دىڭ شياۋپيڭ: «ءبىز جاستارعا ورىن بەرۋلەرىمىز، ال جاستار قورىقپاۋلارى كەرەك. كەمشىلىكتەر بولادى، ونى تۇزەتەمىز، قاجەت بولسا جاستاردى دەمەۋمىز كەرەك. نەگىزى ادام قارتايعان سايىن قاتەلەسۋدەن ساقتانعانى ءجون». مىنە، بۇل دىڭ اتايدان قالعان وسيەت. وسىلايشا قىتاي ەلى جاستاردى ءوسىرىپ، تاربيەلەپ، بيلىك الماستىرىپ كەلە جاتىر.

2013 جىلدىڭ 14-ناۋىرىزىندا وتكەن بۇكىل قىتايلىق حالىق قۇرىلتايىنىڭ 1 كەزەكتى ماجىلىسىندە شي جينپيڭ مەملەكەتتىڭ توراعاسى، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ،  لي يۋانچاۋ مەملەكەتتىڭ ورىنباسار توراعاسى بولىپ سايلاندى.  15 ناۋىرىزدا جاڭا توراعا شي جينپيڭ 1-ءنشى ءنومىرلى بۇيرىعىنا قول قويىپ، لي كىچياڭدى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. وسىلايشا 10 جىلدا ءبىر رەت الماساتىن قىتاي بيلىگى قالىپتاسقان داستۇرگە ساي مىندەتتى وتكىزىپ بەرۋ مەن وتكىزىپ الۋ  ءراسىمىن وتەدى.

دىڭ شياۋپيڭ - كوممۋنيستەردەن گورى رەفورماشىلدارعا جاقىن بولدى ءارى ءوزىنىڭ ءىزباسارى رەتىندە قىزىلداردىڭ وكىلى بولعانمەن رەفورماشىلدارعا جاقىن  جياڭ ءزىميندى قالدىردى، جياڭ زىمين ءوز ءىزباسارى رەتىندە  رەفورماشىلداردىڭ وكىلى حۋ جينتاۋدى تاربيەلەدى. ال قازىرگى  ەل باسشىسى شي جينپيڭ ناعىز قىزىلدىڭ تۇقىمى ياعني، «قىزىلداردىڭ ەكىنشى ۇرپاعى» دەپ اتالادى. سەبەبى، بۇلار اكەلەرىنىڭ ساياسي بەدەلدەرىنىڭ ارقاسىندا بيلىككە كەلگەندەر.

دىڭ شياۋپيڭ: «ءبىز جاستارعا ورىن بەرۋلەرىمىز، ال جاستار قورىقپاۋلارى كەرەك. كەمشىلىكتەر بولادى، ونى تۇزەتەمىز، قاجەت بولسا جاستاردى دەمەۋمىز كەرەك. نەگىزى ادام قارتايعان سايىن قاتەلەسۋدەن ساقتانعانى ءجون». مىنە، بۇل دىڭ اتايدان قالعان وسيەت. وسىلايشا قىتاي ەلى جاستاردى ءوسىرىپ، تاربيەلەپ، بيلىك الماستىرىپ كەلە جاتىر.

2013 جىلدىڭ 14-ناۋىرىزىندا وتكەن بۇكىل قىتايلىق حالىق قۇرىلتايىنىڭ 1 كەزەكتى ماجىلىسىندە شي جينپيڭ مەملەكەتتىڭ توراعاسى، ورتالىق اسكەري ىستەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ،  لي يۋانچاۋ مەملەكەتتىڭ ورىنباسار توراعاسى بولىپ سايلاندى.  15 ناۋىرىزدا جاڭا توراعا شي جينپيڭ 1-ءنشى ءنومىرلى بۇيرىعىنا قول قويىپ، لي كىچياڭدى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ باسشىسى ەتىپ تاعايىندادى. وسىلايشا 10 جىلدا ءبىر رەت الماساتىن قىتاي بيلىگى قالىپتاسقان داستۇرگە ساي مىندەتتى وتكىزىپ بەرۋ مەن وتكىزىپ الۋ  ءراسىمىن وتەدى.

دىڭ شياۋپيڭ - كوممۋنيستەردەن گورى رەفورماشىلدارعا جاقىن بولدى ءارى ءوزىنىڭ ءىزباسارى رەتىندە قىزىلداردىڭ وكىلى بولعانمەن رەفورماشىلدارعا جاقىن  جياڭ ءزىميندى قالدىردى، جياڭ زىمين ءوز ءىزباسارى رەتىندە  رەفورماشىلداردىڭ وكىلى حۋ جينتاۋدى تاربيەلەدى. ال قازىرگى  ەل باسشىسى شي جينپيڭ ناعىز قىزىلدىڭ تۇقىمى ياعني، «قىزىلداردىڭ ەكىنشى ۇرپاعى» دەپ اتالادى. سەبەبى، بۇلار اكەلەرىنىڭ ساياسي بەدەلدەرىنىڭ ارقاسىندا بيلىككە كەلگەندەر.

ءبىر قىزىعارلىعى، كەزىندە ماۋ زىدۇڭنان كەيىن بيلىككە كەلگەن جاۋزياڭ مەن حۋ ياۋباڭدار كوممۋنيستەر بولا تۇرا، رەفورماشىلدىقتى دارىپتەۋ سالدارىنان ساياسي جاقتان قاتەلەسىپ، قۋدالانعان بولاتىن. ال ولاردىڭ جولىن دىڭ شياۋپيڭ مىرزا جالعاستىرىپ، رەفورمانىڭ ارقاسىندا قىتايدى الەمگە تانىتتى. ال جياڭ زىمين مىرزا دىڭ مىرزانىڭ قالىپتاستىرعان ورتاسىن بەيبىت ساقتاپ تۇرۋ ءۇشىن ساياسي ۇستانىمداردى پىسىقتاپ، ءىرىپ-ءشىرۋدىڭ الدىن الۋمەن جەمىستى اينالىسقان كوممۋنيست.

دەمەك، قىتاي بيلىگى «قىزىلدار» مەن «رەفورماشىلداردىڭ» الما-كەزەك اۋىسۋى ارقىلى ءبىرىنىڭ كەمشىلىكتەرىن ءبىرى تولىقتاعان بيلىك ءداستۇرىن قالىپتاستىردى.

ادەتتە «رەفورماشىلدار» مەملەكەتتىڭ ەكونوميكالىق جانە دەموكراتيالىق جاقتان زور قارقىنمەن دامۋىنا قول جەتكىزسە، ال قىزىلدار حالىقتىڭ تۇرمىسى مەن الەۋمەتتىك سالانى دامىتۋدى نەگىز ەتەدى. رەفورماشىلدار باتىس ەلدەرىن ۇلگى تۇتسا، ال قىزىلدار ساياسي-مورالدىق جاقتان شىرىكتەسۋدىڭ  الدىن الۋعا تىرىسادى.  مىنە، باتىس ۇلگىسى مەن كوممۋنيستەردىڭ تاجىريبەسى ۇشتاسقان قىتايدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق  ۇلگىسى - قىتايشا سوتسياليزم دەپ اتالعان بولاتىن.

قىتاي بيلىگىنە مۇددەلى توپتاردىڭ تالاسى تۋرالى ساياساتكەرلەر دە وسى كوزقاراستى جاقتايدى.    قىتايدىڭ بيلىك تالاسى كوبىنەسە كونە كوممۋنيستەردىڭ ۇرپاقتارى، اتاپ ايتقاندا «قىزىلدار» مەن  باتىس ەلدەرىنىڭ ىقپالىندا وسكەن «رەفورماشىلدار» اراسىنداعى تالاستار دەپ تۇسىندىرىلۋدە. بۇل تۇرعىدان «حۋ مەن ۋىن» مىرزالار رەفورماشىلداردىڭ وكىلى. قاراپايىم وتباسىنىڭ تۋمالارى. ال ەندى بيلىككە كەلگەن «شي مەن لي» بولسا  ناعىز «قىزلداردىڭ»، اتاپ ايتقاندا كوممۋنيستەردىڭ ۇرپاقتارى. انە، سول ءۇشىن  ەڭ الدىمەن كۇرەستى ءىرىپ-ءشىرۋ مەن مەملەكەتتىك قىزمەت ستيلىندەگى كەمشىلىكتەردى تۇزەتۋدەن باستادى. اينالاسى بىرنەشە ايدىڭ ىشىندە عالامتورلار مەن اقپارات قۇرالدارىندا مىڭداعان قىتاي شەنەۋنيكتەرى اشكەرلەنىپ، قاتاڭ جاۋاپقا تارتىلدى. دەسەدە ابدەن ورنىعىپ مەملەكەتتىڭ بيلىك باسىنداعى جۇيەگە دەيىن كىرىپ، «ىرىلەنگەن پاراقور مونوپوليانى» قۇلاتۋعا قازىرشە شاماسى كەلە قويماس. مىنە، بۇل قىتايدىڭ - ەڭ ۇلكەن باس اۋىرۋى. قىتايدىڭ قۇلدىراۋىنا، قىتاي حالقىنىڭ قۇلدانۋىنا دا اكەلەتىن نەگىز بولماق.

ءبىر قۋانارلىعى، قىتاي ەلى وسى 2013 جىلدان باستاپ اۋىل-قىستاق حالقىنىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋ، وقىتۋشىلاردىڭ الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن كوتەرۋ بويىنشا كەشەندى جۇمىستاردى قولعا الا باستادى. بۇل سالادا ءبىلىم سالاسىنا بولىنگەن قارجىنى جالپى ىشكى ءونىمنىڭ 4 پايىزىن ۇستايتىن مەجە ەسەبىن بەكىتتى. اۋىل-قالا تۇرعىندارىنىڭ ناقتى كىرىسىنىڭ ارتۋىن ەكنوميكانىڭ ارتۋ قارقىنىمەن تەڭەستىرۋ، جالاقىنىڭ ءوسۋىن ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ جوعارىلاۋىمەن تەڭەستىرۋدى جولعا قويدى، وسىلايشا 2020 جىلعا قاراي حالىقتىڭ تۇرمىس ورەسى 2010 جىلمەن سالىستىرعاندا 2 ەسە ارتادى دەپ مەجەلەپ وتىر.  بىر كەمشىلىگى، جاستار مەن ورەندەر اراسىندا سانا تاربيەسى بۇرىنعىسىنشا قالىپ وتىر، زامان تالابىنا ساي رەفورمانى كۇتىپ وتىرعان بۇل سالا بيلىككە كەلگەن كوممۋنيستەر جاعىنان وزگەرىسكە ءتۇسۋى نەعايبىل.

ءبىر ايتا كەتەرلىگى، رەفورما مەن ساياسي-مورالدىق تاربيەنى قاتار ۇستاعان قىتاي ەلىنىڭ حالىق تۇرمىسى قازاقستانمەن سالىستىرعاندا  كوپ الدا ەكەنىن مويىنداۋ كەرەك. سەبەبى، زات باعاسى مەن ءۇي-قۇرىلىس باعاسىن تەڭشەۋ ساياساتىن ىسكە اسىرعان قىتايلاردا تۇرعىن ۇيمەن قامداۋ ءىسى جولعا قويىلعان. تۇرعىن ءۇي باعاسى مەن جالاقى شاماسى تەڭەستىرىلگەن. ال قازاقستاندا تۇرعىن ءۇي كوزسىزدىكپەن قىمباتتاپ، نيۋ-يورك سىندى قالالارمەن تەڭەسىپ تۇرسا، حالىقتىڭ جالاقىسى مەن الەۋمەتتىك جاعدايى وتە تومەن. سونىڭ سالدارىنان كوپتەگەن ادامدار دەنە مۇشەلەرىن ساۋدالاۋعا دەيىن بارىپ وتىر. جالپى، قازاقستان «قولجەتىمدى جەر-2020» ساياساتىن جۇرگىزۋگەدە شاراسىز. ويتكەنى، مەملەكەت يەلىگىندەگى پايدالانۋعا جارامدى جەرلەردىڭ باسىم بولىگى جەكە مەنشىككە ءوتىپ كەتكەن. ال تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى الداعى 10-20 جىلدا شەشىلە قويۋى ەكىتالاي. دەمەك، قازاقستاندا مەملەكەتتىڭ ناقتى جاعدايىنا قاراي ساياسات بەلگىلەپ، حالىق تۇرمىسىن جاقسارتۋعا ءتيىمدى جوبالار جاساۋعا كەدەرگى كوپ. ءتىپتى جەكە كاسىپكەرلىكپەن ايناىلسۋعا قاجەتتى قۇجاتتار مەن مەملەكەتتىك كەدەرگىلەر حالىقتى شارشاتتى،ءبىلىمدى جاستار مەن تالانتتى مەنەدجەرلەر شەتەلگە اعىلۋدا. ال قىتايدا وسى جىلدىڭ ناۋىرىزىنان باستاپ كاسىپكەرلىككە قاجەتتى قۇجاتتاردى قىسقارتىپ تاستادى ءارى ۇكىمەت جەڭىلدەتىلگەن قارىز بەن قوسىمشا كومەك قاراجاتتى اۋىلداعى ءاربىر تۇرعىندارعا دەيىن جەتكىزۋدى باستادى. قازاقستاندا بولسا، ءبىر «سىباعا» باعدارلاماسىمەن جەڭىلدەتىلگەن نەسيە الۋعا ءبىر اۋداندا 1-3 ادامعا دەيىن تولىمدى، سەبەبى كەپىلگە قوياتىن قورا-ءجايدىڭ ءوزى ۇلكەن قالالاردا بولۋ كەرەك دەگەن سياقتى كەدەرگىلەر مەن قالتاسىنىڭ قامىن ويلاعان جالاقىسى ماردىمسىز شەنەۋنىكتەردىڭ قۇلقىنى  كوپتىڭ باعىن بايلاۋدا.

قىتاي كومپارتياسىنىڭ 18 كەزەكتى قۇرىلتايىنان كەيىن اراعا بىرنەشە اي سالىپ اشىلعان  12 كەزەكتى  بۇكىل قىتايلىق قىتاي حالىق قۇرىلتايى ءوز مارەسىنە جەتتى. وسىلايشا پارتيا بيلىگىن قولىنا العان شي جينپيڭ (سي سينپين) مىرزا ەندى مەملەكەتتىڭ دە باسشىلىق قۇقىعىن قولىنا وتكىزىپ الدى. پارتيانىڭ،  قارۋلى كۇشتىڭ، ەلدىڭ بيلىگىن قولىنا العان شي مىرزا مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ باسشىسى ەتىپ لي كىچياڭ مىرزانى قاسىنا الدى. وسىلايشا، بەسىنشى  ۇرپاق - قىتاي باسشىلىعى ومىرگە كەلدى.

الدىڭعى كەزەكتى ەل باسشىسى حۋجينتاۋ مىرزامەن مەملەكەتتىڭ كەڭەستىڭ باسشىسى ۋىن جياباۋ مىرزادان ياعني، «حۋ مەن ۋىننەن»  «شي مەن ليگە» نە قالدى؟

جەتىستىكتەرى رەتىندە:

1.  ەكونوميكالىق جاقتان تۇراقتى دامۋعا قول جەتكىزدى.

2. دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا مۇشە بولدى. ەكونوميكالىق رەفورما ءوز جەمىسىن بەردى.

3. بەيجىن وليمپيپداسىن تابىسپەن وتكىزدى.

4. ىزباسارلىق قۇقىقتى تىنىش وتكىزىپ بەردى.

5. مەملەكت تۇتاستىعىنا قاتىستى زاڭدار مەن كۇشتىك قۇرىلىمداردى كۇشەيتتى.

كەمشىلىكتەرى نەمەسە قالىپتاسقان ماسەلەلەر:

1.     «حۋ مەن ۋىن» مىرزالار جەمقورلىق پەن ءىرىپ-شىرۋگە قاتىستى السىزدىك تانتىپ، پاراقورلىقتىڭ ىرىلەنگەن توپتارى قالىپتاستى. وسىنىڭ كەسىرىنەن بيۋروكراتيانىڭ قالىپتاسۋىنا مۇمكىندىك تۋىلدى. مىنە، بۇلار  ماۋ زىدۇڭ ايقان «قانت قابىرشاقتى زەڭبىرەك وقتارىمەن قارۋلانعان»  جاڭا قىتايلار بولاتىن.

2.     بيلىك جۇيەسىندە ساياسي باقتالاستىق اشىققا شىعا باستادى.  بۇل «قىزىل» كوممۋنيستەر مەن «رەفورماشىلدار» اراسىنداعى كۇرەس. قازىرشە قىزىلدار ءوز ۇپايلارىن تۇگەندەي باستادى.  مىسالى، بو شيلاي  قىزىلداردىڭ وكىلى رەتىندە رەفورماشىلداردىڭ قاھارىنا ىلىككەن  شەنەۋنىك. دەسەدە كەلەسى بيلىكتىڭ  ءوز كوماندالارى  بو شيلايدى اقتاپ جىبەرۋى دە عاجاپ ەمەس.

3.     پاراقورلىقتىڭ ىرىلەنگەن توپتارى مەن بيۋروكراتيانىڭ  كەسىرىنەن كۇللى قىتاي قوعامىندا مورالدىق ازعىنداۋ بەلەڭ الدى. بۇل ءبىر جاعىنان قىتايلاردىڭ عالامتور بايلانىستارى مەن كوز ايالارىنىڭ كەڭەيۋى سالدارىنان بولىپ،  قىتايلاردىڭ اقشا مەن بيلىككە بولعان قۇمارلىقتارىن ارتتىردى.

4.      ەكونوميكالىق جىلدام دامۋعا قول جەتكىزگەنىمەن، باي مەن كەدەيدىڭ پارقى الشاقتادى. زات باعاسى مەن مەملەكەتتىك جەر ساۋداسى، قورا-جاي ساۋداسى سالاسىندا قاتتى قىمباتشىلىققا ۇرىندى. قورا-جاي ساۋداسى بارىنشا السىرەدى.

5.     مەملەكەتتىڭ جەر، كەن ورىندارى ساۋداسى مەملەكەتتىڭ ماڭىزدى قازىنالىق كىرىسىنە اينالىپ، ەكونوميكالىق جاقتان دامۋىنا سەرپىن بەردى. دەسەدە بۇنداي ساياسات الداعى قىتاي ەكونوميكاسىنا ۇلكەن كەدەرگى بولۋى مۇمكىن. سەبەبى قىتاي كوپ ءبولىم ماڭىزدى كەن ورىندارى مەن جەر بايلىعىن ۋىسىنان  شىعارىپ الدى جانە شەتەلدىكتەرگە بەردى. بۇل جەكەلەگەن قوجايىنداردىڭ قاراپايىم قىتاي جۇمىسشىلارىن قاناۋداعى باستى  قۇرالىنا اينالۋدا. بۇل ىشكى پاراقور ءمانساپتىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ جەمىسى.

6.      كورشى ەلدەرىمەن جەر داۋى باستالدى.

مۇنىڭ ءبارى بىزگە ءمالىم جاقتارى.

قىتايدى اينالا قورشاعان كورشىلەرىنىڭ قىتايعا اسا سەرگەكتىكپەن، قورعانىمپازدىقپەن قارايتىنى بەلگىلى. شەكارا داۋى  مەن باسقادا سەبەپتەردى العا تارتقان ءتۇرلى توپتار مەن ەلدەر قىتاي ساياساتىمەن مىقتاپ اينالىسا باستاعانى تاعى بار.

دەمەك، قىتايدىڭ الدىندا اۋىر كەزەڭ تۇر. بۇل - قىمباتشىلىقپەن كۇرەس، جەر داۋى، كورشىلەردىڭ قىتايعا باعىتتاعان ەكونوميكالىق شابۋىلى، ساياسي تەكەتىرەس، پاراقورلىقپەن كۇرەس، قىتاي بايلىعىن شەت لگە تاسىعان قىتايلارمەن كۇرەس، ازعىندانا باستاعان ۇرپاقتىڭ كەسىرىنەن تۋىنداعان قارتتاردى باعىپ-قاعۋ جۇمىسى، ويانا باستاعان ۇلتتىق سانا مەن ازاتتىقتى دامەتكەن ۇلتتارمەن كۇرەس، قىزىلدار مەن رەفورماشىلدار اراسىنداعى كۇرەس بولماق.

قىتايلىق ەرەكشەلىككە يە ءسوتسياليزمنىڭ سەركەلەرى بۇل ماسەلەلەردى ازىرشە كوممۋنيستەردىڭ جولى ارقىلى شەشۋگە تالپىنۋدا. ال باتىس ەلدەرىنىڭ تۇسىنىگىن جۇقتىرعان قىتايلاردىڭ كوبەيۋى بۇعان جول بەرە قويا ما؟ ونى ۋاقىت كورسەتەدى.

Abai.kz