Tarihshy Zardyhan Qinayatúlymen konferensiya ayaqtaldy. Oqyrman tarapynan joldaghan saualdardyng songhy legine jauap bergen tarihshy: «Bolashaq Preziydent kim bolady degende qazirgi kezde Nazarbaevtyng manyndaghy birneshe adamdy ghana aityp jýr ghoy. Men aitar edim, tek qana Jaqiyanov emes, Preziydent bolugha layyqty jýzdegen qazaq azamattary bar. Bilimdi, ómir kórgen myqty qazaqtar óte kóp. Keybireuining aty shyqpaghan, endi biri sayasattan alys jýr» degen pikir aitady.

-  Nayman shejiresi Aqsopydan bastalady, Arghynnyng Qanjyghalysy men Tobyqtysy da Aqsopydan bastalghan. Eki Aqsopyda baylanys bar ma, joq әlde attastar ma? Sosyn Tólegetay Tele-Qytay degen eki taypa emes pe eken?

- Tólegetay degen belgili adam. Naymannyng ýlken bir salasynyng atasy. Ol kisi Janaqorghan jaqta qaytys bolyp, Ýzkentte jerlengen. Tólegetaydyng ýrim-bútaghy -    Qazaqstan kóleminde keng taraghan úrpaq. Naymannyng tórt ýlken ruy sol Tólegetaydan taraghan. Búl kisining esimin eki týrli jazady: Tólegetay dep qosyp ta jazady, al Qojabergen jyraudyng jyrynda Tóle atay dep jazady. Biraq, ekeui bir adam.

Al, eki Aqsopynyng baylanysy joq boluy kerek. Bәlkim attas adamdar shyghar.

- Shynghystau, Sәliqa-Sәmen, Qozy men Bayan jayly aitynyzshy?

Tarihshy Zardyhan Qinayatúlymen konferensiya ayaqtaldy. Oqyrman tarapynan joldaghan saualdardyng songhy legine jauap bergen tarihshy: «Bolashaq Preziydent kim bolady degende qazirgi kezde Nazarbaevtyng manyndaghy birneshe adamdy ghana aityp jýr ghoy. Men aitar edim, tek qana Jaqiyanov emes, Preziydent bolugha layyqty jýzdegen qazaq azamattary bar. Bilimdi, ómir kórgen myqty qazaqtar óte kóp. Keybireuining aty shyqpaghan, endi biri sayasattan alys jýr» degen pikir aitady.

-  Nayman shejiresi Aqsopydan bastalady, Arghynnyng Qanjyghalysy men Tobyqtysy da Aqsopydan bastalghan. Eki Aqsopyda baylanys bar ma, joq әlde attastar ma? Sosyn Tólegetay Tele-Qytay degen eki taypa emes pe eken?

- Tólegetay degen belgili adam. Naymannyng ýlken bir salasynyng atasy. Ol kisi Janaqorghan jaqta qaytys bolyp, Ýzkentte jerlengen. Tólegetaydyng ýrim-bútaghy -    Qazaqstan kóleminde keng taraghan úrpaq. Naymannyng tórt ýlken ruy sol Tólegetaydan taraghan. Búl kisining esimin eki týrli jazady: Tólegetay dep qosyp ta jazady, al Qojabergen jyraudyng jyrynda Tóle atay dep jazady. Biraq, ekeui bir adam.

Al, eki Aqsopynyng baylanysy joq boluy kerek. Bәlkim attas adamdar shyghar.

- Shynghystau, Sәliqa-Sәmen, Qozy men Bayan jayly aitynyzshy?

- Qozy men Bayan turaly halyq kóp biledi ghoy. 1500 jyldyghy da atalyp ótti, ghylymy konferensiya da boldy. Onyng ýstine Qozy-Bayan turaly jazylghan kitaptar da kóp. Onyng bәrin men býgin aityp otyra almaspyn.

- Ózbek halqy songhy 20 jylda 10 mln.- gha ósken,al qazaqtar sol qalpy. Nege dep oilaysyz?

- Birinshiden, ózbekterding ósimining kóp boluy olarda tuu kóp. Al, bizding eldegi jalpy halyqtyng sany az boluynyng bir sebebi, shetelden qazaqtar kóship kelgenimen, Qazaqstanda túrghan ózge últtardyng kóbi ózderining tarihy otandaryna ketuinde shyghar. Áytpese, tuu, ósu jaghynan Qazaqstan Ózbekstannan kem týspeydi. Biraq ózbekting arghy narqy kóp qoy. Olar osydan 20 jyl búryn 23-24 mln. bolghan. 9 mln. men 23-24 mln-nyng ósimin salystyrugha kelmeydi.

- Otanym dep orghyp kelgen ór Qazaqtyng býgingi úrpaghy enkish tartqan minezsiz kónbis Qazaqtyng qataryn toltyruda! Ókinishti, agha! Qazaqy qalpyn taza saqtaghan bir qauym júrt Múnghylda edi, ol da qúrityn siyaqty! Soghan qaraghanda búl kósh úly kósh emes, úlyghan kósh bolghan siyaqty! Osyghan ókinbeysiz be?

- Joq, men kóshke ókinbeymin. Jәne búl jerge kelip, qanghyryp qaldy degenge de kelispeymin. Ótkende Otangha kelgen qazaqtar turaly kitap shyghardyq. Sol kitapqa kirgen belgili degen 128 adamnyng eng kóbi múnghúliyadan kelgender. Óz basym, Otanyna kelip qanghyp qalghan qazaqty kórgen joqpyn.

Súraq jazghan bir adamnyng ókinishi boluy mýmkin. Adam balasy bolghan son, ne kezdespeydi deysin. Áriyne, ókinishine de qúrmetpen qarau kerek.

- IYә, qazir de kesh emes, Qúdaygha shýkir ol jaqta da halqyn qanattygha qaqtyrmay, túmsyqtygha shoqtyrmaytyn aptal azamattar ósip keledi. Al Qazaqstangha oralar bolsaq, siz menin: osynda siz bastap kóship kelgen aghayynnyng jaghdayy qanday?-degen súraghyma jauabynyzdy tek óz dengeyinizde ghana beretininizdi bilip otyrmyn. Bәri keremet, ýili-barandy, 100% jaqsy t.t. Biraq, osynda ómir sýru ýshin jantalasyp, Mongholiyadan, Qytaydan kóship kelgendikterin bildirmes ýshin tek qana oryssha sóilep, osyndaghy mәngýrt qoghamnan beter azghyndalyp, dýbәralanyp bara jatqan keyingi úrpaqtyng obaly sizderding moyyndarynyzda! Sózime senbeseniz nemerelerinizge bir qarap oy týigeniniz jón bolar.

- Búl saualgha da jauap aitayyq. Jalpy, Múnghúliyadaghy qazaqtyng kóshin men bastaghan joqpyn. Kóshti bastaghan ýsh azamat bar: Ayathan, Saghat Zaqanqyzy, Botagóz Uatqan. Osy ýsh adamnyng múryndyq boluymen kósh bastaldy ghoy. Men olargha iydeya aitqanym bolmasa, kóshting búidasyn ústap, birinshi bastaghan adam men emespin.

Al, Otanyna kelgen qazaq mәngýrttenip bara jatyr degenge óz basym kelise almaymyn.

- Bizding últtyng býgini men bolashaghyna ashy shyndyqpen kóz salatyn uaqyt jetken joq pa? Múny nesine jasyramyz,biz kýndelikti ómirimizde birte-birte últtyq qadir-qasiyetimizdi joghaltyp bara jatyrmyz.

- Joghaltyp bara jatqan joqpyz ghoy endi. Qanshama mәdeny múra qayta janghyryp, qanshama әdebi, tarihy kitaptar jaryq kórip jatyr. Bilemin degen adamgha az dýnie emes.

Men eng alghash ret1981 jyly Almatygha kelgen edim. Eki kýn boldym. Sol kezde teledidardy ashyp qalyp, ekrannan qazaqtyng sózin estiymin dep esty almay ketken edim. Kóshege shyqqanda ózge últtyng adamdaryn ghana kezdestirdim. Anda-sanda ghana bir qazaq kóruge bolatyn edi. Sol kezben salystyrghanda Tәuelsizdikting arqasynda qazaq degen qazir jer alyp barady ghoy. Áriyne, keybir tústarda qazaqtyng qiynshylyq kórip qalatyn tústary bar, ony joqqa shygharmaymyn. Mәselen, qazaq pen basqa últ daulasyp qalsa, qazaqty jyghyp beru sekildi qúldyq sana, qalyptasyp qalghan jaghdaylar bar. Osynday jayttar keyde adamdardy qinaytyn boluy kerek. Áytpese, qazaqy túrmys, qazaqy salt kýnnen-kýnge kýsheyip keledi.

- Altay qazaqtarynyng tarihyn bólip-jarmay, tútastay keshendi zertteu kerek dep oilaymyn. Sizding pikirinizdi bilgim keledi. Altaygha qazaqtar XVIII ghasyrda jongharlardan keyin keldi degenge kelispeymin. Altaydy mekendeytin basqa da týrik halyqtarymen etnogenetikalyq baylanystaryn dәleldeu arqyly qazaqtardyng Altayda erteden mekendep kele jatqanyn dәleldeuge bolady dep oilaymyn. Altaydy tel emgen tórt memleketting de aumaghynda ómir sýretin birden-bir halyq qazaqtar. Búl tegin emes.

-  Jýz payyz kelisemin. Bizding kók týrikter 5-6 ghasyrdan bastap Altaydy meken etken ghoy. Sol ýshin súraq berushi azamat aityp otyrghanday zerttelui kerek.

- Sizden kәsiby tarihshy retinde mynaday eki sózge tarihy túrghydan týsinik berudi ótiner edim. 1. myqashy, 2. qazaq oryn.Búl sózder Mongholiya qazaqtary arasynda aitylady.

- «Myqashy» degen sózdi estimegen ekenmin. Al, «qazaq oryn» degen sóz bar. 1947-50-nshi jyldary qazaqtar Altaydan kóshti ghoy. Sol kezde qazaqtardan «Qayda barasyndar?» dep súraghanda «Qazaq oryngha baramyz» deydi eken. Onysy - sol kezendegi Aughanstan, Kashmir siyaqty músylmandar túratyn eldi «Qazaq oryn» dep ataghan eken. Sol sóz bertinge deyin keldi. Búl sózding Qazaqstangha qatysy joq.

- Ciz Ghalymjan Jaqiyanovtyng Preziydent boluyna qalay qaraysyz? Eldegi sayasatkerlerden bolashaq preziydentke kim layyqty? "Núr Otan" partiyasyna mýshelikke ótesiz be?

- Men eshqanday partiyanyng mýsheligine ótpeymin. Bolashaq Preziydent kim bolady degenge qazirgi kezde Nazarbaevtyng manyndaghy birneshe adamdy ghana aityp jýr ghoy. Men aitar edim, tek qana Jaqiyanov emes, Preziyden bolugha layyqty jýzdegen qazaq azamattary bar. Bilimdi, ómir kórgen myqty qazaqtar óte kóp. Keybireuining aty shyqpaghan, endi biri sayasattan alys jýr.

- Qúrmetti Zardyqan agha! Sizding Qazaqstanda jaryqqa shyqqan kitaptarynyzdy oqyp tanystym. Qazaq tilining zandylyqtaryn, grammatikasyn bilmeydi ekensiz, әbden býldiripsiz. Qoljazbanyzdy jergilikti qazaqtargha kórsetip, óndetip almaysyz ba? Sózderiniz qabyspaydy, úzyn shúbatylghan sóilemderiniz týsiniksiz әri tiyanaqty oy bildirmeydi. Rasynda, jogharyda bireu jazghanday ózderiniz tildik sauattarynyz tómen bola túra tym jazghysh ekensizder. Aldymen qazaq tilining jazu erejelerin oqyp, әdeby tilge beyimdelsenizder eken. Jergilikti әri tym dýbәralanghan monghol sózderin qoldanasyzdar, olay bolmaydy. Ziyaly adamsyz, synymdy qabyldaysyz ba?

Sәlemmen, Qarlyghash

- Grammatikalyq qateler boluy mýmkin. Mektep tabaldyryghyn attaghannan bastap, uniyversiytet bitirip, qyzmet istegen ómirimning eluden astam jyly Múnghúliyada ótti. Qazaq mektebinde oqymadym. Al, kitaptarymdy men emes, redaktorlar oqidy.

Dýbәra sózder dep otyrghany myna mәsele bolsa kerek: bizde múnghúldyng tarihy ataularyn ózgertip jibergen. Sol siyaqty Shynghys hannyng balalarynyng aty da ózgerip ketken. Osynday týpnúsqadaghy sózder dýbәra sekildi kórinui yqtimal. Men óz kitaptarymda múnghúldyng tarihy ataularyn múnghúlsha ataluy boyynsha qoldanamyn.

Al, kitaptyng tiline baylanysty aitqandaryna kelise almaymyn. Óitkeni, qoljazba terim jasalyp baspadan shyqqan ony baspa ýiinde birneshe redaktor әbden sýzgiden ótkizip otyryp oqyp shyghady. Dese de, ishinara keybir sózder qate jazylyp ketui mýmkin. Múny bolashaqta eskeremin. Mening kitaptarymnyng bәri keremet deuden aulaqpyn.

- Resey patshalyghy Abylay hangha súltan kezinen ay sayyn 500 rubliden tólep túrypty. Ne ýshin? Ne qyzmeti ýshin? Abylay kóz júmghansha orys biyligin moyyndamaghan dep týsinip kelgen edim. Búl birinshi. Ekinshi, Múraghat jinaushylar (Qos professor Zarqyn Tayshybay jәne Bolatbek Nәsenov) «Qazaqta jýz degen sóz joq ORDA bar» deydi. Mysaly, Ýlken Orda, Orta Orda, Kishi Orda. Mening týsinigimde orda degen sóz - saray. Batyy hannyng Altyn ordasy, Nazarbaevtyng Aq ordasy. Qazirgi tilmen aitqanda ekeui de ofiys. Orda degendi jeke handardyng ordasy dep týsinem. Jýz degendi HALYQ dep týsinem. Sizding týsiniginizshe qalay? Orystar "jýz" degen sózge tili kelmey "Ý" degen әripten qashyp orda degen bolar. Ata tekti bilu ýshin jýzden qashudyng qajeti joq. Ghabit Mýsirepovting ózi týrkimen bolghan song "Jýzge bólingenning jýzi kýisin" degen shyghar. Oghan ókpe joq.

Salmyrza Sәrsekúly.

- Birinshiden, orys patshasy Abylay hangha aqsha tólep túrypty degen resmy derek joq.

Al, saual beruishining ekinshi aityp otyrghan mәselesi ras. 1743 jyly Abylay han, Ábilmәmbet han, Qabanbay batyr bastaghan jiyny 80-90 adam orystargha baryp, orystarmen arada kelisim jasasqan. Biraq, búl kelisim - orysqa baghynamyz degen kelisim emes. Ol - dostyq kelisim.

Biraq, Bartolid pen Levshinning jazyp qaldyrghan enbekterinde: «Abylay han memleket pen qazaqtyng mýddesi túrghysynan ghana oryspen kelisimge baryp otyrghan» dep jazylghan. Áytpese, Abylay orysqa baghynyp, berilip ketken adam emes.

Endi jýz ben orda sózine qatysty saualgha kelsek. Bolatbek Nәsenov degen kisi «jýz ben orda» mәselesin qozghap, Preziydent apparatyna hat jazghan eken. Osydan bir-eki ay búryn bizding institutqa Preziydent apparatynan osy hatqa jauap berinizder degen hat keldi. Biz jauap berdik.

Búl kisi jýz degen sózdi qazaq jәne basqa derekkózderinen oqymaghan. Jýz degen sóz bizdi qoyyp, parsy tilinde de bar. Al, orysta jýz degen joq. Qazaqtyng jýz degen sózi «ngz» yaghni, baghytty kórsetedi. Qazaqtyng jýzdigi ejelden, Ýisin dәuirinen kele jatqan úghym. Jýz - kóshpendilerding memleket basqaru jýiesi. Al, hat jazghan adam tek qana orystyng deregin paydalanyp otyr.

- Zadyrhan agha! Qazaqta "shәkirtsiz ústaz túl" degen sóz bar. Sizding ghylymy jetekshiliginizben kandidattyq qorghamaq bolyp barghan jerlesteriniz - aspiranttardy (Qobda aimaghynda tughan A.S.) siz manayynyzgha jolatpay qoyypsyz. Múnynyz qalay? "Ózimnen keyin mongholiyalyq qazaqtyng eshbiri tanylmasyn, tarihshy bolmasyn" degen pendeshilik pe?

- Qobdadanmyn dep bir jigit kelgeni esimde. Ol kezde men júmysqa jana ornalasyp jatqan shaghym edi. Ol jigitke: «Qaraghym, men seni qaramaghyma alghanmenen, seni sýirey almay qalsam, sóitip sen  qorghay almay qalsan, obal bolady. Sondyqtan menen basqa, búrynnan júmys istep kele jatqan adamdardyng birine bar» dep jibergenmin.

Odan keyinde basqada adamdar keldi. Bәrining ghylymy enbekterin oqyp, pikirimdi jazyp, jetekshi tabularyna kómektestim. Shәkirtim bar. Qazir Abay atyndaghy uniyversiytette oqytushy.

Redaksiyadan: Abai.kz aqparattyq portalynyng újymy internet-konferensiyagha belsene qatysyp saual joldaghan oqyrman qauym men konferensiya qonaghy bolghan professor Zardyhan Qinayatúlyna emen-jarqyn ashyq әngimesi ýshin alghys aitady.

(Sony)

Abai.kz