Dyng Shiaupiyn: «Biz jastargha oryn berulerimiz, al jastar qoryqpaulary kerek. Kemshilikter bolady, ony týzetemiz, qajet bolsa jastardy demeumiz kerek. Negizi adam qartayghan sayyn qatelesuden saqtanghany jón». Mine, búl Dyng ataydan qalghan ósiyet. Osylaysha qytay eli jastardy ósirip, tәrbiyelep, biylik almastyryp kele jatyr.

2013 jyldyng 14-nauyryzynda ótken Býkil Qytaylyq Halyq Qúryltayynyng 1 kezekti mәjilisinde Shy Jinping memleketting tóraghasy, ortalyq әskery ister komiytetining tóraghasy bolyp,  Ly Iuanchau memleketting orynbasar tóraghasy bolyp saylandy.  15 nauyryzda jana tóragha Shy Jinping 1-nshi nómirli búiryghyna qol qoyyp, Ly Kychiandy memlekettik kenesting basshysy etip taghayyndady. Osylaysha 10 jylda bir ret almasatyn qytay biyligi qalyptasqan dәstýrge say mindetti ótkizip beru men ótkizip alu  rәsimin ótedi.

Dyng Shiauping - kommunisterden góri reformashyldargha jaqyn boldy әri ózining izbasary retinde qyzyldardyng ókili bolghanmen reformashyldargha jaqyn  Jiang Zymindi qaldyrdy, Jiang Zymin óz izbasary retinde  reformashyldardyng ókili Hu Jintaudy tәrbiyeledi. Al qazirgi  el basshysy Shy Jinping naghyz qyzyldyng túqymy yaghni, «Qyzyldardyng ekinshi úrpaghy» dep atalady. Sebebi, búlar әkelerining sayasy bedelderining arqasynda biylikke kelgender.

Dyng Shiaupiyn: «Biz jastargha oryn berulerimiz, al jastar qoryqpaulary kerek. Kemshilikter bolady, ony týzetemiz, qajet bolsa jastardy demeumiz kerek. Negizi adam qartayghan sayyn qatelesuden saqtanghany jón». Mine, búl Dyng ataydan qalghan ósiyet. Osylaysha qytay eli jastardy ósirip, tәrbiyelep, biylik almastyryp kele jatyr.

2013 jyldyng 14-nauyryzynda ótken Býkil Qytaylyq Halyq Qúryltayynyng 1 kezekti mәjilisinde Shy Jinping memleketting tóraghasy, ortalyq әskery ister komiytetining tóraghasy bolyp,  Ly Iuanchau memleketting orynbasar tóraghasy bolyp saylandy.  15 nauyryzda jana tóragha Shy Jinping 1-nshi nómirli búiryghyna qol qoyyp, Ly Kychiandy memlekettik kenesting basshysy etip taghayyndady. Osylaysha 10 jylda bir ret almasatyn qytay biyligi qalyptasqan dәstýrge say mindetti ótkizip beru men ótkizip alu  rәsimin ótedi.

Dyng Shiauping - kommunisterden góri reformashyldargha jaqyn boldy әri ózining izbasary retinde qyzyldardyng ókili bolghanmen reformashyldargha jaqyn  Jiang Zymindi qaldyrdy, Jiang Zymin óz izbasary retinde  reformashyldardyng ókili Hu Jintaudy tәrbiyeledi. Al qazirgi  el basshysy Shy Jinping naghyz qyzyldyng túqymy yaghni, «Qyzyldardyng ekinshi úrpaghy» dep atalady. Sebebi, búlar әkelerining sayasy bedelderining arqasynda biylikke kelgender.

Bir qyzygharlyghy, kezinde Mau Zydúnnan keyin biylikke kelgen JauZyang men Hu Yaubandar kommunister bola túra, reformashyldyqty dәripteu saldarynan sayasy jaqtan qatelesip, qudalanghan bolatyn. Al olardyng jolyn Dyng Shiauping myrza jalghastyryp, reformanyng arqasynda qytaydy әlemge tanytty. Al Jiang Zymin myrza Dyng myrzanyng qalyptastyrghan ortasyn beybit saqtap túru ýshin sayasy ústanymdardy pysyqtap, irip-shiruding aldyn alumen jemisti ainalysqan kommunist.

Demek, qytay biyligi «qyzyldar» men «reformashyldardyn» alma-kezek auysuy arqyly birining kemshilikterin biri tolyqtaghan biylik dәstýrin qalyptastyrdy.

Ádette «reformashyldar» memleketting ekonomikalyq jәne demokratiyalyq jaqtan zor qarqynmen damuyna qol jetkizse, al qyzyldar halyqtyng túrmysy men әleumettik salany damytudy negiz etedi. Reformashyldar batys elderin ýlgi tútsa, al qyzyldar sayasiy-moralidyq jaqtan shiriktesudin  aldyn alugha tyrysady.  Mine, batys ýlgisi men kommunisterding tәjiriybesi úshtasqan qytaydyng sayasi-ekonomikalyq  ýlgisi - qytaysha sosializm dep atalghan bolatyn.

Qytay biyligine mýddeli toptardyng talasy turaly sayasatkerler de osy kózqarasty jaqtaydy.    Qytaydyng biylik talasy kóbinese kóne kommunisterding úrpaqtary, atap aitqanda «qyzyldar» men  batys elderining yqpalynda ósken «reformashyldar» arasyndaghy talastar dep týsindirilude. Búl túrghydan «Hu men Uyn» myrzalar reformashyldardyng ókili. Qarapayym otbasynyng tumalary. Al endi biylikke kelgen «Shy men Li» bolsa  naghyz «Qyzldardyn», atap aitqanda kommunisterding úrpaqtary. Áne, sol ýshin  eng aldymen kýresti irip-shiru men memlekettik qyzmet stiylindegi kemshilikterdi týzetuden bastady. Aynalasy birneshe aidyng ishinde ghalamtorlar men aqparat qúraldarynda myndaghan qytay sheneunikteri әshkerlenip, qatang jauapqa tartyldy. Desede әbden ornyghyp memleketting biylik basyndaghy jýiege deyin kirip, «irilengen paraqor monopoliyany» qúlatugha qazirshe shamasy kele qoymas. Mine, búl qytaydyng - eng ýlken bas auyruy. Qytaydyng qúldyrauyna, qytay halqynyng qúldanuyna da әkeletin negiz bolmaq.

Bir quanarlyghy, Qytay eli osy 2013 jyldan bastap auyl-qystaq halqynyng túrmysyn jaqsartu, oqytushylardyng әleumettik mәselelerin kóteru boyynsha keshendi júmystardy qolgha ala bastady. Búl salada bilim salasyna bólingen qarjyny jalpy ishki ónimning 4 payyzyn ústaytyn meje esebin bekitti. Auyl-qala túrghyndarynyng naqty kirisining artuyn eknomikanyng artu qarqynymen tenestiru, jalaqynyng ósuin enbek ónimdiligining jogharylauymen tenestirudi jolgha qoydy, osylaysha 2020 jylgha qaray halyqtyng túrmys óresi 2010 jylmen salystyrghanda 2 ese artady dep mejelep otyr.  Bir kemshiligi, jastar men órender arasynda sana tәrbiyesi búrynghysynsha qalyp otyr, zaman talabyna say reformany kýtip otyrghan búl sala biylikke kelgen kommunister jaghynan ózgeriske týsui neghaybyl.

Bir aita keterligi, reforma men sayasiy-moralidyq tәrbiyeni qatar ústaghan Qytay elining halyq túrmysy Qazaqstanmen salystyrghanda  kóp alda ekenin moyyndau kerek. Sebebi, zat baghasy men ýi-qúrylys baghasyn tensheu sayasatyn iske asyrghan qytaylarda túrghyn ýimen qamdau isi jolgha qoyylghan. Túrghyn ýy baghasy men jalaqy shamasy tenestirilgen. Al Qazaqstanda túrghyn ýy kózsizdikpen qymbattap, Niu-Iork syndy qalalarmen tenesip túrsa, halyqtyng jalaqysy men әleumettik jaghdayy óte tómen. Sonyng saldarynan kóptegen adamdar dene mýshelerin saudalaugha deyin baryp otyr. Jalpy, Qazaqstan «Qoljetimdi jer-2020» sayasatyn jýrgizugede sharasyz. Óitkeni, memleket iyeligindegi paydalanugha jaramdy jerlerding basym bóligi jeke menshikke ótip ketken. Al túrghyn ýy mәselesi aldaghy 10-20 jylda sheshile qoyy ekitalay. Demek, Qazaqstanda memleketting naqty jaghdayyna qaray sayasat belgilep, halyq túrmysyn jaqsartugha tiyimdi jobalar jasaugha kedergi kóp. Tipti jeke kәsipkerlikpen ainaylsugha qajetti qújattar men memlekettik kedergiler halyqty sharshatty,bilimdi jastar men talantty menedjerler shetelge aghyluda. Al Qytayda osy jyldyng nauyryzynan bastap kәsipkerlikke qajetti qújattardy qysqartyp tastady әri ýkimet jenildetilgen qaryz ben qosymsha kómek qarajatty auyldaghy әrbir túrghyndargha deyin jetkizudi bastady. Qazaqstanda bolsa, bir «Sybagha» baghdarlamasymen jenildetilgen nesie alugha bir audanda 1-3 adamgha deyin tolymdy, sebebi kepilge qoyatyn qora-jayding ózi ýlken qalalarda bolu kerek degen siyaqty kedergiler men qaltasynyng qamyn oilaghan jalaqysy mardymsyz sheneunikterding qúlqyny  kópting baghyn baylauda.

Qytay kompartiyasynyng 18 kezekti qúryltayynan keyin aragha birneshe ay salyp ashylghan  12 kezekti  býkil qytaylyq qytay halyq qúryltayy óz mәresine jetti. Osylaysha partiya biyligin qolyna alghan Shy jinping (Sy sinpini) myrza endi memleketting de basshylyq qúqyghyn qolyna ótkizip aldy. Partiyanyn,  qaruly kýshtin, elding biyligin qolyna alghan Shy myrza memlekettik kenesting basshysy etip Ly Kychiang myrzany qasyna aldy. Osylaysha, besinshi  úrpaq - qytay basshylyghy ómirge keldi.

Aldynghy kezekti el basshysy HuJintau myrzamen memleketting kenesting basshysy Uyn Jiabau myrzadan yaghni, «Hu men Uynnen»  «Shy men Liyge» ne qaldy?

Jetistikteri retinde:

1.  ekonomikalyq jaqtan túraqty damugha qol jetkizdi.

2. Dýniyejýzilik sauda úiymyna mýshe boldy. Ekonomikalyq reforma óz jemisin berdi.

3. Beyjin olimpipdasyn tabyspen ótkizdi.

4. Izbasarlyq qúqyqty tynysh ótkizip berdi.

5. Memlekt tútastyghyna qatysty zandar men kýshtik qúrylymdardy kýsheytti.

Kemshilikteri nemese qalyptasqan mәseleler:

1.     «Hu men Uyn» myrzalar jemqorlyq pen irip-shiruge qatysty әlsizdik tantyp, paraqorlyqtyng irilengen toptary qalyptasty. Osynyng kesirinen burokratiyanyng qalyptasuyna mýmkindik tuyldy. Mine, búlar  Mau Zydúng aiqan «Qant qabyrshaqty zenbirek oqtarymen qarulanghan»  jana qytaylar bolatyn.

2.     Biylik jýiesinde sayasy baqtalastyq ashyqqa shygha bastady.  Búl «qyzyl» kommunister men «reformashyldar» arasyndaghy kýres. Qazirshe qyzyldar óz úpaylaryn týgendey bastady.  Mysaly, Bo Shilay  qyzyldardyng ókili retinde reformashyldardyng qaharyna ilikken  sheneunik. Desede kelesi biyliktin  óz komandalary  Bo Shilaydy aqtap jiberui de ghajap emes.

3.     Paraqorlyqtyng irilengen toptary men burokratiyanyng  kesirinen kýlli qytay qoghamynda moralidyq azghyndau beleng aldy. Búl bir jaghynan qytaylardyng ghalamtor baylanystary men kóz ayalarynyng keneni saldarynan bolyp,  qytaylardyng aqsha men biylikke bolghan qúmarlyqtaryn arttyrdy.

4.      Ekonomikalyq jyldam damugha qol jetkizgenimen, bay men kedeyding parqy alshaqtady. Zat baghasy men memlekettik jer saudasy, qora-jay saudasy salasynda qatty qymbatshylyqqa úryndy. Qora-jay saudasy barynsha әlsiredi.

5.     Memleketting jer, ken oryndary saudasy memleketting manyzdy qazynalyq kirisine ainalyp, ekonomikalyq jaqtan damuyna serpin berdi. Desede búnday sayasat aldaghy qytay ekonomikasyna ýlken kedergi boluy mýmkin. Sebebi qytay kóp bólim manyzdy ken oryndary men jer baylyghyn uysynan  shygharyp aldy jәne sheteldikterge berdi. Búl jekelegen qojayyndardyng qarapayym qytay júmysshylaryn qanaudaghy basty  qúralyna ainaluda. Búl ishki paraqor mәnsaptylardyng enbekterining jemisi.

6.      Kórshi elderimen jer dauy bastaldy.

Múnyng bәri bizge mәlim jaqtary.

Qytaydy ainala qorshaghan kórshilerining qytaygha asa sergektikpen, qorghanympazdyqpen qaraytyny belgili. Shekara dauy  men basqada sebepterdi algha tartqan týrli toptar men elder qytay sayasatymen myqtap ainalysa bastaghany taghy bar.

Demek, qytaydyng aldynda auyr kezeng túr. Búl - qymbatshylyqpen kýres, jer dauy, kórshilerding qytaygha baghyttaghan ekonomikalyq shabuyly, sayasy teketires, paraqorlyqpen kýres, qytay baylyghyn shet lge tasyghan qytaylarmen kýres, azghyndana bastaghan úrpaqtyng kesirinen tuyndaghan qarttardy baghyp-qaghu júmysy, oyana bastaghan últtyq sana men azattyqty dәmetken últtarmen kýres, qyzyldar men reformashyldar arasyndaghy kýres bolmaq.

Qytaylyq erekshelikke ie sosializmning serkeleri búl mәselelerdi әzirshe kommunisterding joly arqyly sheshuge talpynuda. Al batys elderining týsinigin júqtyrghan qytaylardyng kóbengi búghan jol bere qoya ma? Ony uaqyt kórsetedi.

Abai.kz