Internet-konferensiyamyzdyng mәrtebeli meymany, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Zardyhan Qinayatúly әzirge irkilip túrghan kóshi-qon mәselesi men qazaq jerinin, kendi aimaqtarynyng meken-túraghy belgisiz alpauyttardyng qolyna ótip ketkendiginen bastap, Atazanymyzgha engen songhy ózgerister men tolyqtyrulargha baylanysty, qazirgi kezde jazylyp jatqan qazaq tarihynyng jay-kýiine qatysty oqyrman tarapynan kelgen súraqtargha jauap beredi jәne  Shynghys han turaly taqyrypqa da soghyp ótedi.

- 20-24 jyl boyyna uniyversiytetterde sabaq berip jýrgen professorlar bar. Solar «bizde tarih joq» dep oibaylaydy. Eger bizde tarih joq bolsa, sonda olar shәkirtterine  ne ýiretip kelgen, ne oqytyp jýr?- deydi professor.

- Zardyhan agha, Nazarbaevtan keyingi Qazaqstandy qalay elestetuge bolady?

- Nazarbaev is jýzinde qazaqqa kóp nәrse jasady ghoy. Memleket ayaghynan túryp kele jatyr. Qanshama kemshiligi, nesheme sheshilmey jatqan mәseleler bolghanymen, qazaq halqy býgingi zaman talabyna say memleket retinde qalyptasty. Nazarbaevtan keyingi Qazaqstan - Qazaqstan kýiinde qalar. Bir adam mәngi emes qoy. Biraq, demokratiyalyq, konstitusiyalyq, ýkimet pen halyq arasyndaghy keybir mәseleler býgingiden de tәuir dengeyge kóteriler dep oilaymyn.

Internet-konferensiyamyzdyng mәrtebeli meymany, tarih ghylymdarynyng doktory, professor Zardyhan Qinayatúly әzirge irkilip túrghan kóshi-qon mәselesi men qazaq jerinin, kendi aimaqtarynyng meken-túraghy belgisiz alpauyttardyng qolyna ótip ketkendiginen bastap, Atazanymyzgha engen songhy ózgerister men tolyqtyrulargha baylanysty, qazirgi kezde jazylyp jatqan qazaq tarihynyng jay-kýiine qatysty oqyrman tarapynan kelgen súraqtargha jauap beredi jәne  Shynghys han turaly taqyrypqa da soghyp ótedi.

- 20-24 jyl boyyna uniyversiytetterde sabaq berip jýrgen professorlar bar. Solar «bizde tarih joq» dep oibaylaydy. Eger bizde tarih joq bolsa, sonda olar shәkirtterine  ne ýiretip kelgen, ne oqytyp jýr?- deydi professor.

- Zardyhan agha, Nazarbaevtan keyingi Qazaqstandy qalay elestetuge bolady?

- Nazarbaev is jýzinde qazaqqa kóp nәrse jasady ghoy. Memleket ayaghynan túryp kele jatyr. Qanshama kemshiligi, nesheme sheshilmey jatqan mәseleler bolghanymen, qazaq halqy býgingi zaman talabyna say memleket retinde qalyptasty. Nazarbaevtan keyingi Qazaqstan - Qazaqstan kýiinde qalar. Bir adam mәngi emes qoy. Biraq, demokratiyalyq, konstitusiyalyq, ýkimet pen halyq arasyndaghy keybir mәseleler býgingiden de tәuir dengeyge kóteriler dep oilaymyn.

- Kósh nege toqtap túr dep oilaysyz? Sizding payymdauynyzsha, kóshting irkiluine qanday sebepter bar?

- Kóshi-qon - Qazaqstan memleketining jasaghan ýlken erligi deuge bolady. 1955-1962 jyldary Qytaydan kóship kelgen 260 myng qazaqtyng sany qazir bir millionnan asyp ketti. 1991 jylghy bastalghan kóshpen kelgen qazaqtyng sany da milliongha jetti. Ásirese, 1991 jyldan bastalghan kóshke Qazaqstan Ýkimeti kóp enbek etti, kóptegen is-shara jýrgizdi. Búl kósh jalghasa berui kerek edi. Biraq, keyingi kezde biyliktegisi bar, biylikte emesi bar, kóshi-qongha qarsy kózqarastaghy, ony toqtatqysy keletin adamdardyng qarsylyghy kýsheyip ketti. Tipti, Janaózen oqighasyndaghy qatelikti de Atajúrtyna kóship kelgen aghayyngha taqty. «Oralmandar degen dayyn asqa tik qasyq, masyl, jatypisher. Olar bizge ne ýshin kerek?» degen saryndaghy materialdar resmy jәne ózgede aqparat kózderinde kóp aitylyp ketti. Men soghan qarap, әi, osylar kóshi-qongha qatysty bir shara qoldanady-au, kóshi-qon toqtap qalar ma eken dep qauiptenetinmin. Mine, qazir kóshi-qon shynymen toqtap túr.

Kóshi-qondy toqtatpau turaly kýres әli de jýrip jatyr: jogharghy jaqqa hat ta jazyldy, halyq ókilderi biylikke de baryp qaytty. Sondyqtan búrynghyday bolmasadaghy qanday bir jaghdaymen kóshi-qon mәselesi ornyna kelip qaluy mýmkin. Ony biraq uaqyt kórsetedi.

Aynalyp kelgende, búl mәselege Preziydent qalay qaraydy - solay sheshiledi ghoy dep oilaymyn. Preziydentting manynda kóshi-qondy toqtatugha yntaly adamdar kóp siyaqty.

- Qazaqstan Tәuelsizdigin alghan jyldary óz júrtyna qonys audarghan ózge últ ókilderining Qazaqstangha qaytadan oralyp jatqandyghyn memlekettik telearnalardan jarnamalap, "Atamekenine oraldy" desip dabyrlap jýrmiz. Múny qalay týsindirer ediniz? Sheteldegi qazaqtardy kóshirip alu sayasatynyng baghyty ózgerip ketti dep oilamaysyz ba?

- 2012 jyly kóshi-qon turaly jana zang shyqty. Zanda kóshi-qon eki arnada órbiydi dep jazylghan. Birinshi, shetelden keletin qazaqtardyng kóshi. Búl búrynghyday jappay kósh emes. Oghan birneshe shekteuler qoyyldy.

Ekinshi, ishki kóshi-qon. Onda búryn Qazaqstanda túryp, kóship ketken adamdardyng qayta kóship kelem degen niyeti bolsa, oghan qarsylyq joq ekeni zanda jazylghan.

- Al, endi Qazaqstannan kóship ketip, qayta kelip jatqandardy memlekettik arnalardan jarnamalaudy qalay týsinemiz?

- Qazaqtardyng kóbengine, qazaqtardyng keluine qarsy adamdardyng jarnamasy ghoy dep oilaymyn.

- Mongholiyanyng jana Konstitusiyasyn jәne sol elde jýrgizilgen sayasi-ekonomikalyq reformalardyng qúqyqtyq negizin jasaushylardyng biri ekensiz. Qazaqstan Konstitusiyasy kónilinizden shygha ma? Bolashaqta Konstitusiyagha qanday ózgerister engizilui qajet dep esepteysiz?

- Qazaqstannyng Konstitusiyasy kónilimnen shyqpaydy dep aita almaymyn. Óitkeni, Konstitusiya  - halyqtyng bas zany. Ony men kónilimnen shyqpaydy dep aitugha pravom joq jәne azamat retinde de olay aita almaymyn. Biraq, Qazaqstan Konstitusiyasynda eskeretin kóptegen jaghdaylar bar. Birinshi Konstitusiya 1995 jyly 30 tamyzda halyqtyq referendumda qabyldandy ghoy. Al, qazirgi jaghdayda Konstitusiyagha kóptegen ózgerister enip ketti. Mysaly, Konstitusiyanyng 98 babynyng 34-i punkti, 341 tarmaqtyng 91-i punkti ózgerip ketti. Ásirese, sonyng ishinde Konstitusiyanyng negizgi jәne tirekti, keleli mәselelerine kóp ózgerister enip ketti. Mәselen, Preziydenttin, Parlamentting ókilettilikteri turaly kóptegen dýniyeler kóp jerde ózgerdi. Halyqtyq referendumda qabyldaghan Konstitusiyanyng múnshama ózgeriske úshyrauy... Konstitusiyagha Parlament ózgeris engizedi de, ózderi tarap ketip qalady. Ótken Parlament turaly aityp otyrmyn.

Sondyqtan, Konstitusiya túraqty boluy kerek. Eger Konstitusiya túraqty bolmasa, memleketting qúqyqtyq negizinde oryndalmay qalatyn mәseleler shyghyp jatady.

Konstitusiyanyn, barlyq zandardyng eng bas tóreshisi bizde - Konstitusiyalyq Kenes. Basqa elderde Konstitusiyalyq sot bar. Al, bizding Konstitusiyalyq Kenesting barlyq mýshesi bir partiyanyng adamdary. Kenesting tóraghasyn Preziydent taghayyndaydy. Osydan keyin Konstitusiyalyq Kenes Preziydenttin, Ýkimettin, Parlamentting biyligine qalay baqylau qoyady? Mynau teris dep qalay aitady? Konstitusiyalyq Keneste ondayda aitatyn mýmkindik joq. Sondyqtan, bizding elde Konstitusiyada mynaday nәrse bolmay jatyr, mynaday dýnie eskerilmey jatyr dep tórelik aitatyn úiym joq der edim.

Mәselen, Múnghúliyada Konstitusiyalyq sot bar.  Konstitusiyalyq sot 9 adamnan túrady. 9 adamnyng ýsheuin Parlament, ýsheuin Preziydent úsynady. Qalghan ýsheui beytarap adamdar. Sóitip, toghyz adam jinalady da, Konstitusiyalyq sottyng tóraghasyn jasyryn dauys beru arqyly óz ishterinen saylaydy. Al, Konstitusiyalyq sot tóraghasynyng Konstitusiya men basqada zandargha baylanysty qanday da pikir aitugha tolyq qúqy bar. Bizde onday mýmkindik joq.

Keleshekte bizding Konstitusiyagha sózsiz ózgerister kiredi. Al, Preziydenttik biylik Qazaqstan ýshin qaluy kerek dep oilaymyn. Óitkeni, bizde últtyq jaqtan jәnede basqa jaqtardan búratanalyqtar bar. Sol ýshin Preziydenttik biylik qajet. Biraq, Preziydent pen Parlamentting ókilettilikteri jóninde bolashaqta ózgerister bola ma dep oilaymyn.

- Óz jerinde az últtyng qatarynda bolghan qazaq qazir 11 millionnan asyp,  65 payyzgha jetti.  Osyghan qarap, keleshekte Qazaqstanda últtyq memleket qúryluy mýmkin ekendigin bayqaysyz ba?

- Bayqamaghanda. Preziydent biylghy joldauynda: «Keleshekte qazaq ósip jatsa, Qazaqstan Respublikasy degen ataudy Qazaq Respublikasy dep ózgertetin mýmkindik tuady» dep aitty. Búl sózderdi dúrys aitylghan dep esepteymin. Últtyq memlekettilikke baru kerek. Nege degende, memleket qúrushy últtyng sany 10-15 jylda 70 payyzdan asady. Sol kezde yaghni, 2020-2025 jyldargha deyin biz elimizdi Qazaq Respublikasy dep atap, últtyq memlekettik mәseleni Konstitusiyagha engizetin uaqyt kele me dep oilaymyn. Men búghan ýmittenim otyrmyn. Sebebi, biylghy joldauda aityldy.

- Elde jýrgizilip kele jatqan sayasi-ekonomikalyq reformalargha qanday bagha beresiz?

- Barlyq mәselege jauap beremin dep aita almaymyn. Biraq, kóp nәrse nauqanshyldyqpen, asyghys sheshildi. Jekeshelendiru, jerdi jekemenshikke beru sekildi mәseleler óte asyghystyqpen jasaldy. Sonyng ishinde jer mәselesine qatty qinalamyn. Jerding eng qúndy bóligi - qazba baylyq túnghan jerler, suarmaly jerler eki ýsh elding azamattyghy bar Mәshkeevich, Ibragimov, Tereshenko, Kulagin siyaqty dýdәmal adamdardyng qolynda ketti. Qazaqstan azamaty retinde olardyng da qúqyqtary bar shyghar. Biraq, jer mәselesine óte qyraghy qarau kerek edi.

Mysaly, erte zamanda ghúndardyng hanyna qytaylar elshi jiberip, kishi hanymdarynyzdyng birin bizding hangha úzatynyzdar, sóitip agha-bauyr bolayyq deydi. Ghúndardyng hany kelisimin beredi. Odan keyin myng arghymaq at súratady. Ony da beredi. Ýshinshi ret kelgende, bizge azdap jer berseniz degende ghúndardyng hany júrtyna: «Atqa qonyndar!» dep búiryq beripti. Búl jer degen mәsele әlemdegi eng qúndy dýnie әri ómirding tiregi últaraqtay bolsa da jer.

Qazaqstannyng Konstitusiyasynda jerdi jekemenshikke beruge bolmaydy delingen. Al, jer turaly zanda jerding 17 payyzy ghana satylugha bolady dep jazylghan. Alayda qazir iyesiz jer joq bolyp bara jatyr. Mәselen, Moyynqúmnyng qúmynyng arasynda ýy salyp otyra qalshy, ertesinde-aq, әlgi jerding iyesi jetip keledi. Ya әkimshilikten, bolmasa basqa jerden iyesi kele qalady. Men mandayymyzgha jazylghan Jer degen qúndylyghymyzdyng kelesheginen qauiptenemin.

- Jerdi tútastay memleketting menshigine qaytarugha bolmay ma?

- Ol mýmkin emes. Jerdi memleketting menshigine qaytaru degen sóz -  jerding menshik iyesi qolyna baqan alyp nemese basqa sayman alyp jerin qorghaugha kirisedi degen sóz. Degenmen, paydalanylmay jatqan, belgili bir adamnyng atyna rәsimdelmegen jerler bar. Osynyng bәrin qayta tekserip, jerge qatysty zandylyqty kýsheytu kerek. Búl jóninde jer turaly zanda da jazylghan. Biraq, ony tekserip, qaytaryp alyp jatqan jan balasy joq.

- Biylik auysqan jaghdayda kelesi biylikting aldynan jer mәselesi nómiri birinshi mәsele bolyp shyghady deysiz ghoy.

- Mindetti týrde shyghady.

- Zәke, Qazaq tarihynyng bir parasy Mongholiyada jatyr. Qytayda nemese Mongholiyada sol jerdi mekendegen nayman, kerey, qonyrat, uaqtardyng memlekettilikteri zerttelgen be?

- Men búl turaly 2001 jyly «Monghol ýstirtindegi songhy týrki taypalary» degen kitap shyghardym. Kitapta jeti taypanyng tarihy qysqasha jazylghan. Olar: Kereyt, Nayman, Jalayyr, Qonyrat, Merik, Uaq. Búlar Shynghys hannyng soghysy kezindegi  qayshylyqtardan beri qaray auyp kelgen taypalar.

2006 jyly «Qazaq memlekettligining tarihy» degen kitap jazyp shyghardyq. Osy kitapta da kereylerdin, naymandardyng tarihy degen bólimder bar.

Jasyratyny joq, keybir azamattar naymandar tarihy, kereyler tarihy degen monografiyalyq enbekter jazyp jatyr. Jalayyrlar turaly tarihshy emes adamdar bir enbek jazdy. Biraq ol enbekti tarihy derekterge sýiengen, ghylymy negiz bar dep aita almaymyn. Jalayyr, Qonyrat sekildi taypalardyng qazaq tarihynda ýlken ýlesi bar. Qazir biz, institutta Qazaq tarihynyng 20 tomdyghyn jazyp jatyrmyz. Sonyng bir tomyna memleket qúraushy ejelgi taypalardyng tarihy kiredi. Oghan ejelgi Qytay, Múnghúl, Shýrshitting tarihy jazbalaryndaghy tarihy derekter paydalanylghan. Sondyqtan, búl mәsele zerttelip jatyr dep aitar edim.

- Mongholiya da Sovetke otar el boldy. Olardaqúldyq psihologiya bar ma? Bar bolsa, odan qútylu ýshin ýkimetteri qanday sayasat jýrgizdi?

- Múnghúldar bizding qazaq siyaqty qúldyq psihologiyadan azat halyq bolatyn. Kóshpendilerde qúldyq psihologiya bolmaghan ghoy. Sebebi, qúl bolmaghan son, qúldyq psihologiya da bolmaghan.

Kenestik odaq kezinde qúldyq psihologiya Múnghúliyagha da keldi:  Bәrin partiya sheshti. Múnghúldyng keybir basshylaryn Mәskeuden taghayyndap túrdy. Resey ne istese, sony istedi. Sóitip, qúldyq psihologiyagha úryndy. Al, 1991 jylghy Múnghúliyanyng demokratiyalyq jastary qúldyq psihologiyagha balta shapty. Olar óte kýshti demokratiyalyq, últtyq lozungpen shyqty da 1991 jyly Múnghúliyada demokratiyalyq revolusiya jendi. Revolusiya jenisimen múnghúldar qúldyq psihologiyadan qútyldy.

- Resmy mәlimet boyynsha,  marqúm Zamanbek Núrqadylovtyng ózin ózi ýsh ret atyp, kórpesin jamylyp tapanshasyn keudesine qoyyp ólgenine, Chelah degen balanyng onbes sardar men sarbazdy qyryp salghan terminatorlyghyna senesiz be?

- Chelahtan bastayyn. 15 shekarashynyng Chelahtyng qolynan óldi degenge óz basym jýz payyz senemin. Qolyna avtomat ústaghan adamnyng úiqydaghy 15 adamdy óltirui qiyn emes.

Chelahtyng isine baylanysty bastapqyda keybir gazetter teristeu aghym ústap aldy da zandyq túrghydan birshama qiyndyqtar tughyzdy. Biraq, Chelahqa qatysty sheshim dúrys dep esepteymin.

Al, Núrqadilov turaly kóptegen gazetter jazyp jatyr ghoy. Halyq ne dep oilaydy, men de sol oidamyn.

- Qoghamda sóz bolyp, bastama kóterilgenimen, resmy jaqtan 1921-1922, 1931-33 jyldardaghy asharlyqqa, 1937-1938 jyldardaghy sayasy repressiyagha, Semeydegi yadrolyq jarylystargha, tyng iygeruge, jeltoqsan kóterilisine sayasy bagha berilip, ózge elderdegi, mysaly, Ukrainadaghy sekildi Reseyden ótemaqy talap etu, resmy týrde keshirim súrau, әlemdik dәrejede nasihattau isi nege memleket tarapynan qolgha alynbay keledi?

- Búl qoyylugha tiyis súraq qoy. Ásirese, 1930-nshy jyldardaghy ashtyqta 4 mln. adam qyrylyp qaldy. 2 mln-day qazaq shetelge auyp ketti. Qazaq tabighy ósiminen aiyryldy.

Búl mәseleni genosid túrghysynan qarau kerek. Bir últty nemese onyng bir bóligin, iydeologiya ústanghan tobyn qasaqana joidy genosid dep ataydy. Bolishevikterding basy Leniyn: «Bolishevik jәne kaptialist emes, ýshinshi toptyng adamdaryn kengru siyaqty torgha qamap qoi kerek, bolmasa atu kerek» degen ghoy. Búl burjuaziyagha ataghan jaza. Yaghni, qolynda biyligi, kapitaly bar adamdardyng kózin jong degen sóz. Sondyqtan búl bolisheviktik genosid dep oilaymyn.

Al, býgin de bizding elde bolisheviktik genosidti aita almaydy. Ayta almaytyn sebebi, bizdegi adamdardyng kóbi aitalyq, jasy 50 den asqandar Kenes odaghynyng jaqsylyghyn kórdi, Rossiyagha tabynyp ósti, orystan bilim, tәrbie aldy - sol energiyasy býginge deyin ózgergen joq. Sondyqtan ol adamdar aitugha mýddeli emes. Jastar bolsa, múnyng bәrin bile bermeydi. Bәri tarih bolyp qaldy.

Taghy bir jaghynan alghanda, qansha egemen elmiz degenmen Rossiyagha tәueldiligimiz taghy bar. Áli kýnge Mәskeuge jaltaqtaymyz. Onyng ýstine ishimizde basqa últtardyng ýlesi de birshama bolghandyqtan búl mәseleni kóteruge biylik te, basqalar da yntaly emes.

Búl tarihy mәsele keleshekte kóterilui de mýmkin. Kerisinshe, tariyhqa ainalyp birte-birte tozyp ózimen ózi bitui de mýmkin.

- Zardyhan agha, Qazaqtyng shyn tarihy nege tolyq jazylmay túr? Jazylsa nege mektep oqulyqtaryna enbeude?

- Búl óte dúrys súraq. Bizding qoghamda «qazaqtyng shyn tarihy joq», «qazaq tarihy jazylghan joq» dep baybalam salyp jýrgen adamdar bar. Ol adamdardyng onday pikir aitatyny, birinshiden, tarihty jaqsy bile bermeytindigi. Ekinshiden, jazylghan tarihty kóp adam oqy bermeydi. Mәselen, bes tomdyq Qazaqstan tarihy eki ret basylyp shyqty. Qanshama monografiya shyghyp, qanshama dissertasiyalar qorghalyp jatyr. «Mәdeny múra» baghdarlamasy kezinde tarihta kóptegen jana materialdar ashyldy. Qazir qazaq tarihynyng kózi ashyldy. Múnyng bәri nege oqulyqtargha kirmey jatyr degenge kelsek, oqulyq jazu belgili bir top adamnyng qolynda. Onyng sebebi aqshada. Oqulyq jazatyn jerlerge joghary jaqtan oqulyq jazu jóninde tapsyrma beredi. Aqsha týsedi. Olar ózderining tanys-tamyrylaryna onyng ishinde tarihshy bar, tariyhqa qatysy joq adamdar da bar, solargha jazdyrady. Aqshasyn bólisetin shyghar mýmkin. Tarihty zerttemegen, oqymaghan janaghy  adamdar ony bilmegennen keyin oqulyqtar búrynghy qalpynda shyghyp qaluda. Oqulyqtargha qarap otyrsanyz, keybireuinde qate degen órip jýr. Al, tariyhqa qatysty ashylghan janalyqtar mýldem kirmegen. Janalyqtyng kirmeytin sebebi, tarih oqulyghyn naghyz tarihshylar jazyp jatqan joq. Oghan tarihtyng qazanynda qaynap jatqan, tarihty biletin adamdardyng qoly jetpeydi. Negizi kemshilik sonda dep oilaymyn.

Al, qazaq tarihy bar ma deseniz, qazaqtyng myqty tarihy bar. Qazir bizding institutta  20 tomdyq qazaq tarihyn ózimizding jәne shetelding beldi tarihshylar bar bәrimiz kýsh biriktirip, jazyp jatyrmyz. 20 tomgha material jetkilikti. Endi sony dúrys týiindep, derekterdi ornymen paydalanyp, halyqqa jetkizu ghana qaldy.

20-24 jyl boyyna uniyversiytetterde sabaq berip jýrgen professorlar bar. Solar «bizde tarih joq» dep oibaylaydy. Eger bizde tarih joq bolsa, sonda olar shәkirtterine  ne ýiretip kelgen, ne oqytyp jýr?

- Býgingi tanda Aqordanyng tapsyrysymen Qazaqstan turaly sheteldik búqaralyq aqparat qúraldarynda týrli jarnamalyq madaqtama materialdar jiyilep ketti. Alayda, sheteldik bedeldi basylymdar men sarapshylar búl ýrdisti eldegi sayasy biylikting tyghyryqqa tirelgeni, memleket basshysynyng dәrmensizdigi retinde baghalaydy. Kelisesiz be?

- Kelisetin jәne kelispeytin jerimde bar. Kelispeytin jerim - Qazaqstandy búryn eshkim bilmedi. Sovet ókimetining qaranghy bir búryshy dep oilap keldi. Tәuelsizdik alghan jyldardyng ishinde Qazaqstandy is jýzinde әlemge tanytu kerek boldy. Tanytu ýshin qanshama halyqaralyq sharalar, simpozium, sammitter ótti. Álemning belgili adamdardy shaqyryldy. Sóitip, qazir qazaq degen el baryn shetel tanyp qaldy. Búl dúrys.

Biraq, qazirgi kezde shetelge elimizdi nasihattau  ýshin halyqtyng aqshasyn shashu bar. Osy aqsha shashudy azaytu kerek. Biz 17 mlngha endi jetip jatqan elmiz. Halyqtyng ekonomikalyq mýmkindigi bar, alayda ol potensialdyng bәri iske qosylghan joq. Sondyqtan ekonomikalyq jaqtan biz kýshti el emespiz. Sol ýshin Qazaqstandy  dýniyening ortalyghy sekildi kórsetip, әlem halqynyng aldynda ýlken sóz aityp, uәde beruding qajeti joq. Qazaqtyng qonaqjaylyghyn, jalpaqshesheyligin memleket isine aralastyrmau kerek. Osy nәrse keleshekte eskerilui tiyis.

- Osy biz aidaladaghy Shynghyshandy «qazaq» eken dep dauryqqandy qashan qoyamyz? Onyng ornyna sol Shynghyshannyng bizge tiygizgen paydasy men ziyanyn, shapaghaty men kesapatyn jaqsylap saralap, soqyrgha tayaq ústatqanday etip aityp beretin adam bar ma? Áytpese bir tarihshylar «oybay, ol úly adam, bizdi adam qyldy» dese, ekinshileri ony zúlym basqynshy kóredi.Úly qolbasshy bolsa bolghan shyghar, alayda bizding Otyrar sekildi qalamyzdy kim qiratty? Ony da ózimiz qirattyq pa? Sosyn ol bizge jaqsylyq jasasa, sol kezdegi gýldengen qalalarymyzdy jermen-jeksen etken kim? Ol da ózimiz be? Meni osynday jauapsyz súraqtar qinaydy.

- Keyingi kezde Shynghys han turaly әngime kóbeyip  ketti. Shynghys han turaly ótirik tarih jazyp, jalghan әngimeni qozdatyp jýrgender tarihshylar emes.

Shynghys handy qazaq dep jazyp jýrgen on shaqty adam bar. Olardyng ishinde birde bir tarihshy joq: bireui prorab, endi bireui matematiyk, kelesi biri aqyn nemese jazushy. Búlardyng negizgi maqsaty - Shynghys handy qazaq dep jazu arqyly óz attaryn shygharu.

Juyqta Ologensev degen zeynetker shaldyng kitabyn oqydym. Sol kitapta avtor: «1206 jylgha deyin Múnghúl degen halyq bolghan joq. 1206 jyly qúrylghan memleket Týrik memleketi bolatyn Biraq, ony Shynghys han múnghúl dep atap jiberdi. Múnghúlda til bolghan joq. Olar qúpiya shejireleri men «Altyn tovchysyn» ózderi týsinbeydi eken» deydi. Múnghúldarda Shynghys hangha baylanysty 38 shejire bar. Janaghy avtor sonyng bireuinde oqymaghan. Ejelgi týrik tilin, qazirgi múnghúl, qazaq tilderin de bilmeydi. Sonda ol múnghúldardyng óz tilderinde jazylghan dýniyeni týsinetin, týsinbeytinin qaydan biledi. Men búl turaly «Qazaq әdebiyeti» gazetine maqala jazdym.

Jalpy bizde semantika quyp, Shynghys han arqyly ataq-abyroy jinaghysy keletin adamdar bar. Qaytalap aitamyn, olardyng ishinde tarihshy joq.

Áriyne, Shynghys han turaly jazbandar dep bәrin toqtatu qiyn.

Shynghys han turaly talay maqala jazdym. Eki kitap shyghardym. Óitkeni, biz múnghúldyng tilin bilemiz, tarihyn oqydyq. Kitaptyng biri - 40 baspa tabaqtan túratyn «Shynghys han jәne qazaq memleketi» degen kitap. Ekinshisi, «Qazaq memleketi jәne Joshy han» dep atalady. Taghy da bir kitap basylyp jatyr. Jeke men emes, Shynghys hangha baylanysty dúrys baghytta jazyp jýrgen azamattar da bar. Týbinde Shynghys hangha qatysty ghylymy tarih pen ghylymy emes tarih jarysqa týsip, ghylymy tarih jenip shyghady ghoy dep oilaymyn.

Shynghys hannyng róline keletin bolsaq, qazaqty el etken Shynghys han dep aitu bir basqa. Al, onyng shabuyly saldarynan qazaq jerinde bolghan jiyrma shaqty kóne qalalar men qanshama tarihy qúndylyqtar joyylyp ketti.

Adamdar oilaydy: qazaq handarynyng bәri Shynghys hannyng túqymy. Endeshe, Shynghys ta qazaq dep. Mine, sondyqtan da qazaq jerinde múnghúldar qúrghan úlystyq jýiening qazaq topyraghynda damyp, ósip-órkendeui men Shynghys hannyng qazaq bolyp ketken úrpaqtarynyng arasyn bólip qarau kerek.

Qazaq handarynyng tamyry Joshy hannyng ýlken úly Ordaejennen taraydy: 32 ýlken han, 28 kishi han. Al, múnghúldardyng handyq dinastiyasy Shynghys hannan bastalady. Shynghys hannan bastap, 1368 jyly Pekinnen quylyp shyqqan Toghan Temirge deyin barlyghy  38 han.

Sonydqtan búl qazaq handary jәne múnghúl handarynyng dinastiyasy bolyp ekige bólinedi. Osy ekeuin ajyratyp bilgen jón.

Álbette, Shynghys hannyng kóshpendilerge, Ortalyq Aziya halqyna әkelgen keleshek yqpalyn baghalay otyryp, onyng әkelgen qasiretin de joqqa shygharugha bolmaydy.

(Jalghasy bar)

Abai.kz