپانيالار مەن بيلىك ورگاندارىنىڭ قىزمەتىن قالاي باعالايتىنىن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار ءوز بەتتەرىنشە زەرتتەپ كورىپتى. «ساندج» زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ جەتەكشىسى جانار جاندوسوۆا كەلتىرگەن قورىتىندىلارعا سۇيەنسەك، ەشبىر كومپانيا، ەشقانداي جەرگىلىكتى بيلىك ۇشتەن جوعارى بالل الماعان. رەيتينگتە كوش باستادى دەگەن كومپانيالاردىڭ الدىڭعى لەگى 3 بالدى ارەڭ جيناپتى، ولار: «قازحروم» تۇك» اق (اقسۋ), قمگ «وزەنمۇنايگاز» كومپانيالارى، «بوگاتىراكسەسكومىر» جشس، «ماڭعىستاۋمۇنايگاز» اق، «تەڭىزشەۆرويل» جشس، «ادجيپ ككو» (اقتاۋ). وسى اتالعان ءوندىرىس ورىندارىندا ەكولوگيا جانە ادامداردىڭ دەنساۋلىعىنا قاتىستى باعالار - 1,3-1,9 بالل توڭىرەگىندە.

ال سوڭعى بەستىكتىڭ (0,8 بالدان تومەن العاندار - رەد.) ىشىندە «سنپس - اقتوبەمۇنايگاز» اق، «قازاقمىس» كورپوراتسياسى، «تورعاي پەترولەۋم» اق، «جايىقمۇناي» جشس جانە شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتى بار. جەرگىلىكتى بيلىك ورگاندارى اراسىندا ەڭ تومەنگى بالل - بقو مەن وقو، سونداي-اق قاراعاندى وبلىستارىنىڭ ەنشىسىندە.

ءسويتىپ، «بۇل جولى كومپانيالار مەن بيلىك سىننان ءسۇرىندى» دەگەندى العا تارتقان ماماندار «مۇناي تابىستارى - قوعامنىڭ باقىلاۋىنا!» كواليتسياسى» جوباسى 2010 جىلدىڭ تامىز ايىندا وسىنداي زەرتتەۋ جۇمىستارىن تاعى قايتالاپ، وڭىردەگى وزگەرىستەردى باقىلايمىز» دەگەندى ايتادى.

مۇنداي زەرتتەۋلەر، مامانداردىڭ پايىمىنشا، تەك قانا وبلىس ورتالىقتارىندا ەمەس، اۋدانداردا دا جۇرگىزىلۋى كەرەك. «بارلىعى - جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ مۇددەسى ءۇشىن!» - دەپ سەندىرەدى ولار.

مەيرامبەك امانجولۇلى، اقتوبەلىك «دەموردا» قوعامدىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى:

- ەلىمىزدىڭ كەن بايلىعىن يگەرىپ، شەتەلدىك كومپانيالارداعى ساتىپ الۋ اياسىنداعى مەملەكەتتىك ۇلەستى ارتتىرۋ تۋرالى جەر-جەردە ايتىلا باستاعانىنا كوپ ۋاقىت وتە قويمادى. دەگەنمەن «جامان ءۇيدى قوناعى بيلەيدىنىڭ» كەرىن قىتايلىق كومپانيا كەلتىرىپ جاتقان سىڭايلى. قىتايلىق كاسىپورىندار تاۋارلار مەن قىزمەتتەردى ساتىپ الۋ، تەندەر كەزىندە قازاقستاندىق كاسىپورىندارعا جولىققان سىڭاي تانىتادى. ال شىن مانىندە سول قازاقستاندىق كومپانيالار اينالىپ بارىپ، اسپاناستى ەلىنىڭ تاۋار جەتكىزۋشىلەرىن جاعالايدى. بۇل رەتتە مەملەكەتتىك ۇلەس تۋرالى اڭگىمە قوزعاۋدىڭ قانشالىقتى قاجەتى بار، ايقىندىق قاعيداسى قايدا؟

P.S. ءوندىرىس كاسىپورىندارىنداعى ايقىندىق قاعيداسىنىڭ اقتوبە وبلىسى بويىنشا قالاي جۇزەگە اسىرىلىپ جاتقاندىعىن بىلۋگە ارنالعان باسقوسۋعا شاقىرتۋ العان ءوندىرىس كومپانيالارىنىڭ تەك ەكەۋىنىڭ عانا قاراسى كورىندى.

اسقار اقتىلەۋ، اقتوبە

«الاش ايناسى» گازەتى، 29.08.2009