Bolat Mýrsәlim. Alashorda. Alash avtonomiyasy (jalghasy)

Nikolay patsha taqtan týsip, almaghayyp búlghaq bastalar aldyndaghy alghashqy kýnderde Alash balasyna jol siltep, telegramm salghan Minskidegi qazaq ziyalylary bolatyn...

Minsk. 15 nauryz. 1917 jyl. «Chernyaevtaghy Tynyshbaevqa, Petropavldaghy Kósemesovqa, Ti-leulinge, Ombydaghy Túrlybaevqa, Pavlodardaghy Sətbaevqa, Semeydegi Mərsekovke, Túraghúlgha; Qarqaralydaghy Jaqypqa, Smahangha, Hasenge, Zaysandaghy Boshtaevqa, Qaraótkeldegi Rayymbekovke, Súltan Abylaevqa, Atbasardaghy Seyilbek Janaydarovqa, Syzdyq Miyshenbaevqa, Sovenkede-gi Shahangerey Bókeevke, Baqytgerey Qúlmanovqa, Jənibektegi Orash Shambalovqa, Krasnyy Yardaghy Orash Sholtyrovqa, Krasnyy kuttaghy advokat Niyazovqa, Oiyldaghy Halelge, Uraliskidegi Ghabidollagha, Perovskidegi Bekqojagha, Hoja Ahmedke, Yusufbekke, Yrghyzdaghy Shonanovqa, Týrkistandaghy Ótegenovke, Qoqandaghy Aqaevqa, Skobelevtegi Ghabdyrahman Orazaevqa, Tashkenttegi vrach Kótibarovqa, Əndijandaghy Qojyqovqa, Qapaldaghy Túrysbekovtargha, Aqtóbedegi Qasym Arghynghaziyevqa, Torghaydaghy Almasovqa, Qaraldinge, Toqtabaevqa. Uchrediytelinyy sobranie saylaularyna qazaq bolyp qamdanu kerek. Jaramdy, jaqsy adamda-ryn auyzgha ala beru kerek. Biz qalaytyn patshalyq týri - demokraticheskiy respublika».

Əlihan, Mirjaqyp, Músa, Shahmardan, Myrzaghazy, Hasen, Shafhat, Súltanbek, Isa, Múhametghazy, Hayral-diyn, Rayymbek, Nəzir, Tamamdar, Tel.

Nikolay patsha taqtan týsip, almaghayyp búlghaq bastalar aldyndaghy alghashqy kýnderde Alash balasyna jol siltep, telegramm salghan Minskidegi qazaq ziyalylary bolatyn...

Əlihan, Mirjaqyp, Músa, Shahmardan, Myrzaghazy, Hasen, Shafhat, Súltanbek, Isa, Múhametghazy, Hayral-diyn, Rayymbek, Nəzir, Tamamdar, Tel.

Qúday sət bergen, últtyq memleketting tuyn tigu jolyndaghy kýres dəl osylay bastalyp ketip-ti. M.Shoqay aitpaqshy, 1917 jyl - qazaqtyng sayasy tughan jyly. Sol jyly bolystyq, uezdik, oblystyq sezderden tartyp, Orynbordaghy jalpyqazaqtyq I həm II sezderge deyin býkil el ishinde 68 sezd ótipti. Búl sezderde memlekettilikting negizi - qazaq komiytetteri dýniyege keldi. Qúryltay məjilisi qarsanynda «Alash» partiyasy qúrylyp, Alashorda ýkimeti men Alash avtonomiyasy jariyalandy. 68 sezding ishinde, qazaq tarihynda úmytpasqa saqtalatyn sezd 1917 jyldyng 5-13 jeltoqsan aralyghynda Orynbordaghy búrynghy general-gubernator, keyinnen Uaqytsha ýkimetting Torghay ko-missariaty ornalasqan ýide ótken sezd.

Sezd:

- Bókey eli, Oral, Torghay, Aqmola, Semey, Jetisu, Syrdariya oblystary, Ferghana, Samarqand oblystaryndaghy həm Əmudariya bólimderindegi qazaq uezderi, Zakaspiy oblysyndaghy həm Altay guberniyasyndaghy irgeles oblystardyng jeri birynghay, irgeli halqy qazaq - qany, túrmysy, tili bir bolghandyqtan, óz aldyna últtyq-territoriyaly avtonomiya qúrady;

- Qazaq avtonomiyasy «Alash» dep atalsyn.

- Últ Kenesi qúrylsyn, múnyng aty «Alashor-da» bolsyn.

- Alashordanyng túratyn orny - Semey qalasy bolsyn degen qaulymen tarady.

Alashorda ýkimetining qúramyna: 1) Bókeylikten - Uəlithan Tanashev; 2) Oraldan - Halel Dosmúhamedov; 3) Aqmoladan - Aydarhan Túrlybaev; 4) Torghaydan - Ahmet Birimjanov; 5) Semeyden - Halel Ghabbasov; 6) Jetisudan - Sadyq Amanjolov; 7) Syrdariyadan - Mústafa Shoqay; Oblystardan tysqary: 8) Əlihan Bókeyhan; 9) Jahansha Dosmúhametúly; 10) Əlimhan Erme-kov; 11) Múhametjan Tynyshbaev; 12) Baqtygerey Qúlmanov; 13) Bazarbay Məmetov; 15) Otynshy Əljanov endi.

Alashorda ýkimetining tóraghasy bolyp Əlihan Bókeyhan saylandy.

«Dekabriding 12-kýni, týs aua, saghat 3-te dýniyege «Alash» avtonomiyasy kelip, azan shaqyrylyp at

qoyyldy. Alash avtonomiyasyna qúran oqylyp, at qoyylghan jalpy qazaq sezinde, el ishinen kelgen qariya aqsaqaldardyng enirep jylaghany bolyp edi», - dep, Əlimqan Ermekov «Saryarqa» gazetine maqala jazdy.

Azamat soghysy jaghdayynda Alash avtonomiyasyn birden jariyalau mýmkin bolmady. Degenmen, 1917 jyl men 1920 jyl aralyghynda Alashor-da ýkimeti de-ire-de-fakto Alash avtonomiyasyn qúru jolynda qyzmet etti.

«Bek tyghyz. Ekinshi sezding qaulysy boyynsha Alashorda Alash qalasynda iske kiristi. Alashorda Alash avtonomiyasynyng territoriyasyn oblystyq jəne uezdik kenester arqyly basqarady. Alash avtonomiyasy territoriyasynda Sovet biyligi shygharghan barlyq dekretterding kýshi joyylsyn» dep Ə.Bókeyhan qol qoyghan qaulylar Alashordanyng sayasy biyligi býkil Qazaq dalasyn qamtyghanyn kórsetedi. Qazaq intelliygensiyasynyng qazaq elin zamanyna layyq sayasi-ekonomikalyq, əleumettik janaru jolyna týsiretindey bilim həm mədeniyet quaty qalyptasyp ýlgergen eken.

Alashorda ýkimeti qúrylghan kýnnen bastap, sol shaqtaghy barlyq sayasy kýshtermen alysty, atys-ty, kelissózder jýrgizdi, məmilege keldi. Məskeuge Lenin men Stalinge jolyghugha Jahansha men Halel Dosmúhamedovter attandy. «Kenes ókimetin moyyndasanyzdar, biz de Alash avtonomiyasyn moyyndaymyz» dep Dosmúhamedovterge de, Semeyge de uəde bergen Stalin sózinen tayqyp shyqty.

Alashtyng Sovetke qarsy Kolchakpen odaqtasu da oiynda boldy. Shetelge qashqan emigranttarmen

de baylanys ýzilgen joq. 1917 jyldyng 12 jeltoqsanynda jariyalanghan Alash avtonomiyasy Qazaq Revolusiyalyq komiy-tetining 1920 jylghy nauryzdyng 5-i kýngi Ala-shorda ýkimetin týbegeyli taratu turaly qaulysy shyqqangha deyin 2 jyl 3 ay ómir sýrdi. Býgingi esepke az kóringenimen, Alash avtonomiyasy - Kenes ókimeti kezinde eng úzaq ómir sýrgen últtyq avtonomiya.

Ədebiyetter:

1. Alash qozghalysy. Qújattar men materialdar jinaghy. - Almaty: «Alash», 2004. - T.1-2.

2. Qoygeldiyev M. Alash qozghalysy. Birinshi tom. Óndelip, tolyqtyrylghan ekinshi basylymy.

- Almaty: «Mektep» baspasy, 2008. - 480 bet, suretti.

90. Temir, Oiyl, Yrghyz, Jympity, Qostanay jəne Jetisu qazaqtarynyng Petrogradtaghy sherui.
Transporant ústaghan jas jigit - Mirjaqyp Dulatov. Aldynghy bettegi keudesine krest belgi qoyylghan adam
- Isləmghaly Qúrmanov.
Transparanttaghy jazu: «Millatlerge muhtariat».
Petrograd. Nauryz, 1917 jyl.

91. Əlihan Bókeyhan.
Alash avtonomiyasynyng ýkimeti - Alashordanyng tóraghasy. Peterburg. 1906 jyl.

92. Jahansha Dosmúhamedov.
Alashorda ýkimetining oblystardan tysqary saylanghan mýshesi.
Alash avtonomiyasynyng Batys bóligin basqaru jónindegi bólimining tóraghasy. Jympity. 1920 jyl.

93. Múhametjan Tynyshbaev.
Alashorda ýkimetining oblystardan tysqary saylanghan mýshesi.
Týrkistan avtonomiyasy ýkimetining birinshi tóraghasy. Qoqan. 1918 jyl.

94. Mústafa Shoqay.
Alashorda ýkimetining Syrdariya oblysynan saylanghan mýshesi.
Týrkistan avtonomiyasy ýkimetining tóraghasy. Pariyj. 26 qantar, 1937 jyl.

95. Əlimhan Ermekov.
Alashorda ýkimetining oblystardan tysqary saylanghan mýshesi.
G.Potanin ýkimeti atalghan Sibir oblystyq Atqarushy komiytetining hatshysy.